Egzekwie za królową Marię Józefę Habsburg i ich artystyczna oprawa

• Authors: Hanna Osiecka-Samsonowicz

Title variants

EN

The Exequies for Queen Maria Josepha of Austria and Their Artistic Settings

Abstracts

EN

The article discusses the exequies organised in the Commonwealth of Poland and Lithuania to commemorate the queen consort of Augustus III Wettin, Maria Josepha of Austria, who died inDresden in 1757, with special focus on their artistic setting. The most imposing celebration, documented by an ample, until now mostly unpublished iconographic material, took place on 14January 1758 in the Saxon Chapel in Warsaw. Seven drawings held in the Sächsisches Hauptstaatsarchiv in Dresden record the preparatory and the implemented versions of the chapels decoration. Their author was most probably Johann Friedrich Knöbel, whose designs for the queen's castrum doloris were inspired by the Roman tradition of catafalques on the molina davento ground plan as designed by Gian Lorenzo Bernini, as well as by the funerary arrangements by Jean Berain the Elder and Gaetano Chiaveri. In designing the funerary decoration for the chapel, Knöbel may have cooperated with the young Simon Gottlieb Zug. The fact that the exequies Queen Maria Josepha continued until the year 1764 attests to the respect which her subjects had for this last crowned Queen of Poland, whom historiographers unjustly seem to neglect.

PL

W artykule omówiono egzekwie odprawiane w Rzeczypospolitej za zmarłą w Dreźnie w 1757 r. królową Marię Józefę (żonę Augusta III), ze szczególnym uwzględniem ich artystycznej oprawy. Najokazalsze uroczystości, udokumentowane bogatym, w większości dotąd niepublikowanym materiałem ikonograficznym, odbyły się w 14 stycznia 1758 r. w kaplicy Saskiej w Warszawie. Siedem rysunków, zachowanych w Sächsisches Hauptstaatsarchiv w Dreźnie, rejestruje wstępne i zrealizowane wersje wystroju wnętrza świątyni. Ich autorem był najpewniej Johann Friedrich Knöbel, który w projektach castrum doloris Marii Józefy inspirował się rzymską tradycją katafalków na rzucie „molina da vento” Gian Lorenza Berniniego, funeralnymi kompozycjami Jeana Beraina st. oraz Gaetana Chiaveriego. Nie można wykluczyć, że przy projektowaniu żałobnej dekoracji kaplicy współpracował z młodym Simonem G. Zugiem. Egzekwie za Marię Józefę odbywały się do 1764 r., co świadczy o szacunku, jakim poddani darzyli tę niesłusznie pomijaną w historiografii, ostatnią koronowaną polską królową.

Keywords

EN

Maria Josepha of Austria; Johann Friedrich Knöbel; Simon Gottlieb Zug; Gaetano Chiaveri; Jean Berain the Elder; Saxon Chapel in Warsaw; celebrations of exequises in the Commonwealth of Poland and Lithuania in the 18th century; castrum doloris; catafalque

PL

Maria Józefa Habsburg; Johann Friedrich Knöbel; Simon Gottlieb Zug; Gaetano Chiaveri; Jean Berain st.; kaplica Saska w Warszawie; uroczystości egzekwialne w Rzeczypospolitej XVIII w.; castrum doloris; katafalk

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Biuletyn Historii Sztuki
• Year: 2022
• Volume: 84
• Issue: 4
• Pages: 765-816

