Gitara angielska w polskiej kulturze muzycznej przełomu XVIII i XIX wieku

• Authors: Wojciech Gurgul

Title variants

EN

The English Guitar in Polish Musical Culture around the Turn of the Nineteenth Century

Abstracts

EN

This article discusses the surviving Polish sources containing music for the English guitar, a plucked chordophone popular in the second half of the eighteenth century, mainly in the British Isles. Eighteen such sources have been preserved in Poland, scored for English guitar in G major (whereas a C major tuning prevailed in the West). Using these sources, as well as numerous verbal accounts from the period, the author attempts to show the place this instrument held in the Polish audiosphere of the late eighteenth and early nineteenth century. A large proportion of the surviving sources are related to the activity of Józef Elsner, who observed the popularity of the English guitar in the salons of the Polish gentry and bourgeoisie. Elsner’s Warsaw prints appeared in 1803 (arrangements of fve arias from an opera by Peter Winter, one of the first music publications in nineteenth-century Warsaw) and 1805 (settings of selections from operas popular in the city, published in the series “Wybór pięknych dzieł muzycznych i pieśni polskich” [A selection of beautiful musical works and Polish songs]). These are the only printed sources of music for this instrument in Poland. Other Elsner-related materials include an English guitar part in his opera “Leszek Biały” [Leszek the White] and a manuscript kept at the Jagiellonian Library in Kraków containing a setting of the vaudeville from Elsner’s opera “Siedem razy jeden” [Seven times one]. Nine other handwritten sources can be found at the same library, including a concise handbook of English guitar technique, a set of variations by Carlamotti, numerous solo miniatures, and settings of selections from then popular operas. The two latest sources, compiled in the 1810s and now kept at the Diocesan Library in Sandomierz, reflect the changes in the instrument’s construction taking place in western Slavic countries. Those changes were related to the introduction of the G major tuning characteristic of the Polish literature for English guitar and to the early history of another instrument – the Russian guitar.

PL

Niniejszy artykuł poświęcony jest zachowanym polskim źródłom muzycznym przeznaczonym na gitarę angielską, chordofon szarpany popularny w drugiej połowie XVIII wieku głównie na Wyspach Brytyjskich. W Polsce zachowało się osiemnaście źródeł muzycznych przeznaczonych na gitarę angielską w stroju G-dur (na Zachodzie dominował strój C-dur). Autor starał się przez pryzmat zachowanych źródeł muzycznych oraz licznych świadectw słownych z epoki ukazać, jakie miejsce zajmował instrument w ówczesnej audiosferze Polski przełomu XVIII i XIX wieku. Duża część zachowanych źródeł związana jest z działalnością Józefa Elsnera, który dostrzegł popularność gitary angielskiej w polskich salonach szlacheckich i mieszczańskich. Warszawskie druki Elsnera ukazały się w roku 1803 (Pięć arii z opery Wintera, jedna z pierwszych dziewiętnastowiecznych warszawskich publikacji muzycznych) oraz 1805 (opracowania fragmentów popularnych w Warszawie oper wydane w ramach serii Wybór pięknych dzieł muzycznych i pieśni polskich); są jedynymi drukowanymi źródłami na gitarę angielską w Polsce. Uzupełnieniem elsnerianów jest partia gitary angielskiej w operze Leszek Biały oraz rękopis z Biblioteki Jagiellońskiej, zawierający opracowanie wodewilu z opery Elsnera Siedem razy jeden. Prócz wodewilu w Bibliotece Jagiellońskiej znajduje się dziewięć innych rękopiśmiennych źródeł, w tym krótka szkoła gry na gitarze angielskiej, cykl wariacji Carlamottiego, wiele miniatur solowych oraz opracowania wyjątków z popularnych wówczas oper. Dwa najpóźniej powstałe źródła, pochodzące z Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu i powstałe w drugiej dekadzie XIX w., wiążą się z przemianami konstrukcyjnymi gitary angielskiej, które przebiegały na ziemiach zachodnich Słowian, na pograniczu Europy wschodniej i zachodniej. Owe zmiany związane są szczególnie z charakterystycznym dla polskiej literatury na gitarę angielską strojem G-dur i łączą się z początkami innego instrumentu – gitary rosyjskiej.

