Kasper Sadłocha Niżeński herbu Korczak jako inwestor, dostawca budowlany i królewski praefectus fabricae

• Authors: Piotr Lasek

Title variants

EN

Kasper Sadłocha Niżeński Bearing the Korczak Coat of Arms as Investor, Construction Supplier, and Royal Praefectus Fabricae

Abstracts

EN

The figure of Kasper Sadłocha Niżeński until now has remained on the margin of the interests of researchers into 16th-century Warsaw architecture. Meanwhile, his public activity was to a great extent related precisely to architecture, while the scale and extent of the projects he was assigned allow to think that he was really very well-updated on the realities of construction projects of the period. What is more, apart from the supervision and implementation of the King’s  building undertakings, Sadłocha was also consistently involved in implementing his own projects. Information on his seats provide much knowledge of both intellectual horizons of Sadłocha and his aspirations, and the investment projects of the then nobility. From Lesser Poland, Kasper was born in Osiek, in the Sandomierz Region. He bore the Korczak coat of arms, and throughout most of his life he would write of himself as ‘of Osiek’, he was thus a representative of town gentry. He began his career at the court of Queen Bona, to later, following her death, affiliate himself with her son Sigismund Augustus.  It was on the latter’s order that as of 1568 Sadłocha supervised the construction of the first permanent bridge on the Wisła in Warszawa (in cooperation with Warszawa Starost Zygmunt Wolski), while as of 1569 also the extension of the Warszawa Castle. By the end of the King’s life he was referred to as his Secretary. Sadłocha’s public activity places him among the most intriguing individuals of the then Kingdom of Poland. A well-preserved, meticulously kept register of expenses of the Warszawa Canon and Royal Secretary, continues to serve as a precious source providing details of the operations of a royal major investment from the last quarter of the 16th century as seen from organizational and material background. For instance, what has not been sufficiently investigated is the issue of supplying adequate building materials and securing qualified workforce for their treatment. Essential information is also that on the national composition of the building team as well as the means Sadłocha used to run this team  (particularly interesting in this respect seem the issues of healthcare, paid out, aid or prizes).  Moreover, Sadłocha’s case allows to investigate mentality and predilections of the underestimated and as yet not thoroughly identified social group, namely urban nobility. The ambitious Canon was consistent while implementing his dream of having his own, preferably extra muros seat; interestingly, at least one of Sadłocha’s projects was in a peculiar form of the tower. The relics of the described building are still clearly visible in the cellars of the eastern wing of the former Charity Society’s edifice, today part of the Warsaw Archdiocese Caritas at 62 Krakowskie Przedmieście Street. As can be seen, the son of the Osiek Councillor boasted aspirations close to those from the elite of the ruling circles in the Kingdom. In this context the public activity of Sadłocha is an important contribution to the research into the culture-forming role played by royal secretaries. Although it is not possible to rank Sadłocha among the then ruling elite, his construction activity, care of the Collegiate school, or support provided to Warsaw hospitals confirm the observation that the circle of Royal Chancellery people constituted a cultural elite in their country. However, what distinguished Canon Sadłocha was his taste in architecture. Instead of following the ‘Italian manner’ when constructing villas or domed chapels, he preferred to raise a residential tower: a traditional model of a knight’s residence well rooted in the 15th century.

