Ikonostas z XVII wieku w cerkwi św. Jana Teologa w Nowoberezowie – odkrycie zespołu Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce

• Authors: Piotr Jamski , Zbigniew Michalczyk , Jan Nowicki

Title variants

EN

A 17th-Century Iconostasis in the Orthodox Church of St John the Theologian in Nowoberezowo. A Discovery by the Catalogue of the Monuments of Art in Poland

Abstracts

EN

The article discusses the large sections of a 17th-century iconostasis hitherto unknown to scholars and the conservation services, which have been discovered in the attic of the filial Orthodox church of St John the Theologian in Nowoberezowo (Hajnówka district). It is the earliest extant iconostasis in the Podlachia region and most probably one of the oldest in the lands of the former Commonwealth of Poland and Lithuania. Its discovery was made during inventorying procedures carried out by the Catalogue of the Monuments of Art in Poland. An analysis of the records of church visitations from the years 1727, 1759 and 1784 has made it possible to trace the transformations in the structure of the iconostasis in the course of the 18th century and to propose its conjectural reconstructions in the condition it had in the early 18th century and after 1771.

PL

Artykuł omawia odnalezione na strychu cerkwi filialnej św. Jana Teologa w Nowoberezowie (pow. hajnowski) nieznane nauce i służbom konserwatorskim duże fragmenty pochodzącego z ok. 2.–3. ćwierci XVII w. ikonostasu – najstarszego zachowanego na Podlasiu, zapewne jednego z najstarszych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Odkrycia dokonano podczas prac inwentaryzacyjnych prowadzonych przez zespół Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce. Analiza treści aktów wizytacji świątyni z lat 1727, 1759 i 1784 pozwoliła na prześledzenie przekształceń obiektu w XVIII w. i opracowanie domniemanych rekonstrukcji stanu z początku XVIII w. i po 1771 r.

Keywords

EN

iconostasis; Uniate Church art in the Commonwealth; Union of Brest; 17th-century painting

PL

ikonostas; sztuka cerkiewna w Rzeczypospolitej; unia brzeska; malarstwo XVII wieku

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Biuletyn Historii Sztuki
• Year: 2023
• Volume: 85
• Issue: 3
• Pages: 109-146