Keywords

PL

gitara angielska; gitara rosyjska; Józef Elsner; Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu; Biblioteka Jagiellońska; audiosfera Polski przełomu XVIII i XIX wieku

EN

English guitar; Russian guitar; Józef Elsner; Diocesan Library in Sandomierz; Polish audiosphere around the turn of the nineteenth century; Jagiellonian Library in Kraków

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2022
• Volume: 67
• Issue: 1
• Pages: 65-95

Dates

published

2022

Contributors

author

Wojciech Gurgul

• Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie

• https://orcid.org/000000030113998X

References

• Amersfoort, Jelma van. „Miss Sara Burgerhart’s English Guittar: Te «Guitarre Angloise» in Enlightenment Holland”. Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis 64, nr 1/2 (2014): 76–102.
• Bogusławski, Wojciech. Dzieła dramatyczne. T. 7. Warszawa: Glücksberg, 1823.
• Chachulski, Jakub. Józef Elsner. Katalog tematyczny utworów. T. 2, Utwory świeckie. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2019 (= Monumenta Musicae in Polonia. Seria E. Opera selecta).
• Challier, Ernst. Grosser Lieder-Katalog. Berlin: Ernst Challier’s Selbstverlag, 1885.
• Coggin, Philip. „«Tis Easy and Agreable Instrument». A History of the English Guittar”. Early Music 15, nr 2 (1987): 204–218.
• Cristo, Nuno José dos Santos Anaia. Te Portuguese Guitar: History and Transformation of an Instrument Associated with Fado. Praca magisterska, York University, 2014.
• Dal’, Vladimir Ivanovich. Tolkovyy slovar’ zhivogo velikorusskogo yazyka. T. 1. Moskva: А. Semen, 1863.
• Dzierżykraj-Morawski, Franciszek. Pisma zbiorowe wierszem i prozą. T. 4. Poznań: Jan Konstanty Żupański, 1882.
• Elsner, Józef. „Prospekt Polskiego Muzycznego Dziennika pod tytułem: Wybór pięknych dzieł muzycznych i pieśni Polskich, na prenumeratę na rok 1805”. Gazeta Warszawska 31, nr 65 (1804): 1129–1130.
• Fredro, Aleksander. Zemsta. Komedya w czterech aktach, wierszem. Złoczów: W. Zukerkandel, 1893.
• Goldberg, Halina. O muzyce w Warszawie Chopina, przekł. Marita Albán Juárez, Kamila Stępień-Kutera. Warszawa: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, 2016.
• Gołębiowski, Łukasz. Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach. Warszawa: nakład autora, 1831.
• Górski, Władysław. „Pogawędki o stanie muzykalnym Polski w XVIII-ym wieku”. Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne 3, nr 163 (1886): 474–476.
• Grabowski, Ambroży. Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego. T. 2, wyd. Stanisław Estreicher. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1909 (= Biblioteka Krakowska 41).
• Grześkowiak-Krwawicz, Anna. Zabaweczka. Józef Boruwłaski – fenomen natury, szlachcic, pamiętnikarz. Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2004.
• Held, Jan Teobald. Fakta a poznámky k mému budoucímu nekrologu I. Vzpomínky pražského lékaře na léta 1770–1799, red. Jindřich Květ, Daniela Tinková. Praga: Academia, 2017.
• Hugelmann, Karl. „Rohrer, Joseph”, https://www.deutsche-biographie.de/pnd119527138.html, dostęp 5 I 2021.