PL

Postać Kaspra Sadłochy Niżeńskiego pozostawała dotąd na marginesie zainteresowań badaczy architektury Warszawy XVI w. Tymczasem aktywność publiczna tego człowieka w dużej mierze związana była właśnie z architekturą, a skala i zakres powierzanych mu przedsięwzięć pozwalają sądzić, że był osobą doskonale zorientowaną w realiach ówczesnych inwestycji budowlanych. Co więcej, prócz nadzoru i realizacji królewskich przedsięwzięć Sadłocha konsekwentnie realizował także własne. Informacje o jego siedzibach dostarczają wiele wiadomości zarówno o horyzontach umysłowych Sadłochy, jak też o aspiracjach i działalności inwestycyjnej ówczesnych przedstawicieli stanu szlacheckiego. Kasper pochodził z Małopolski, a na świat przyszedł w Osieku w ziemi sandomierskiej. Pieczętował się herbem Korczak, jednocześnie przez większość życia pisał się z Osieka, był więc przedstawicielem szlachty miejskiej. Swoją karierę rozpoczął na dworze Bony, by po śmierci królowej związać się z jej synem, Zygmuntem Augustem. Z jego rozkazu Sadłocha od 1568 roku zarządzał budową pierwszego stałego mostu na Wiśle w Warszawie (we współpracy ze starostą warszawskim Zygmuntem Wolskim), zaś od 1569 również rozbudową zamku warszawskiego. Pod koniec życia króla był wzmiankowany jako jego sekretarz. Działalność publiczna Sadłochy stawia go w rzędzie najciekawszych postaci ówczesnego Królestwa Polskiego. Dobrze zachowany, skrupulatnie prowadzony rejestr wydatków warszawskiego kanonika i sekretarza królewskiego pozostaje niezwykle ważnym źródłem, umożliwiającym szczegółowe zapoznanie się z funkcjonowaniem dużej, królewskiej inwestycji z ostatniej ćwierci XVI wieku od jej zaplecza organizacyjnego i materiałowego. Słabo poznanym zagadnieniem były np. kwestie związane ze sprowadzeniem odpowiedniego budulca oraz zapewnieniem wykwalifikowanych robotników do jego obróbki. Istotne są także dane na temat składu narodowościowego ekipy budowlanej oraz sposobu, w jaki Sadłocha tym zespołem zarządzał (tu interesujące wydają się zwłaszcza kwestie opieki zdrowotnej, wypłacanych zapomóg czy nagród). Casus Sadłochy umożliwia także badania nad mentalnością i upodobaniami niedocenianej i słabo dotychczas rozpoznanej grupy społecznej, czyli szlachty miejskiej. Ambitny kanonik konsekwentnie realizował marzenie o własnej, najlepiej położonej extra muros siedzibie, przy czym przynajmniej jedna z realizacji Sadłochy, przyjęła znamienną formę wieży. Relikty opisywanej budowli są wciąż czytelne w piwnicach wschodniego skrzydła gmachu dawnego Towarzystwa Dobroczynności, stanowiącego obecnie siedzibę Caritas Archidiecezji Warszawskiej (ul. Karkowskie Przedmieście 62). Jak widać, ów syn rajcy z Osieka miał aspiracje zbliżone do osób z kręgu elity władzy Królestwa. W tym kontekście działalność publiczna Sadłochy stanowi ważny przyczynek do badań nad rolą kulturotwórczą środowiska sekretarzy królewskich Wprawdzie trudno zaliczyć Sadłochę do ówczesnej ścisłej elity władzy, jednocześnie jednak jego działalność budowlana, opieka nad szkołą kolegiacką czy wspieranie szpitali warszawskich potwierdzają spostrzeżenia o środowisku kancelarii monarszej jako swoistej elicie kulturalnej kraju. Odmienny od większości sekretarzy królewskich był jedynie gust kanonika Sadłochy jeśli chodzi o architekturę. Zamiast „na sposób włoski” budować wille czy kaplice kopułowe wolał on zrealizować wieżę mieszkalną – tradycyjny, sięgający korzeniami XV stulecia model siedziby rycerskiej.  

Keywords

PL

Kasper Sadłocha Niżeński; wieża mieszkalna; król Zygmunt August; królewski praefectus fabricae

EN

Kasper Sadłocha Niżeński; tower; Sigismund Augustus; royal praefectus fabricae

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Biuletyn Historii Sztuki
• Year: 2019
• Volume: 81
• Issue: 1
• Pages: 79-101