Dates

published

2023

Contributors

author

Piotr Jamski

• Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk

• https://orcid.org/0000000166820237

author

Zbigniew Michalczyk

• Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk

• https://orcid.org/0000000248204745

author

Jan Nowicki

• Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk

• https://orcid.org/0000000158385108

References

• Buczyło, Andrzej. „Berezowo”. W: Słownik historyczno-geograficzny województwa podlaskiego w średniowieczu, z. 1: A – Bojanka, opracowanie Andrzej Buczyło, Tomasz Jaszczołt, 48–49. Warszawa: Instytut Historii PAN, 2021.
• Buczyło, Andrzej. „Kształtowanie się sieci parafialnej Kościoła unickiego na terenie brzeskiej części diecezji włodzimierskiej w latach 1596–1795”. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydział Nauk Historycznych, Instytut Historii i Archiwistyki, Toruń 2014.
• Czyżewski, Krzysztof, i Marek Walczak. Jacob Mertens i malarstwo krakowskie około roku 1600. Kraków: Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki, 2022.
• Dobrowolski, Radosław. „Losy ikonostasu z cerkwi Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie w Supraślu (1640–1940)”. Ikonosfera. Zeszyty Muzeum Ikon w Supraślu, t. 9 (2021): 77–101.
• Dybek, Dariusz. „Z kart kronik do żywotów świętych – Borys i Gleb w literaturze staropolskiej”. Pamiętnik Literacki 84, nr 3–4 (1993): 5–16.
• Flikop-Svita, Halina A. Ikanastasy i altary hreka-katalitskikh khramaw Byelarusi XVII – pyershay tretsi XIX st. Z elyektronnym dadatkam. Minsk: Byelaruskaya navuka, 2021.
• Gerlach, Jan. Chłopi w obronie Rzeczypospolitej – studium o piechocie wybranieckiej. Lwów: Spółdzielnia Wydawnicza „Wieś”, 1939.
• Gębarowicz, Mieczysław. Najstarszy ikonostas cerkwi Wołoskiej we Lwowie. Dzieje zabytku oraz jego rola w przemianach malarstwa cerkiewnego i sztuki ukraińskiej. Opracowanie Agnieszka Gronek. Wrocław: Ossolineum, 2016.
• Gronek, Agnieszka. „O rzędzie Deesis ikonostasu cerkwi Zaśnięcia Matki Boskiej we Lwowie”. W: Studia o kulturze cerkiewnej w dawnej Rzeczypospolitej, t. 2, redakcja Agnieszka Gronek, Alicja Z. Nowak, 33–44. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2019.
• Ikanapis i altarny zhyvapis Byelarusi XVI – pachatku XIX stahoddzya. Redakcja Uladzimir Prakaptsow. Minsk: Byelarus’, 2021.
• Janocha, Michał. „Ewolucja ikonostasu w sztuce cerkiewnej na terenie I Rzeczypospolitej”. Techne. Seria nowa, nr 1 (2018): 79–106.
• Janocha, Michał. „Ikonostasy w cerkwiach Rzeczypospolitej w XVII–XVIII wieku”. Przegląd Wschodni 8, nr 4 (2003): 897–921.
• Janocha, Michał. Ukraińskie i białoruskie ikony świąteczne w dawnej Rzeczypospolitej. Problem kanonu. Warszawa: Neriton, 2001.
• Jurgilewicz-Stępień, Aneta. „Ikony z przegród ołtarzowych cerkwi podlaskiej w Czyżach – w kolekcji Muzeum Ikon w Supraślu”. Ikonosfera. Zeszyty Muzeum Ikon w Supraślu, t. 9 (2021): 128–142.
• Jurgilewicz-Stępień, Aneta. „Podlaski ikonostas cerkwi Zaśnięcia Bogarodzicy w Czyżach jako przykład przegrody unickiej”. Ikonosfera. Zeszyty Muzealne, t. 6 (2017): 64–82.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, t. 12: Województwo podlaskie (białostockie), z. 3: Powiat białostocki. Redakcja Marcin Zgliński, Katarzyna Kolendo-Korczak, opracowanie Katarzyna Kolendo-Korczak, Zbigniew Michalczyk, Anna Oleńska, Dorota Piramidowicz, Katarzyna Uchowicz, Marcin Zgliński. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, t. 12: Województwo podlaskie (białostockie), z. 4: Powiat bielski. Redakcja Marcin Zgliński, opracowanie Zbigniew Michalczyk, Dorota Piramidowicz, Katarzyna Uchowicz, Marcin Zgliński. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2019.
• Knoben, Ursula. „Vladimir von Kiev”. W: Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 8, 583–584. Rom: Herder, 1971.
• Kolendo-Korczak, Katarzyna, Zbigniew Michalczyk, i Marcin Zgliński. „W sprawie odnalezienia w Topilcu reliktów ikonostasu cerkwi Zwiastowania NMP w Supraślu”. Biuletyn Historii Sztuki 80, nr 2 (2018): 401–405.
• Kruk, Mirosław P. „«Deisus dawną zwyczajną robotą y malowaniem» – kilka uwag na marginesie inwentarzy cerkiewnych”. W: Ars Graeca – Ars Latina. Studia dedykowane Profesor Annie Różyckiej Bryzek, redakcja Wojciech Bałus et al., 207–230. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001.
• Kułak, Aneta. „Ołtarz czy ikonostas? O wyposażeniu podlaskich cerkwi na początku XVIII wieku”. W: Śladami unii brzeskiej, redakcja Radosław Dobrowolski, Mariusz Zemło, 577–586. Lublin–Supraśl: Wydawnictwo KUL, 2010.