• Jaxa Bykowski, Piotr. Pamiętniki włóczęgi. Serya nowa, w dwóch częściach. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1884.
• Joteyko, Tadeusz. Józef Elsner. Warszawa: Nakładem Stowarzyszenia Pisarzy i Krytyków Muzycznych, 1934 (= Bibljoteka Muzyczna 7). K.T.H. [Klementyna Hoffmanowa]. „Józef Borusławski”. Przyjaciel Ludu 5, nr 15 (1838): 118–120.
• Kloss, Jürgen. Te „Guittar” in Britain 1753–1800, https://www.justanothertune.com/TeGuittarInBritain1753-1800.pdf, dostęp 25 XI 2021.
• Kwiatkowska, Magdalena. „Życie muzyczne Warszawy w latach 1795–1806”. W: Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku, red. Zofa Chechlińska. T. 5, 9–91. Warszawa: PWN, 1984. McVeigh, Simon. Calendar of London Concerts 1750–1800, http://research.gold.ac.uk/10342/, dostęp 3 III 2021.
• Michel, Andreas. Zistern. Europäische Zupfnstrumente von der Renaissance bis zum Historismus. Leipzig: Verlag des Musikinstrumenten-Museums der Universität Leipzig, 1999. Musikdrucke aus Braunschweig und Hannover. Eine Auswahl für mehr als 100 Jahre nach 1790. Tutzing: Musikantiquariat Hans Schneider, 2010.
• Nowak-Romanowicz, Alina. „Elsner Józef”. W: Encyklopedia Muzyczna PWM, red. Elżbieta Dziębowska. T. 3, 19–32. Kraków: PWM, 1987.
• Oberbek, Jan. Jan Nepomucen Bobrowicz. Chopin Gitary. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Debit, 2016.
• Opieński, Henryk. „M. Karłowicz (z papierów pośmiertnych). «Notatki o dawnych polskich skrzypcach»”. Kwartalnik Muzyczny 1, nr 1 (1911): 39–47.
• Osika, Michał. Charakterystyka polskiej muzyki i tradycji gitarowej XIX wieku ze szczególnym uwzględnieniem działalności rodzimej. Praca licencjacka, Uniwersytet Jagielloński, 2019.
• Piasecka, Zofa. „Doniesienia prywatne”. Gazeta Lwowska 7, nr 140 (1817): 778.
• Poklewska, Krystyna. „«Pątnik przemijający» Ludwik Piątkiewicz (z dziejów przełomu romantycznego w Galicji)”. Prace Polonistyczne / Studies in Polish Literatures 27 (1971): 165–193.
• Poulopoulos, Panagiotis. Te Guittar in the British Isles, 1750–1810. Dysertacja doktorska, Te University of Edinburgh, 2011.
• Powroźniak, Józef. Gitara od A do Z. Kraków: PWM, 1989.
• Raszewski, Zbigniew. Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim (1765–1865). Warszawa: PIW, 1963.
• Sadowska, Maria. „Pani Borejszyna”. Bluszcz 14, nr 38 (1879): 299–300.
• Schiller, Joanna. Portret zbiorowy nauczycieli warszawskich publicznych szkół średnich 1795– 1862. Warszawa: Polska Akademia Nauk. Instytut Historii Nauki. Zakład Dziejów Oświaty, 1998 (= Monografe z Dziejów Oświaty 39).
• Schnür-Pepłowski, Stanisław. Galiciana 1778–1812. Lwów: H. Altenberg, 1896.
• Sierakowski, Wacław. Sztuka muzyki dla młodzieży kraiowey. T. 2. Kraków: Drukarnia Szkoły Głównej Koronnej, 1796.
• Sikorski, Józef. Doręcznik muzyczny. Warszawa: nakładem autora, 1852.
• Sławiński, Piotr. Kształcenie młodzieży w Sandomierzu w latach 1815–1914. Kraków: Wydawnictwo Libron, 2013.
• Spencer, Robert, Ian Harwood. „English Guitar”. W: Te New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. Stanley Sadie. T. 8, 244–246. London: Oxford University Press, 2010.
