Środkowoeuropejskie źródła architektury i dekoracji kościoła oraz klasztoru Dominikanów w Sandomierzu – nowe hipotezy badawcze

• Authors: Justyna Kamińska

Title variants

EN

Central European Sources of the Architecture and Decoration of the Dominican Church and Monastery in Sandomierz. New Research Hypotheses

Abstracts

EN

The article presents new hypotheses concerning possible workshop links between the Dominican church and monastery in Sandomierz and buildings raised at the turn of the 12th century in Central Europe, especially in the Old March (today Jerichower Land in Saxony-Anhalt). The hypothesis, currently prevailing in specialist literature, that the construction workshop responsible for the erection of the church of St James had originated from Lombardy, is contested. In addition, hypotheses posed by Zofia Gołubiew in her monograph on the church, where she sought the origins of the solutions applied in Sandomierz in the territories of Germany, Austria and Switzerland, are subjected to a critical analysis. The text also draws attention to the 13th-century elements of the Sandomierz complex, which show similarities to edifices raised locally, in Lesser Poland and Silesia. In analysing the ceramic decorations of the nave and the eastern wing of the monastery, the author points to the tradition of producing ceramic floor tiles with a relief decoration, common towards the end of the 12th and in the 13th century in Central Europe, including, among others, the Dominican monastery in Cracow, where the production of the first tiles of this kind is dated to the early 1240s.

PL

Artykuł prezentuje nowe hipotezy dotyczące możliwych związków warsztatowych między kościołem i klasztorem Dominikanów w Sandomierzu a realizacjami powstałymi na przełomie XII i XIII w. na terenie Europy Środkowej, zwłaszcza Starej Marchii (dzisiaj Jerichower Land w Saksonii Anhalt). W tekście podjęto polemikę z powtarzaną w literaturze przedmiotu opinią, że warsztat budowlany odpowiedzialny za wzniesienie kościoła pw. św. Jakuba pochodził z terenów Lombardii. Ponadto przeanalizowano krytycznie teorie Zofii Gołubiew, która w monografii poświęconej temu kościołowi szukała genezy rozwiązań zastosowanych w Sandomierzu na terenach Niemiec, Austrii i Szwajcarii. W tekście zwrócono także uwagę na XIII-wieczne elementy założenia, które wykazują podobieństwo do realizacji lokalnych, z terenów Małopolski i Śląska. Analizując ceramiczne dekoracje korpusu nawowego i wschodniego skrzydła klasztoru, wskazano na tradycję wytwarzania ceramicznych reliefowych płytek posadzkowych, powszechną pod koniec XII i w XIII w. na terenie Europy Środkowej, w tym m.in. w klasztorze Dominikanów w Krakowie, gdzie produkcję pierwszych płytek tego rodzaju datuje się na początek lat 40. XIII w.

Keywords

EN

Sandomierz; Dominican church of St. James; Romanesque brick architecture; mendicant architecture; Old March; Dominican church and monastery in Sandomierz

PL

Sandomierz; kościół dominikański pw. św. Jakuba; romańska architektura ceglana; architektura mendykancka; Stara Marchia; kościół i klasztor Dominikanów w Sandomierzu

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Biuletyn Historii Sztuki
• Year: 2024
• Volume: 86
• Issue: 2
• Pages: 5-30