Dates

published

2022

Contributors

author

Hanna Osiecka-Samsonowicz

• Instytut Sztuki PAN

• https://orcid.org/0000000169254664

References

• Caraffa, Costanza. Gaetano Chiaveri (1689–1770). Architetto romano della Hofkirche di Dresda. Milano: Silvana Editoriale, 2006.
• Chrościcki, Juliusz A. Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa: PWN, 1974.
• Constelletio Felix. Die Planetenfeste Augusts des Starken anlässlich der Vermählung seines Sohnes Friedrich August mit der Kaisertochter Maria Josepha 1719. Katalog der Ausstellung in Kupfferstich-Kabinett Staatliche Kunstammlungen Dresden, redakcja C. Schnitzer. Dresden: Sandstein, 2014.
• Dans l’atelier des Menus Plaisirs du roi. Spectacles, fêtes et cérémonies aux XVIIe et XVIIIe siècles, Paris, Archives nationales, 19 janv. – 24 avr. 2011, redakcja Jérôme De La Gorce, Pierre Jugie. Paris-Versailles: Archives nationales et Versailles, Artlys, 2010.
• De La Gorce, Jérôme. “Des modèles de pompe funèbres pour la cour de France: le recueil des Menus Plaisirs de 1752.” W Les funérailles princières en Europe, XVIe – XVIIIe siècle, t. 3, redakcja Juliusz A. Chrościcki, Mark Hengerer, Gérard Sabatier, 369–388. Rennes: Presses Universitaires de Rennes, Centre de Recherche du Chateau de Versailles, 2015.
• De La Gorce, Jérôme. “Ménestrier et Berain.” W Claude-Francois Ménestrier: les jésuites et le monde des images, redakcja Gérard Sabatier, 195–204. Grenoble: Presses universitaires de Grenoble, 2009.
• Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, opracowanie Ludwik Grzebień SJ, 512. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004.
• Fagiolo, Marcello. “Il trionfo sulla morte. I catafalchi dei papi e dei sovrani.” W La Festa a Roma. Dal Rinascimento al 1870. Atlante, redakcja Marcello Fagiolo, 26–38. Roma: Umberto Allemandi & C., 1997.
• Günther, Ernst. Maria Josepha. Augusts des Starken Schwiegertochter. Taucha: Tauchaer Verlag, 2009.
• Hempel, Eberhard. “Unbekannte Entwürfe von Gaetano Chiaveri, dem Architekten der katholischen Hofkirche zu Dresden.” W Eberhard Hanfstaengl zum fünfundsiebzigsten Geburtstag, redakcja Eberhard Ruhmer, 59–68. München: F. Bruckmann, 1961.
• Hentschel, Walter. Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen. Textband. Berlin: Henschelverlag Kunst und Gesellschaft, 1967.
• Herzog zu Sachsen, Albert. “Maria Josepha, Erzherzogin von Österreich, Kurfürstin von Sachsen, Königin von Polen.” W Neue Deutsche Biographie, t. 16, 197–198. Berlin: Duncker & Humbolt, 1990.
• Images du Grand Siècle. L’estampe française au temps de Louis XIV (1660–1715), redakcja Rémi Mathis et al. Paris: Paul Ghetty trust, Bibliothèque nationale de France, 2015.
• Jamski, Piotr. “Castrum doloris Augusta II Mocnego w Wilnie i jego zachowane fragment.” Rocznik Lituanistyczny 7 (2021): 185–209.
• Katalog rysunków architektonicznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, opracowanie Andrzej Rottermund. Warszawa: PWN, 1970.
• Klerycy z ziem polskich, litewskich i pruskich święceni w Rzymie (XVI – pocz. XX w.), opracowanie Stanisław Jujeczka, ks. Henryk Gerlic. Wrocław: Wydawnictwo eBooki.com.pl, 2018.
• Kropidłowski, Zdzisław. “Testament ks. Franciszka Józefa Wybickiego (1709–1765).” W Polska i sąsiedzi. Studia z dziejów kultury, gospodarki i myśli politycznej. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Marianowi Mroczce w 70. rocznicę urodzin, redakcja Maciej Hejger, Wojciech Skóra, 333–339. Pruszcz Gdański: Wydawnictwo “Jasne”, 2010.
• Kubitscheck, Regina-Bianca. “Maria Josepha von Österreich.” W Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 31, 838–843. Nordhausen: Verlag Traugott Bautz, 2010.
• Kuras, Katarzyna. “Królewicz się żeni. Uroczystości weselne Fryderyka Augusta Wettyna i Marii Józefy Habsburg na tle osiemnastowiecznej kultury dworskiej.” Wschodni Rocznik Humanistyczny 17 (2020): 225–242.
• Kwiatkowski, Marek. “Pierwszy, barokowy etap twórczości Szymona Bogumiła Zuga.” W Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII w. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu, Wrocław, październik 1968, 275–284. Warszawa: PWN, 1970.