Dates

published

2019

Contributors

author

Piotr Lasek

• Instytut Sztuki PAN, Warszawa

• https://orcid.org/0000000281533081

References

• Belzyt Leszek, Szlachta w mieście rezydencjalnym. Szlacheccy obywatele Krakowa i Warszawy około 1600 roku (analiza porównawcza struktury), Zielona Góra 2011.
• Biedrzycka Agnieszka, Pietrzyk Zdzisław, Suliga Florian (ok. 1520 – w lub po 1556), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLVI, red. Andrzej Romanowski, Warszawa 2009-2010.
• Bogucka Maria, Anna Jagiellonka, Wrocław 2009.
• Bogucka Maria, Bona Sforza, Wrocław 2009.
• Bołdyrew Aleksander, Piechota zaciężna w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, Warszawa 2011.
• Burdzy Dominika, Szlachta w Sandomierzu w XVI i na początku XVII wieku, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, 42:2017.
• Dunin-Wąsowiczowa Anna, Rejestr poboru od duchowieństwa archidiakonatu warszawskiego w 1561 r., [w:] Warszawa XVI-XVII wieku, red. Alina Wawrzyńczyk, Andrzej Sołtan, Warszawa 1977 (Studia Warszawskie, XXIV, 2).
• Dymek Benon, Mazowsze. Historia i kultura 1526-1795, Pułtusk-Warszawa 2015.
• Dzieje Warszawy, t. II, red. Stefan Kieniewicz, Warszawa 1984.
• Ferenc Marek, Dwór Zygmunta Augusta, Kraków 1998.
• Ferenc Marek, Sekretarze nadworni Zygmunta Augusta, Studia Historyczne, 40:1997, nr 1(156).
• Gajewski Jacek, Od dworu-wieży mieszkalnej kanonika Sadłochy Niżeńskiego – do prywatnej własności Zygmunta III. Uwagi w sprawie przemian terenu i zabudowy późniejszego kompleksu architektonicznego Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności zw. Res Sacra Miser (i inne uwagi), Arteria, 11:2013.
• Gąsiorowski Antoni, Rotacja elity władzy w średniowiecznej Polsce, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. Stefan Krzysztof Kuczyński, t. 1, Warszawa 1981.
• Hałówna Maria, Senkowski Jerzy, Materiały archiwalne do budowy zamku warszawskiego. Rachunki budowy z lat 1569-1572, Teki Archiwalne, 2:1954.
• Jurek Tomasz, Szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu, Kronika Miasta Poznania, 2018, nr 1.
• Kajzer Leszek, Kaplice i wille. Rola sekretarzy królewskich w recepcji renesansu w Polsce (rozważania wokół ksiązki Andrzeja Wyczańskiego), [w:] Archaeologia historica. Pisma wybrane, red. Lucyna Domańska, Anna Marciniak-Kajzer, Aleksander Andrzejewski, Warszawa 2014.
• Kajzer Leszek, Dwory w Polsce. Od średniowiecza do współczesności, Warszawa 2010.
• Kajzer Leszek, Od renesansowych dworów do pałaców zimnego baroku. Rezydencje w Polsce Centralnej w XVI-XVIII wieku, [w:] Residentiae tempore belli et pacis, red. Piotr Lasek, Piotr Sypczuk, Warszawa 2019 (Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych, 2).
• Karwasińska Jadwiga, Materiały do dziejów budowy zamku warszawskiego w latach 1569-1572 zaczerpnięte z księgi rachunkowej Stanisława Fogelwedra i z odnoszących się do niej kwitów, Rocznik Warszawski, 18:1985.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa, t. XI: Miasto Warszawa, cz. 1: Stare Miasto, red. Jerzy Z. Łoziński, Andrzej Rottermund, Warszawa 1993.
• Kąsinowski Antoni, Prace budowlane na zamku królewskim w Warszawie w świetle rachunków z lat 1569-1572, [w:] Warszawa XVI-XVII wieku, red. Alina Wawrzyńczyk, Andrzej Sołtan, Warszawa 1974 (Studia Warszawskie, XX, 1).
• Kieniewicz Leszek, Sekretariat Stefana Batorego. Zbiorowość i kariery sekretarzy królewskich, [w:] Społeczeństwo Staropolskie, t. IV, red. Anna Izydorczyk, Andrzej Wyczański, Warszawa 1986.
• Kiryk Feliks, Lekarze i aptekarze sandomierscy z przełomu XVI i XVII stulecia, Sandomierz 1987.
• Korolko Mirosław, Poczet sekretarzy królewskich Zygmunta Augusta (1548-1572), Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 31:1986.
• Korolko Mirosław, Seminarium Rzeczpospolitej Królestwa Polskiego. Humaniści w kancelarii królewskiej Zygmunta Augusta, Warszawa 1991
