Nowe spojrzenie na pałac biskupów płockich w Broku

• Authors: Piotr Lasek , Tomasz Związek , Wojciech Wółkowski

Title variants

EN

A New Assessment of the Płock Bishops’ Palace in Brok

Abstracts

EN

The issue of the episcopal palace – or villa – in Brok has been addressed in numerous studies. The nearly complete destruction of the structure, however, made it difficult to conduct in-depth research into its original architecture and to define the circle of its potential builders. The function of the building and the relevant terminology were unclear as well, since some sources referred to it as a castle. On the basis of visual documentation and hitherto unknown and unused written sources, the article presents new findings on the architecture of the palace, enabling its full reconstruction. These findings not only materially supplement its construction history, but also open up interesting research perspectives on the questions of the palace’s stylistic origins, the builders involved in its construction, its function, significance, and finally the place it occupied in the residential architecture of Poland in the first quarter of the 17th century.

PL

Problematykę biskupiego pałacu czy też willi w Broku podejmowano w licznych opracowaniach. Niemal całkowite zniszczenie zabytku utrudniało jednak prowadzenie pogłębionych badań nad jego pierwotną architekturą i zdefiniowanie kręgu potencjalnych budowniczych. Funkcja budowli oraz jej nazewnictwo również pozostawało niejasne, ponieważ w niektórych materiałach określano ją jako zamek. Na podstawie dokumentacji wizualnej i dotychczas nieznanych oraz niewykorzystanych źródeł pisanych przedstawiono w artykule nowe ustalenia na temat architektury pałacu, umożliwiające jego pełną rekonstrukcję. Ustalenia te nie tylko uzupełniają w istotny sposób historię budowy, ale też otwierają interesujące perspektywy badawcze dotyczące kwestii genezy stylistycznej, wykonawstwa, funkcji, znaczenia, wreszcie miejsca, jakie pałac zajmował w architekturze rezydencjonalnej Polski 1. ćwierci XVII stulecia.

Keywords

EN

Brok; palace; Henryk Firlej; the bishopric of Płock; ceremonial residence architecture; Baroque architecture; episcopal residences; villas; Jan Wolff; Society for the Protection of Historic Monuments; Jarosław Wojciechowski

PL

Brok; pałac; Henryk Firlej; biskupstwo płockie; architektura rezydencjonalna; architektura barokowa; rezydencje biskupie; wille; Jan Wolff; Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości; Jarosław Wojciechowski

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Biuletyn Historii Sztuki
• Year: 2023
• Volume: 85
• Issue: 3
• Pages: 147-178