• Kwiatkowski, Marek. Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego oświecenia. Warszawa: PWN, 1971.
• Ługowski, Piotr. “Chiaveri Gaetano.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 96–103. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
• Ługowski, Piotr. “Reformacka pompa funebris Benedykta Roszkowskiego.” Rocznik Historii Sztuki 45 (2020): 91–108.
• Manyś, Bernadetta. Uroczystości rodzinne w Wilnie za Augusta III (1733–1763). Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2014.
• Matuszewicz, Marcin. Diariusz życia mego, t. 1: 1714–1757, opracowanie Bohdan Królikowski, Zofia Zielińska. Warszawa: PIW, 1986.
• Mączyński, Ryszard. “Zug Simon Gottlieb.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 498–509. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
• Morka, Mieczysław. “Uroczystości pogrzebowe w Wilnie po śmierci Augusta II.” W Kultura artystyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce baroku, redakcja Jerzy Kowalczyk, 147–175. Warszawa: Instytut Kultury, 1995.
• Muzyka w czasopismach polskich XVIII wieku. Okres Saski (1730–1764). Bibliografia i antologia, opracowanie Jadwiga Szwedowska. Kraków: PWM, 1975.
• Osiecka-Samsonowicz, Hanna. “Królewskie egzekwie w warszawskim kościele kapucynów w XVIII wieku.” Biuletyn Historii Sztuki 83, nr 3 (2021): 571–615.
• Osiecka-Samsonowicz, Hanna. Polskie uroczystości w barokowym Rzymie 1587–1696. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2012.
• Ostatnie wielkie widowisko barokowej Europy. Polskie relacje z uroczystości weselnych Fryderyka Augusta i Marii Józefy w Wiedniu i Dreźnie w 1719 r., opracowanie Katarzyna Kuras, Jolanta Pabian. Kraków: Historia Iagellonica 2015.
• Péan, Anne. “Les décors des pompes funèbres en France 1643–1683.” W Actes du Ve congrès national d’archéologie et d’histoire de l’art, Bordeaux, 21–24 octobre 1999, redakcja Béatrice Bouvier et al., 108–119. Bordeaux: Publications de l’institut national d’histoire de l’art, 1999.
• Pietrzak, Jarosław. “‘Ciało umarłe większego wymaga opatrzenia’ – sekcja zwłok polskich królów i królowych od XVI do XVIII wieku w kontekście przygotowań do ceremonii pogrzebowej.” W Śmierć, pogrzeb i upamiętnienie władców w dawnej Polsce, redakcja Hanna Rajfura et al., 142–170. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2020.
• Pod jedną koroną, Zamek Królewski w Warszawie, Staatliche Kunstammlungen Dresden, 26 czerwca – 12 października 1997, t. 2: Kultura i sztuka w czasach unii polsko-saskiej, redakcja Marta Męclewska, Barbara Grątkowska-Ratyńska. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie, 1997.
• Popelka, Liselotte. Castrum Doloris oder “Trauriger Schauplatz”. Untersuchungen zu Entstehung und Wesen ephemer Architektur. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1994.
• Ruggero, Cristina. “Juvarra e l’iconografia funebre.” W La forma del pensiero. Filippo Juvarra: La costruzione del ricordo attraverso la celebrazione della memoria, redakcja Cristina Ruggero, 157–182. Roma: Campisano Editore, 2008.
• Rzempołuch, Andrzej. ”Stanisławski (von Seegut, Seeguth, Zeigut) Albrecht Zygmunt h. Sulima.” W Polski słownik biograficzny, t. 42, 104–106. Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Societas Vistulana, 2003-2004.
• Seifert, Siegfried. “August III und Maria Josepha; ihre Bedeutung für die katholischen Kirche in Sachsen.” W 900 Jahre Haus Wettin, redakcja Assa von Polenz, Hans i Gabriele von Seydewitz, 55-66. Bamberg: St.Otto -Verlag, 1989.
• Seifert, Siegfried. “Die sächsisch-polnische Union und die katholischen Kirche in Sachsen.” W Sachsen und Polen zwischen 1697 und 1765. Beiträge der wissenschaftlichen Konferenz vom 26. bis 28. Juni 1997 in Dresden, redakcja Christine Klecker, 223–227. Dresden: Sachsische Druck- und Verlagshaus, 1998.
• Sito, Jakub. “Jauch Joachim Daniel.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 222–226. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