• Królik Ludwik, Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, Warszawa 1990.
• Lasek Piotr, Traczyk Łukasz, Od wieży mieszkalnej Kaspra Sadłochy do zamku Adama Kazanowskiego. O aktualności średniowiecznego archetypu siedziby feudalnej po czasy Potopu, Barok. Historia-Literatura-Sztuka, XXII:2015, nr 1.
• Lasek Piotr, Turris fortissima nomen Domini. Murowane wieże mieszkalne w Królestwie Polskim od 1300 r. do połowy XVI w., red. Andrzej J. Baranowski, Warszawa 2013 (Dysertacje doktorskie Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk, red. Joanna Sosnowska, I).
• Leskiewiczowa Janina, Dobra osieckie w okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej XVI-XIX w., Wrocław 1957.
• Lileyko Jerzy, Conclave Consiliorum et Officina Regum. Funkcje i ukształtowanie sal sejmowych na zamku w Warszawie w XVI i XVII w., [w:] Warszawa XVI-XVII wieku, red. Alina Wawrzyńczyk, Andrzej Sołtan, Warszawa 1977 (Studia Warszawskie, XXIV, 2).
• Majkowski Edmund, Bastrzykowski Aleksander, Nieznani prałaci i kanonicy kolegiaty Panny Marii w Sandomierzu od trzynastego do osiemnastego wieku, Kunów 1949.
• Miłobędzki Adam, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980 (Dzieje sztuki polskiej, IV, 1).
• Morawski Zbigniew, Miasta mazowieckie w XVI-XVIII wieku, [w:] Dzieje Mazowsza, t. II: Lata 1527-1794, red. Jan Tyszkiewicz, Pułtusk 2015.
• Noga Zdzisław, Szlachta w miastach Królestwa Polskiego, Rzeczypospolitej, Pomorza i Śląska w XIII-XVIII w. Uwagi wstępne, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, 42:2017.
• Pałucki Władysław, Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVIII wieku, Wrocław 1974.
• Podgórska-Klawe Zofia, Szpitale warszawskie 1388-1945, Warszawa 1975.
• Putkowska Jolanta, Architektura Warszawy XVII w., Warszawa 1991.
• Rewski Zbigniew, Majstersztyki krakowskiego cechu murarzy i kamieniarzy XVI-XIX wieku, Wrocław 1954.
• Rewski Zbigniew, Pałac Kazanowskich, Stolica, 1954, nr 13.
• Rozbicka Małgorzata, Kunkel Robert, Wółkowski Wojciech, Dzieje budowlane warszawskiego pałacu Adama Kazanowskiego w świetle badań architektonicznych, Ochrona Zabytków, 2017, nr 1.
• Rutkowski Henryk, Sołtan Andrzej, Sadłocha (Sadłoch, Sadłochius) Niżeński Kasper h. Korczak (ok. 1516-1603), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIV, red. Henryk Markiewicz, Wrocław 1992-1993.
• Sterner Wacław, Mosty Warszawy, Warszawa 1960.
• Suchodolska Ewa, „Źródła pisane do dziejów zamku książąt mazowieckich w Warszawie”, Kronika Zamkowa, 2007, nr 1-2 (53-54).
• Szaniawska Wanda, Droga do stołeczności i jej osiągnięcie, [w:] Warszawa, jej dzieje i kultura, red. Aleksander Gieysztor, Warszawa 1980.
• Szaniawska Wanda, Zmiany w rozplanowaniu i zabudowie Krakowskiego Przedmieścia do 1733 r., Biuletyn Historii Sztuki, XXIX:1967, nr 3.
• Szymczak Alicja, Szlachta sieradzka w XV w. Magnifici et generosi, Łódź 1999, s. 12.
• Wardzyński Michał, Sztuka nowożytna na Mazowszu. Zarys problematyki, [w:] Dzieje Mazowsza, t. II: Lata 1527-1794, red. Jan Tyszkiewicz, Pułtusk 2015.
• Wyczański Andrzej, Między kulturą a polityką. Sekretarze królewscy Zygmunta Starego (1506-1548), Warszawa 1990
• Zajączkowski Andrzej, Szlachta polska. Kultura i struktura, Warszawa 1993.
• Zawadzki Jarosław, Anna z Radziwiłłów Kiszczyna, 2° v° Sadowska – burzliwe losy dziedziczki fortuny, [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczpospolitej w XVI-XVIII wieku, red. Jerzy Urwanowicz, Ewa Dubas-Urwanowicz, Piotr Guzowski, Białystok 2003.
• Zawadzki Jarosław, Dwory, zamki i pałace w siedzibach Kiszków herbu Dąbrowa do połowy XVII wieku, Barok. Historia-Literatura-Sztuka, XIII:2006, nr 1.
• Zieliński Jarosław, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 7, Krakowskie Przedmieście, Warszawa 2001.
• Zieliński Jarosław, Ulica Bednarska, Warszawa 1997.

Identifiers

DOI

10.36744/bhs.103

Biblioteka Nauki

16013073