Dates

published

2024

Contributors

author

Justyna Kamińska

• Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Jagielloński

• https://orcid.org/0000000268323346

References

• Białoskórska, Krystyna. „Problem relacji polsko-włoskich w XIII w. – zagadnienie mecenatu biskupa Iwona Odrowąża i małopolskich opactw cysterskich”. Sprawozdania z Posiedzeń Komisji PAN, nr 10 (1963): 249–257.
• Biermann, Felix, i Christofer Herrmann. „The Origin and Rise of Brick Technology and Use in Medieval Pomerania, Pomerelia and Lower Silesia”. W: Fresh Approaches to Brick Production and Use in the Middle Ages. Proceedings of the Session «Utilization of Brick in the Medieval Period – Production, Construction, Destruction», Held at the European Association of Archaeologists (EAA) Meeting, 29 August to 1 September 2012 in Helsinki, Finland, redakcja Tanja Ratilainen, Rivo Bernotas, Christofer Herrmann, 51–61. Oxford: BAR Publishing, 2014.
• Bojęś-Białasik, Anna, i Dariusz Niemiec. „Medieval Ceramics Techniques in Architecture of Cracow’s Dominicans”. W: Cihla a stavební keramika ve středověku a novověku v městské architektuře střední Evropy / Bricks and Building Ceramics in Medieval and Modern Urban Architecture of Central Europe, redakcja Zdeněk Měřínský, 38–51. Brno: Archaia Brno, 2015.
• Doroz-Turek, Małgorzata. „Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła pw. św. Jakuba Apostoła w Sandomierzu”. Architectus 56, nr 4 (2018): 13–30.
• Fleková, Klára. „Zum Stand der Kenntnisse mittelalterlicher keramischer Fliesen in den böhmischen Ländern”. Praehistorica 31, nr 2 (2014): 729–742.
• Florek, Marek. „Kościół św. Jakuba i dawny klasztor dominikanów w Sandomierzu: wyniki badań archeologiczno-architektonicznych”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 42, nr 1 (1994): 3–25.
• Florek, Marek. „Wyniki badań archeologicznych prowadzonych przy kościele św. Jakuba i dawnym klasztorze dominikańskim w Sandomierzu za lata 1990–1992”. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1991–1992, nr 14 (1993): 111–138.
• Florek, Marek, i Agnieszka Stempin. „Badania archeologiczne na Wzgórzu Staromiejskim w Sandomierzu w roku 2015”. Zeszyty Sandomierskie 21, nr 40 (2015): 55–59.
• Frodl-Kraft, Eva. „«Das Flechtwerk» der frühen Zisterzienserfenster – Versuch einer Ableitung”. Wiener Jahrbuch für Kunstgeschichte 20, nr 24 (1965): 7–20.
• Frycz, Jerzy. „Architektura i sztuka Inowrocławia”. W: Dzieje Inowrocławia, t. 2: Od 1919 r. do końca lat siedemdziesiątych, redakcja Marian Biskup, 417–510. Poznań–Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1982.
• Furmankiewiczówna, Kazimiera. „Rzeźba romańska w Polsce”. Prace Komisji Historji Sztuki, nr 4 (1930): LII–LIII.
• Gałuszka, Tomasz. „Fragment «zaginionej kroniki dominikańskiej» w zbiorach Rosyjskiej Biblioteki Narodowej w Petersburgu”. Studia Źródłoznawcze 59 (2021): 11–24.
• Gałuszka, Tomasz. „Przybycie św. Jacka Odrowąża do Krakowa w 1222 roku w świetle nowo odkrytego źródła”. Roczniki Historyczne 88 (2011): 55–76.
• Goll, Jürg. „Backsteinbau im zentralen Alpenraum”. W: Technik des Backsteinbaus im Europa des Mittelalters, redakcja Johannes Cramer, Dorothée Sack, 62–76. Petersberg: Michael Imhof Verlag, 2005.
• Gołubiew, Zofia. „Kościół dominikański pw. św. Jakuba w Sandomierzu w XIII stuleciu i jego dekoracja architektoniczna”. W: Studia nad historią dominikanów w Polsce, 1222–1972, t. 2, redakcja Jerzy Kłoczowski, 9–196. Warszawa: Wydawnictwo Polskiej Diecezji Dominikanów, 1975.
