„Budowle służące zabawom przyjemnym a tem samem przy wodnej kuracji bardzo pożytecznym”. O drewnianych domach zdrojowych, teatrach i estradach w polskich uzdrowiskach w XIX i na początku XX wieku

• Authors: Grażyna Ruszczyk

Title variants

EN

‘Buildings Serving Pleasant Pastime, thus a Useful Complement to Water Therapy.’ On Wooden Spa Houses, Theatres, and Stages in Polish Resorts in the 19th and Early 20th Century

Abstracts

EN

In order to meet the expectations of wealthy visitors, who did not only anticipate effective treatment, but also rich cultural and social attractions, spa owners and administrators had to provide different entertainment and fun. With this purpose in mind they would hold shows of theatre companies, concerts, balls, soirees, lectures, etc. Therefore the spa houses raised in resorts featured ball rooms, reading rooms, restaurants, cafes, gaming rooms. Also theatres were built, and stages for music shows were mounted in parks. The paper is dedicated to these very buildings that came from several selected spas considered to be Polish and raised in the territory of the Polish-Lithuanian Commonwealth. On the one hand they are the oldest spa resorts (from the first half of the 19th century), the largest and operating until this very day: Busko, Ciechocinek, Druskienniki (Druskininkai, t. Lithuania), Iwonicz, Krynica, Solec, Szczawnica, and Truskawiec (Truskavets, t. Ukraine), as well as newer ones on the other (from the second half of the 19th century), but well known and still operating today: Zakopane and Połąga (Palanga, t. Lithuania). The paper is focused on wooden structures, since it was them that until the early 20th century determined the architectural landscape of Polish spas. With the majority having been destroyed, they are known only from iconographic materials and descriptions.

PL

Właściciele i administratorzy uzdrowisk, aby sprostać wymaganiom stawianym przez zamożnych gości, którzy oczekiwali nie tylko skutecznej kuracji, ale również bogatej oferty kulturalnej i towarzyskiej, musieli zapewnić rozmaite rozrywki i atrakcje. W związku z tym organizowali występy zespołów teatralnych, koncerty, bale, spotkania, odczyty itp. Dlatego w uzdrowiskach powstawały domy zdrojowe mieszczące sale balowe, czytelnie, restauracje, kawiarnie, pokoje do gier. Budowano też teatry, a w parkach estrady muzyczne. Artykuł poświęcony jest właśnie tym budynkom, pochodzącym z kilku wybranych uzdrowisk uważanych za polskie, powstałych na terenie I Rzeczpospolitej. Są to uzdrowiska najstarsze (z 1. połowy XIX w.), największe i działające do dzisiaj: Busko, Ciechocinek, Druskienniki, Iwonicz, Krynica, Solec, Szczawnica i Truskawiec oraz młodsze (z 2. połowy XIX w.), ale znane i nadal funkcjonujące – Zakopane i Połąga. Tematem są budynki drewniane, ponieważ to one do początków XX w. decydowały o krajobrazie architektonicznym polskich uzdrowisk. Większość z nich uległa zniszczeniu, znane są jedynie z materiałów ikonograficznych i opisów.

Keywords

PL

uzdrowiska; architektura uzdrowiskowa; drewniana architektura; architektura XIX i początku XX w

EN

spas; spa architecture; wooden architecture; 19th- and early-20th-century architecture

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Biuletyn Historii Sztuki
• Year: 2020
• Volume: 82
• Issue: 4
• Pages: 601-640