• Sito, Jakub. “Knöbel Johann Friedrich.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 259–262. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
• Sito, Jakub. “Maria Józefa – zapomniany rozdział saskiego mecenatu w Rzeczypospolitej.” W Oświeceniowa republika władców. Rezydencje, kolekcje, mecenat, redakcja Andrzej Pieńkos, 41–61. Warszawa: Ośrodek Badań nad Epoką Stanisławowską. Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2016.
• Sito, Jakub. “Pöppelman Carl Friedrich.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 361–368. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
• Sito, Jakub. Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery – formacja artystyczna – organizacja produkcji. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2013
• Skibiński, Mieczysław. Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, t. 2: Dokumenty. Kraków: Akademia Umiejętności, 1912.
• Skrabski, Józef. “Modernizacja i renowacja kościoła Mariackiego w czasach archiprezbitera Jacka Łopackiego. Między Kacprem Bażanką a Franceskiem Placidim.” Rocznik Krakowski 74 (2008): 87–113.
• Spórna, Marcin, i Piotr Wierzbicki. Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. Kraków: Zielona Sowa, Kraków 2003.
• Staszewski, Jacek. August III Sas. Wrocław: Ossolineum, 2010
• Staszewski, Jacek. “Maria Józefa (1699–1757).” W Polski słownik biograficzny, t. 20, 1–2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1975.
• Tessier, André. “Le genre décorative funèbre: esquisse d’une histoire des ses débuts en France.” Revue de l’art ancien et moderne 46, nr 257 (1924): 274–282.
• Tessier, André. “Le genre décorative funèbre: esquisse d’une histoire des ses débuts en France (3e partie).” Revue de l’art ancien et moderne 47, nr 262 (1925): 177–188.
• Tetti, Barbara. “Carlo Fontana e i sistemi costruttivi per gli apparati effimeri. Il catafalco di Pietro II in Sant’Antonio dei Portoghesi.” W Carlo Fontana 1638–1714 Celebrato Architetto. Atti di convegno internazionale, redakcja Giuseppe Buoncorso, Francesco Moschini, 350–357. Roma: Accademia Nazionale di S. Luca, 2017.
• Tetti, Barbara. “Disegni ritrovati di Carlo Fontana per le esequie di Leopoldo I (Roma 1705).” Quaderni dell’Istituto di storia dell’Architettura 68 (2018): 67–84.
• Varsaviana w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków Warszawy oraz rysunków architektonicznych budowli warszawskich okresu saskiego, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Saskie Krajowe Archiwum Główne w Dreźnie, Wystawa wrzesień – grudzień 1965, opracowanie Monika Kretschmerowa et al. Warszawa: Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, 1965.
• Watanabe-O’Kelly, Helen. “Religion and the Consort: Two Electresses of Saxony and Queens of Poland (1697–1757).” W Queenship in Europe 1660–1815. The Role of Consort, redakcja Clarissa Campbell Orr, 252–275. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
• Watson, Marva Jean. “The Historical Figures of the Birthday Cantatas of Johann Sebastian Bach.” Rozprawa magisterska, Carbondale: Southern Illinois University, 2010.
• Wątroba, Przemysław. “Szymon Bogumił Zug (1733–1807) – architekt dworu saskiego w Warszawie.” W Elizeum – podziemny salon księcia, Dla przyjaciół i pięknych pań, redakcja Karol Guttmejer, 103–118. Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, 2016.
• Wolf, Christoph. Johann Sebastian Bach. The Learned Musician. Oxford University Press, 2002.
• Von Würzbach, Constant. “Habsburg, Maria Josepha.” W Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich, t. 7, 49–51. Wien: Verlag der Universitäts-Buchdruckerei von L. C. Zamarski, 1861.
• Zieliński, Marek G. “Koronacja obrazu Matki Bożej Bolesnej w Chełmnie w 1754 roku.” W Koronacje wizerunku Matki Bożej na przestrzeni dziejów, redakcja Ewelina Dziewońska-Chudy, Maciej Trąbski, 49–66. Częstochowa-Warszawa: Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny „SLM” – Hanna Bicz, 2018.
• Żurawska-Witkowska, Alina. Muzyka na polskim dworze Augusta III, cz. 1. Lublin: Wydawnictwo Muzyczne Polihymnia, 2012.

Identifiers

DOI

10.36744/bhs.1327

Biblioteka Nauki

15598932