Dates

published

2023

Contributors

author

Piotr Lasek

• Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk

• https://orcid.org/0000000281533081

author

Tomasz Związek

• Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk

• https://orcid.org/0000000257988203

author

Wojciech Wółkowski

• Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

• https://orcid.org/0000000300463729

References

• Bania, Zbigniew. „Z zamku «do dworu, który wygodnie Panu zbudowano»”. W: „Sic erat in votis”. Studia i szkice ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Anusikowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin. Europa i świat w czasach nowożytnych, redakcja Małgorzata Karkocha, Piotr Robak, 167–176. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2017.
• Boruta, Stanisław. „Gawędy krajoznawcze”. Ziemia, nr 32 (1910): 507–510.
• Brykowska, Maria. „Dwór obronny w Gojcieniszkach w świetle źródeł i analizy porównawczej”. W: Studia z historii architektury i urbanistyki poświęcone profesorowi Józefowi Tomaszowi Frazikowi, redakcja Kazimierz Kuśnierz, Zdzisława Tołłoczko, 57–68. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 1999.
• Chłapowski, Krzysztof. „Mapa graniczna starostwa kamieńczykowskiego z XVII w. – nieznane mazowieckie źródło kartograficzne”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 26, z. 4 (1978): 497–503.
• Czapliński, Władysław. „Firlej Henryk († 1626)”. W: Polski słownik biograficzny, t. 6, 477–478. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1948.
• Dobroński, Adam. „Brok w XVIII wieku. Próby przełamania kryzysu”. W: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 42–58. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
• Galicka, Izabela, i Hanna Sygietyńska. „Brok”. W: Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10: Województwo warszawskie, redakcja Izabela Galicka, Hanna Sygietyńska, z. 12: Powiat ostrowsko-mazowiecki, opracowanie Izabela Galicka, Hanna Sygietyńska, 6–10. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1974.
• Galicka, Izabela, i Hanna Sygietyńska. „Zabytki Broku”. W: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 240–249. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
• Galicka, Izabela, i Hanna Sygietyńska. „Zabytki sztuki powiatu ostrowskomazowieckiego”. W: Ostrów Mazowiecka. Z dziejów miasta i powiatu, redakcja Stanisław Russocki, 318–346. Warszawa: Książka i Wiedza, 1975.
• Gula, Jerzy. „Brok nad Bugiem – pałac biskupów płockich. Badania wykopaliskowe 1983–1984 roku”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 23 (2001): 93–101.
• Guttmejer, Karol. „Architektura barokowa na Mazowszu”. W: Dziedzictwo kulturowe Mazowsza. Archeologia – Architektura – Etnologia, redakcja Wojciech Brzeziński, Marian Sołtysiak, Andrzej Stawarz, 49–66. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 2001.
• Jusiak, Paweł. „Działalność fundacyjna właścicieli na terenie miast prywatnych Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku”. Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych 77 (2016): 271–296.
• Kazimierski, Józef. „Renesansowy pałac w Broku (historia i problemy rekonstrukcji)”. W: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 250–283. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
• Kazimierza Stronczyńskiego opisy i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844–1855), t. 4: Gubernia płocka. Opracowanie Robert Kunkel, Wojciech Szymański. Warszawa: Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2013.
• Kowalczyk, Jerzy. „Wille w Polsce w XVI i pierwszej połowie XVII stulecia”. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 21, z. 4 (1976): 277–319.
• Kowalski, Hubert. „Mapy, plany i rysunki architektoniczne ze zbiorów warszawskich wizytek (zakon Nawiedzenia NMP)”. W: Od atlasu do kolekcji. W 440. rocznicę I wydania atlasu Abrahama Orteliusa, redakcja Jerzy Ostrowski, Radosław Skrycki, 267–276. Szczecin: Instytut Historii Nauki PAN, Uniwersytet Szczeciński, Archiwum Państwowe w Szczecinie, 2011.
• Kowalski, Hubert, Joanna Ważyńska, i Barbara Przyłuska. Przebudzenie. Konserwacja zabytkowych XVII/ XVIII/XIX-wiecznych map, planów i rysunków ze zbiorów klasztoru sióstr wizytek w Warszawie, Pałac Rzeczypospolitej, Biblioteka Narodowa, 19 kwietnia – 4 maja. Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, Stołeczny Konserwator Zabytków, 2011.
• Krajewski, Tadeusz. „Społeczno-gospodarczy rozwój i upadek Broku w XVI–XVII wieku”. W: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 28–41. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
• Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, opracowanie Adam Miłobędzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1957.
• Kurzej, Michał. Jan Wolff. Monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych elementów dekoracji sztukatorskich. Kraków: Dodo Editor, 2009.
• Lolo, Radosław. Miasta mazowieckie XVI–XVIII wieku. Szkice i studia. Warszawa: Tetragon, 2021.
• Miłobędzki, Adam. Architektura polska XVII wieku, t. 1–2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980.
• Miłobędzki, Adam. „Komentarz do «Krótkiej nauki budowniczej dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego»”. W: Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, opracowanie Adam Miłobędzki, 31–102. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1957.
• Mossakowski, Stanisław. „Pałac biskupi w Krakowie a projekty Giovanniego Battisty Gisleniego”. Rocznik Sztuki Śląskiej 17 (1999): 137–145.
• Pucuła, Katarzyna. „«Zamek» w Broku – nadbużański Belweder biskupa Henryka Firleja”. W: Architektura i budownictwo Mazowsza XII–XVIII wieku, redakcja Michał Wardzyński, 148–151. Warszawa: Mazowiecki Instytut Kultury, 2020.
• Rolska, Irena. Firlejowie Leopardzi. Studia nad patronatem i fundacjami artystycznymi w XVI–XVII wieku. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2009.
• Saczyńska, Monika. „O kaplicach w siedzibach rycerskich i możnowładczych w późnośredniowiecznej Polsce uwag kilka”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 64, nr 3 (2016): 307–325.
• Słomski, Michał. „Sieć miast kościelnych ziem polskich Korony w XVI wieku: przyczynek do problematyki”. Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 77 (2016): 427–456.
• Stępień, Piotr. „Konserwacja Wawelu w świetle doktryn konserwatorskich”. Ochrona Zabytków 62, nr 1 (2009): 83–100.
• Uličný, Petr. „Belvederes and loggias in Prague. Two faces of the leisure architecture of the imperial city”. Studia Rudolphina 14 (2014): 30–50.
• Wardzyński, Michał. „Sztuka nowożytna na Mazowszu. Zarys problematyki”. W: Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, redakcja Jan Tyszkiewicz, 629–731. Pułtusk: Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, 2015.
• Wółkowski, Wojciech. „Pałac Adama Kazanowskiego i jego pierwotna forma w świetle badań architektonicznych”. Biuletyn Historii Sztuki 83, nr 3 (2021): 505–535.
• Związek, Tomasz, i Dariusz Brykała. „Wyspy i siano. Późnonowożytna mapa okolic Broku nad Bugiem w kontekście procesów środowiskowych”. Studia Geohistorica 10 (2022): 28–52.
• Zwoliński, Piotr. „Kult obrazu Matki Bożej Studziańskiej w XVII–XIX wieku”. Łódzkie Studia Teologiczne 5 (1996): 243–288.

Identifiers

DOI

10.36744/bhs.1608

Biblioteka Nauki

23322367