• Szulc, Zdzisław. Słownik lutników polskich. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1953.
• Szwankowski, Eugeniusz. Teatr Wojciecha Bogusławskiego w latach 1799–1814. Wrocław: Zakład imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, 1954.
• Szylar, Anna. Działalność oświatowa benedyktynek sandomierskich w latach 1616–1865. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2002 (= Prace z historii szkolnictwa w Polsce 5).
• Szylar, Anna. „Ideały wychowawcze w klasztornych szkołach żeńskich w okresie potrydenckim do początków XIX wieku”. Paedagogia Christiana 30, nr 2 (2012): 11–27. Świerczek, Wendelin. „Katalog rękopiśmiennych zabytków muzycznych Biblioteki Seminarium Duchownego w Sandomierzu”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 10 (1965): 224–278.
• „Teatr Polski w Warszawie”. Gazeta Warszawska 30, nr 58 (1803): 993–995.
• Timofeyev, Oleg. Te Golden Age of the Russian Guitar. Dysertacja doktorska, Duke University, 1999.
• Timofeyev, Oleg. „Te Russian Seven-String Guitar ca. 1800: Organology and Search for Origins”. W: Gittare und Zister – Bauweise, Spieltechnik und Geschichte bis 1800, red. Monika Lustig, 229–246. Michaelstein–Dößel: Stifung Kloster Michaelstein, 2005.
• Tomaszewski, Wojciech. Bibliografa warszawskich druków muzycznych 1801–1850. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1992.
• Tomaszewski, Wojciech. Warszawskie edytorstwo muzyczne w latach 1772–1865. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1992.
• Tragos. „Nasza towarzyskość”. Kurjer Warszawski 83, nr 281 (1903): 3–4.
• Tur’yan, Mariyetta. Strannaya moya sud’ba. O zhizni Vladimira Fëdorovicha Odoyevskogo. Moskva: Kniga, 1991.
• Vogel, Benjamin. „Nieznani instrumentarze osiemnastowiecznego Wilna”. Ruch Muzyczny 25, nr 16 (1981): 19.
• Vogel, Beniamin. Słownik lutników działających na historycznych i obecnych ziemiach polskich oraz lutników polskich działających za granicą do 1950 roku. Bydgoszcz: Miejskie Centrum Kultury w Bydgoszczy, 2019.
• W. „Pieśń o Filonie”. Kłosy 22, nr 562 (1876): 218.
• Walter-Mazur, Magdalena. „Poklasztorne rękopisy XVIII-wiecznej muzyki wokalno-instrumentalnej i instrumentalnej w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu. Sprawoz danie z cyklu kwerend: 16–18 I, 15–19 IV, 3–7 VI i 18–22 XI 2013 r.”. Hereditas Monasteriorum 3 (2013): 469–484.
• Whistling, Carl Friedrich. Handbuch der musikalischen Literatur. Leipzig: C.F. Whistling, 1828.
• Wójcicki, Kazimierz Władysław. Warszawa i jej społeczność w początkach naszego stulecia. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1875.
• Wójcicki, Kazimierz Władysław. Warszawa, jej życie umysłowe i ruch literacki w ciągu lat trzydziestu (od 1800 do 1830 r.). Warszawa: Gebethner i Wolff, 1880. „Z Poznania 7 lipca”. Gazeta Warszawska 32, nr 60 (1805): 975.
• Żegleń-Włodarczyk, Małgorzata. „Sześć sonat solowych na gitarę angielską” Tommaso Giordaniego w perspektywie wykonawstwa historycznego i współczesnego. Dysertacja doktorska, Akademia Muzyczna w Krakowie, 2020.

Identifiers

DOI

10.36744/m.1147

Biblioteka Nauki

25806080