• Grzybkowski, Andrzej. „Early Mendicant Architecture in Central-Eastern Europe. The Present State of Research”. Arte Medievale 1 (1983): 135–156.
• Grzybkowski, Andrzej. Gotycka architektura murowana w Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2014.
• Grzybkowski, Andrzej. „Piccola Polonia”. W: Enciclopedia dell’arte medievale, t. 9, redakcja Angiola Maria Romanini, 616–619. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana, 1998.
• Grzybkowski, Andrzej. Wczesnogotycki kościół i klasztor dominikański w Sieradzu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979.
• Herrmann, Christofer. „Frühe Backsteinkirchen der Zisterzienser zwischen Italien und der Ostsee”. W: Die maritime Stadt – Hafenstädte an der Ostsee vom Mittelalter bis in die Gegenwart / Miasto nad morzem – miasta portowe nad Bałtykiem od średniowiecza do współczesności. Beiträge der 21. Tagung des Arbeitskreises deutscher und polnischer Kunsthistoriker und Denkmalpfleger in Gdańsk 18–21 September 2013 / Materiały 21 Konferencji Grupy Roboczej Polskich i Niemieckich Historyków Sztuki i Konserwatorów Zabytków w Gdańsku 18–21 września 2013, redakcja Tomasz Torbus, Katarzyna Wojtczak, 39–56. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2017.
• Holst, Jens Christian. „Stein oder nicht Stein. Backstein und Naturstein im südlichen Ostseeraum während des Mittelalters”. W: Technik des Backsteinbaus im Europa des Mittelalters, redakcja Johannes Cramer, Dorothée Sack, 9–22. Petersberg: Michael Imhof Verlag, 2005.
• Jurkowlaniec, Tadeusz. „Gołębie i smoki. Z badań nad oprawą rzeźbiarską kościoła św. Jakuba w Sandomierzu”. Zeszyty Sandomierskie 27, nr 49 (2020): 8–20.
• Jurkowlaniec, Tadeusz. „Okna nawy północnej kościoła św. Jakuba w Sandomierzu”. W: Super fundamenta. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Szczęsnemu Skibińskiemu, redakcja Tomasz Ratajczak et al., 129–148. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2022.
• Jurkowlaniec, Tadeusz, i Aleksandr Musin. „Organizacja i finansowanie restauracji kościoła św. Jakuba w Sandomierzu w latach 1905–1914”. Zeszyty Sandomierskie 27, nr 51 (2021): 36–55.
• Kadłuczka, Andrzej, i Klaudia Stala. „Dominikanie i ich własność w przestrzeni wczesnomiejskiego Sandomierza”. W: Dominikański klasztor św. Jakuba w Sandomierzu. Archeologia i architektura, historia i współczesność, redakcja Andrzej Gołembnik, Marcin Lisak, 21–36. Kraków–Warszawa: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, 2019.
• Kadłuczka, Andrzej, i Klaudia Stala. „Kościół św. Jakuba i najstarsze założenie klasztorne – synteza przekształceń zespołu”. W: Dominikański klasztor św. Jakuba w Sandomierzu. Archeologia i architektura, historia i współczesność, redakcja Andrzej Gołembnik, Marcin Lisak, 131–172. Kraków–Warszawa: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, 2019.
• Kamińska, Justyna. „Extra et infra muros – formy architektoniczne i funkcjonowanie dwóch konwentów dominikańskich w średniowiecznym Sandomierzu”. Zeszyty Sandomierskie 27, nr 50 (2021): 40–47.
• Kamińska, Justyna. „Kościół dominikański w Poznaniu – uwagi na temat pierwotnego układu przestrzennego i dekoracji architektonicznej”. Modus. Prace z Historii Sztuki 20 (2020): 5–44.