Dates

published

2020

Contributors

author

Grażyna Ruszczyk

• Warszawa, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk

• https://orcid.org/0000000307552564

References

• Adamczyk, Mieczysław Jerzy. “Wieś i osada zdrojowa w okresie austriackim.” W Krynica, redakcja Feliks Kiryk, 199–235. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, 1994.
• Balińska, Grażyna. Uzdrowiska dolnośląskie. Problemy rozwoju i ochrony wartości kulturowych do I wojny światowej. Wrocław: Oficyna Wydaw. Politechniki Wrocławskiej, 1991.
• Eldal, Jens Christian. Historisme i tre: “Sveitserstil”, byggeskikks-romantikk og nasjonal egenart i europeisk og norsk trearkitektur på 1800-tallet. Oslo: Scandinavian University Press, 1998.
• Gubler, Jacques. Nationalisme et internationalisme dans l’architecture moderne de la Suisse. Lausanne: Editions Archigraphie, 1975.
• Imhof, Michael. Historistisches Fachwerk: zur Architekturgeschichte im 19. Jahrhundert in Deutschland, Grossbritannien (Old English Style), Frankreich, Österreich, der Schweiz und den USA. Bamberg: Bayerische Verlagsanstalt GmbH, 1996.
• Kalina, Dariusz. Miasto Busko i jego zdrój. Busko Zdrój: Uzdrowisko Busko-Zdrój, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014.
• Kania, Agnieszka. “Obiekty życia kulturalnego w Ciechocinku w XIX wieku. Teatr.” Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej 14 (2015): 49–65.
• Krasnowolski, Bogusław. “Powstanie i rozwój uzdrowiska w Szczawnicy.” Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego (1971-1972): 273–295.
• Krasnowolski, Bogusław. “Program, urbanistyka i architektura uzdrowiska Szczawnicy.” W Między architekturą nowoczesną a tradycyjną [...] między konstrukcją a formą. Prace naukowe dedykowane Profesorowi Krzysztofowi Stefańskiemu, redakcja Piotr Gryglewski, Tadeusz Bernatowicz, Daria Rutkowska-Siuda, 42–69. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2020.
• Kwilecki, Andrzej. Załuscy w Iwoniczu. Kórnik: Biblioteka Kórnicka, 1993.
• Majka, Maria. “Katalog obiektów zabytkowych.” W “Krynica. Materiały do studium historyczno-urbanistycznego”, redakcja Marian Kornecki, Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego 1974: 59–87.
• Moździerz, Zbigniew. Architektura i rozwój przestrzenny Zakopanego 1600–2013. Zakopane: Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego, 2013.
• Moździerz, Zbigniew. Dom „Pod Jedlami” Pawlikowskich. Zakopane: Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego, Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego, 2003.
• Moździerz, Zbigniew. “Koncepcja stylu narodowego Stanisława Witkiewicza i jej realizacja”. W Stanisław Witkiewicz. Człowiek – Artysta – Myśliciel. Materiały z sesji zorganizowanej w osiemdziesiątą rocznicę śmierci artysty. Zakopane, 20–22 października 1995, redakcja Zbigniew Moździerz, 293–328. Zakopane: Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego, Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego, 1997.
• Omilanowska, Małgorzata. Nadbałtyckie Zakopane. Połąga w czasach Tyszkiewiczów. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk; Sopot: Muzeum Sopotu, 2011.
• Płonka-Syroka, Bożena. “Uwarunkowania medyczne i społeczne kształtowania się standardu kultury uzdrowiskowej w Europie czasów nowożytnych – rys historyczny.” W Kultura uzdrowiskowa na Dolnym Śląsku w kontekście europejskim, t. 1, redakcja Bożena Płonka-Syroka, Agnieszka Kaźmierczak, 29–70. Wrocław: Quaestio, 2013.
• Ross, Juliusz. “Dawna architektura Iwonicza Zdroju i jej walory estetyczno-historyczne.” W Iwonicz Zdrój. Monografia. Iwonicz Zdrój: PP „Uzdrowisko Iwonicz”, Towarzystwo Przyjaciół Iwonicza, 1984.
• Ross, Juliusz. “Architektura drewniana w polskich uzdrowiskach karpackich (1835–1914).” W Sztuka 2. połowy XIX w. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łódź, listopad 1971, 151–172. Warszawa: PWN, 1973.
• Ross, Juliusz. “Wartości zabytkowe architektury Krynicy Zdroju.” W Krynica. Materiały do studium historyczno-urbanistycznego, redakcja Marian Kornecki, 84 – 96. Kraków: Wojewódzki
• Konserwator Zabytków. Zespół Dokumentacji Zabytków, 1974.
• Ruszczyk, Grażyna. “Rozwój lecznictwa uzdrowiskowego w XIX i na początku XX wieku.” Konteksty 73, nr 3 (2019): 294–316.
• Ruszczyk, Grażyna. “Architektoniczne inspiracje Józefa Stefana Szalaya.” Biuletyn Historii Sztuki 78, nr 2 (2016): 347–364.
• Węglarz, Barbara Alina. Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtowskiej. Przewodnik. Pruszków: Wydawnictwo Rewasz, 2011.

Identifiers

DOI

10.36744/bhs.697

Biblioteka Nauki

16005102