• Kułak, Aneta. „Unickie cerkwie drewniane na Podlasiu 1596–1875. Przemiany w architekturze i wyposażeniu wnętrz”. Rozprawa doktorska, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2022, mps.
• Kuprianowicz, Grzegorz, i Mikołaj Roszczenko. Cerkiew prawosławna Przemienienia Pańskiego w Lublinie. Lublin: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, 1993.
• Matus, Irena. „Restytucja ikonostasów w cerkwiach unickich w Obwodzie Białostockim”. Białorutenistyka Białostocka 3 (2011): 325–344.
• Matus, Irena. Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013.
• Michalczyk, Zbigniew, i Ewa Zalewska. „Odnalezione przez ekipę KZSP ikony z supraskiego ikonostasu pw. Zwiastowania NMP zakupione przez Muzeum Ikon w Supraślu. Otwarcie nowej ekspozycji”. Biuletyn Historii Sztuki 81, nr 2 (2019): 343–346.
• Musin, Aleksander. „Zabytki Supraśla w Sankt Petersburgu. Materiały dotyczące historii i konserwacji cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy (1907–1910) w Archiwum Cesarskiej Komisji Archeologicznej”. W: Freski supraskie. Relikty XVI-wiecznego malarstwa postbizantyńskiego w kolekcji Muzeum Ikon w Supraślu, redakcja Adam Ruta, 14–81. Białystok: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, 2019.
• Myslivec, Josef. „Boris und Gleb (getauft: Roman und David)”. W: Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 5, 437–441. Rom: Herder, 1971.
• „Osvyashcheniye tserkvi”. Litovskiye eparkhiyal’nyye vedomosti, nr 41 (1883): 363.
• Rafacz, Józef. „Stanowisko wybrańców w dawnej Polsce”. Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wydział II Nauk Historycznych, Społecznych i Filozoficznych 32, z. 1–3 (1939): 7–14.
• Seniuk, Bronisław Miron. „O niezachowanych ikonostasach z greckokatolickich cerkwi oficjału brzeskiego diecezji włodzimierskiej. Kilka schematów ikonograficznych”. W: Zachodnioukraińska sztuka cerkiewna. Dzieła – twórcy – ośrodki – techniki. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej 10–11 maja 2003 roku, redakcja Jarosław Giemza, 381–393. Łańcut: Muzeum – Zamek w Łańcucie, 2003.
• Seniuk, Bronisław Miron. „Osiemnastowieczna terminologia z zakresu architektury i sztuki cerkiewnej oraz organizacji Kościoła wschodniego. Materiały do słownika na podstawie protokołów wizytacyjnych eparchii włodzimierskiej”. W: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5: Miejsce i rola Kościoła greckokatolickiego w Kościele powszechnym, redakcja Stanisław Stępień, 309–346. Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy, 2000.
• Slyun’kova, Inessa N. Monastyri vostochnoy i zapadnoy traditsiy. Naslediye arkhitektury Belarusi. Moskva: Progress-Traditsiya, 2002.
• Sosna, Grzegorz. „Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej”. Elpis 2, nr 3 (2000): 7–431.
• Sumariusz Metryki Koronnej. Seria nowa. Redakcja Krzysztof Chłapowski, t. 10: Sumariusz księgi MK 180 z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie z lat 1633–1635, kanclerstwa Jakuba Zadzika. Opracowanie Wojciech Krawczuk. Kraków: Historia Iagellonica, 2018.
• Sygowski, Paweł. „Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759–1762”. W: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5: Miejsce i rola Kościoła greckokatolickiego w Kościele powszechnym, redakcja Stanisław Stępień, 233–285. Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy, 2000.
• Tomalska, Joanna. „Ikonostas supraski: problem atrybucji”. W: Studia o kulturze cerkiewnej dawnej Rzeczypospolitej, t. 1, redakcja Agnieszka Gronek, Alicja Z. Nowak, 43–60. Kraków: Wydawnictwo „scriptum” Tomasz Sekunda, 2016.
• Troc-Sosna, Antonina, i Grzegorz Sosna. Cerkiewna własność ziemska na Białostocczyźnie w XV–XX wieku. Zbiór materiałów. Diecezja warszawsko-bielska i białostocko-gdańska. Białystok: Orthdruk, 2004.
• Ukrayins’kyy portret XVI–XVIII stolit’. Natsional’nyy khudozhniy muzey Ukrayiny. Kataloh-al’bom. Opracowanie Halyna Byelikova, Larysa Chlenova. Kyyiv: Artaniya Nova, 2006.
• Wiadomości Uprzywilejowane Warszawskie, nr 38 (23 września), 1761.
• Vysotskaya, Nadezhda F. Ikonopis’ i altarnaya zhivopis’ Belarusi XII–XVIII vekov. Minsk: Belarus’, 2021.
• Zalewska, Ewa. „XVII-wieczne ikony Michała Archanioła i Aarona Arcykapłana ze zbiorów Muzeum Ikon w Supraślu. Komunikat”. Ikonosfera. Zeszyty Muzeum Ikon w Supraślu, t. 9 (2021): 102–118.

Identifiers

DOI

10.36744/bhs.1708

Biblioteka Nauki

23323925