• Kamińska, Justyna. „Kto fundował XIII-wieczny zespół klasztorny dominikanów w Sandomierzu?”. Biuletyn Historii Sztuki 82, nr 2 (2020): 175–207.
• Kamińska, Justyna. „W stronę nowoczesnej praktyki konserwatorskiej u progu odzyskania niepodległości – renowacja kościoła św. Jakuba w Sandomierzu w latach 1907–1909”. W: Niepodległość i nowoczesność. Studia z historii sztuki, redakcja Lech Karwowski, Dariusz Kacprzak, Szymon Piotr Kubiak, 73–88. Szczecin– Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Fundacja Kultura Miejsca, 2019.
• Kamińska, Justyna. „Zespół średniowiecznych płytek posadzkowych z kościoła i klasztoru dominikanów w Krakowie. Próba charakterystyki”. Rocznik Krakowski 88 (2022): 229–252.
• Kaufmann, Damian. Die romanischen Backsteindorfkirchen in der Altmark und im Jerichower Land. Studien zur Kleinkirchenarchitektur an der Mittelelbe und im südlichen Ostseeraum. Kiel: Ludwig Verlag, 2010.
• Kutzner, Marian. „Wielkopolska, Kujawy, Ziemie Łęczycka i Sieradzko-Wieluńska”. W: Architektura gotycka w Polsce, t. 1, redakcja Teresa Mroczko, 155–170. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1995.
• Landgraf, Eleonore. Ornamentierte Bodenfliesen des Mittelalters in Süd und Westdeutschland 1150–1550, t. 1: Textband. Stuttgart: Kommissionsverlag, K. Theiss, 1993.
• Landgraf, Eleonore. Ornamentierte Bodenfliesen des Mittelalters in Süd und Westdeutschland 1150–1550, t. 2: Musterkatalog. Stuttgart: Kommissionsverlag, K. Theiss, 1993.
• Lehouck, Alexander. „The Very Beginning of Brick Architecture North of the Alps. The Case of the Low Countries in the Question of the Cistercian Origin”. W: L’industrie cistercienne (XIIe – XXIe siècle). Actes de colloque de Clairvaux-Troyes-Fontenay, 1er– 5 septembre 2015, redakcja Arnaud Baudin et al., 41–56. Paris: Editions Somogy, 2019.
• Łuszczkiewicz, Władysław. „Kościół św. Jakuba w Sandomierzu – zabytek budownictwa ceglanego XIII wieku”. Sprawozdania Komisyi do badania Historyi Sztuki w Polsce 2, z. 2 (1881): 27–52.
• Naumann, Rolf. Romanische Backsteinkirchen im Jerichower Land. Perleberg: [Eigenverlag], 1993.
• Niemiec, Dariusz. „Ornamentowane posadzki w kościołach romańskich na ziemiach polskich”. W: Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X–XIII w.), redakcja Tomasz Janiak, Dariusz Stryniak, 191–254. Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego, 2016.
• Niemiec, Dariusz. „Piece do wypału ceramiki budowlanej i wapna w XIII-wiecznym klasztorze dominikanów w Krakowie”. Archeologia Historica Polona 25 (2017): 7–35.
• Norton, Christopher. Carreaux de Pavement du Moyen Age et de la Renaissance. Collections du musée Carnavalet. Paris: Paris-Musées, 1992.
• Pajor, Piotr. O budowaniu królestwa. Książęce i królewskie fundacje architektoniczne w Małopolsce jako środek reprezentacji władzy 1243–1370. Kraków: Vistulana, 2020.
• Parenti, Roberto. „Cambamenti tecnologici nei laterizi decorati delle architetture medievali italiane”. W: La Céramique Médiévale en Méditerranée. Actes du VIe congrès de l’AIECM2. AixenProvence (13–18 novembre 1995), redakcja Gabrielle Démians D’Archimbaud, 688–689. Aix-en-Provence: Narration Éditions, 1997.
• Perlich, Barbara. „Backstein in Nordostdeutschland. Verbreitung und Technik”. W: Technik des Backsteinbaus im Europa des Mittelalters, redakcja Johannes Cramer, Dorothée Sack, 89–98. Petersberg: Michael Imhof Verlag, 2005.
• Perlich, Barbara. Mittelalterlicher Backsteinbau in Europa. Zur Frage nach der Herkunft der Backsteintechnik. Petersberg: Michael Imhof Verlag, 2007.
• Quirini-Popławski, Rafał. Rzeźba przedromańska i romańska w Polsce wobec sztuki włoskiej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006.
• Radwański, Kazimierz. „Wczesnośredniowieczna ceramika krakowska i zagadnienie jej chronologii”. Materiały Archeologiczne 9 (1968): 5–68.
• Ramm, Peter. Kloster Jerichow. Halle: Janos Stekovics, 2001.
• Schenkluhn, Wolfgang. Architektur der Bettelorden. Die Baukunst der Dominikaner und Franziskaner in Europa. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2000.
• Schmitt, Reinhard. „Jerichow und Havelberg in der zweiten Hälfte des 13. Jahrhunderts”. W: Backsteinarchitektur in Mitteleuropa, redakcja Ernst Badstübner, Uwe Albrecht, 142–197. Berlin: Lukas Verlag, 2001.
• Schnyder, Rudolf. Die Baukeramik und der mittelalterliche Backsteinbau des Zisterzienserklosters St. Urban. Bern: Benteli Verlag, 1958.
• Schumann, Dirk. „Backstein im märkischen Dorfkirchenbau des 12. und 13. Jahrhunderts”. W: Dorfkirchen. Beiträge zu Architektur, Ausstattung und Denkmalpflege, redakcja Bernd Janowski, Dirk Schumann, 88–120. Berlin: Lukas Verlag, 2004.
• Schumann, Dirk. „Zur Havelberger Bauskulptur und den Bautätigkeiten des späten 12. bis frühen 14. Jahrhunderts”. W: Der Havelberger Dombau und seine Ausstrahlung, redakcja Leonhard Helten, 108–127. Berlin: Lukas Verlag, 2012.
• Szydłowski, Tadeusz. Pomniki architektury epoki piastowskiej w województwach krakowskim i kieleckim. Kraków: Gebethner i Wolff, 1928.
• Szyma, Marcin. Kościół i klasztor dominikanów w Krakowie. Architektura zespołu klasztornego do lat dwudziestych XIV wieku. Kraków: Universitas, 2004.
• Świechowski, Zygmunt. Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1963.
• Świechowski, Zygmunt. „Die Bedeutung Italiens für die romanische Architektur und Bauplastik in Polen”. Acta Historiae Artium 10 (1964): 1–56.
• Świechowski, Zygmunt. Katalog architektury romańskiej w Polsce. Warszawa: DiG, 2009.
• Świechowski, Zygmunt. „Wczesne budownictwo ceglane w Polsce”. Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu 1 (1961): 83–124.
• Świechowski, Zygmunt. „Znaczenie Włoch dla polskiej architektury i rzeźby romańskiej”. Rocznik Historii Sztuki 5 (1965): 47–92.
• Wagner-Rieger, Renate. Mittelalterliche Architektur in Österreich. St. Pölten: Verlag Niederösterreichisches Pressehaus, 1988.
• Walicki, Michał. „Dekoracja architektury i jej wystrój artystyczny”. W: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, t. 1, redakcja Michał Walicki, 195–245. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.
• Walicki, Michał, i Juliusz Starzyński. Rzeźba architektoniczna w Polsce wieków średnich. Warszawa: Wydawnictwo Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, 1931.
• Wojciechowski, Jarosław. „Kościół św. Jakóba w Sandomierzu”. Przegląd Techniczny 48, nr 16 (1910): 207–210.
• Wolf, Sophie. „Estimation of the Production Parameters of Very Large Medieval Bricks from St. Urban, Switzerland”. Archaeometry 44, nr 1 (2002): 37–65.
• Zachwatowicz, Jan. „Architektura”. W: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, t. 1, redakcja Michał Walicki, 217–282. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.

Identifiers

DOI

10.36744/bhs.1547

Biblioteka Nauki

38711150