Przyczynki do działalności i twórczości muzyków związanych z dworem królewskim Rzeczpospolitej w drugiej połowie XVI wieku

• Authors: Marcin Szelest

Title variants

EN

A Contribution to the Study of the Work and Output of Musicians Active at the Royal Court of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the Second Half of the Sixteenth Century

Abstracts

EN

This article presents new findings concerning the work and output of three musicians active at the Polish-Lithuanian royal court in the second half of the sixteenth century: Marcin Leopolita, Francesco Maffon and Jakub Sowa. According to a biographical note by Szymon Starowolski (‘Scriptorum Polonicorum Hekatontas’, 1625), Leopolita’s main achievement as a composer was a set of polyphonic liturgical works based on Gregorian chant, for performance throughout the liturgical year. The manuscript of this collection was kept at the Załuski Library until its confiscation in 1794; its title was listed by Jan Daniel Janocki in a catalogue of selected library cimelia published in 1752. The title informs us that the collection was produced at the behest of King Sigismund II Augustus (most likely in 1560–61, when Leopolita was employed at the court as ‘compositor cantus’) and that its composer was the court organist. Since no detailed description of the manuscript is available and its provenance cannot be established, we cannot say whether it came from that king’s library or was a later copy and consequently whether the note concerning Leopolita’s position as organist, not confirmed in the royal court records, is fully credible. A manuscript comprising introits for the entire liturgical year written by Leopolita, Blasius Amon and other composers is also listed in an inventory of music prints and manuscripts belonging to the Kraków Franciscans (1596–98). The three five-part motets by Leopolita found in the Łowicz Tablature and the so-called ‘Castle’ (Poliński) Tablature were most likely part of the collection in question. Meanwhile, an organ tablature from St Elisabeth’s church in Wrocław, compiled by Georg Gotthart, organist of that church in 1568–85, includes a previously unnoticed instrumental piece by Leopolita titled ‘Paduana Leopolithanowa’ (Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Slg Bohn Ms. mus. 357, fols. 66v–67r). The earliest mention of Francesco Maffon’s presence in the Polish-Lithuanian Commonwealth can be found in the book of entail of the court of King Stephen Báthory, where an entry for 13 May 1576 lists the members of a newly formed royal ensemble. Both of the in strumental works by this composer known to date – a composition preserved in the form of part-books kept at Oxford’s Christ Church Library (Mus. 372–376) and a lute fantasia printed in Jean-Baptiste Bésard’s collection ‘Thesaurus harmonicus’ (1603) – also survive in versions for keyboard instrument, written without attribution in a manuscript produced probably in the Habsburg court circle in the 1620s/30s (Vienna, Zentralbibliothek der österreichischen Minoritenprovinz, XIV.714). The same source also includes a number of other compositions linked to the Polish-Lithuanian music culture, some of them yet to be researched. Like Maffon, Jakub Sowa is first mentioned in the royal court records in connection with the founding of Báthory’s ensemble. Jerzy Gołos hypothesised (despite a lack of information in those records) that Jakub Sowa was probably an organist, the composer of works signed with the monogram ‘JS’ in the Łowicz Tablature, and also that manuscript’s scribe. Gołos quoted a note from 1571, found in the revenue and expense ledger for the construction of a ship commissioned by King Sigismund II Augustus, concerning one ‘Jakub the Organist’. Contrary to Gołos’s opinion, however, this cannot refer to Sowa. The identity of ‘JS’ and the relations between the Łowicz Tablature and Báthory’s ensemble thus remain an open question requiring further research.

PL

W artykule przedstawione są nowe ustalenia dotyczące działalności i twórczości trzech muzyków związanych z dworem królewskim Rzeczpospolitej w drugiej połowie XVI w.: Marcina Leopolity, Francesca Maffona i Jakuba Sowy. Według biogramu autorstwa Szymona Starowolskiego (Scriptorum Polonicorum Hekatontas, 1625) głównym osiągnięciem kompozytorskim Leopolity był zbiór polifonicznych utworów liturgicznych opartych na chorale gregoriańskim i przeznaczonych na cały rok kościelny. Rękopis tego zbioru przechowywany był w Bibliotece Załuskich do jej konfiskaty w roku 1794, a jego tytuł zamieścił Jan Daniel Janocki w opublikowanym w roku 1752 katalogu wybranych manuskryptów książnicy. Tytuł ów zawiera informację, iż zbiór powstał z polecenia króla Zygmunta Augusta (prawdopodobnie w l. 1560–61, kiedy Leopolita zatrudniony był na dworze jako compositor cantus), a jego autor był nadwornym organistą. Brak dokładniejszego opisu rękopisu i możliwości ustalenia jego proweniencji nie pozwala stwierdzić, czy był to egzemplarz pochodzący z biblioteki Zygmunta Augusta, czy też późniejsza kopia, a w konsekwencji, czy wzmianka o pełnieniu przez Leopolitę funkcji organisty, której nie potwierdza zachowana dokumentacja dworu królewskiego, jest w pełni wiarygodna. Rękopis zawierający introity na cały rok kościelny autorstwa Leopolity, Blasiusa Amona i innych kompozytorów został również wyszczególniony w inwentarzu muzykaliów krakowskich franciszkanów (1596–98). Reliktami zbioru Leopolity są zapewne jego trzy pięciogłosowe motety zachowane w postaci intawolacji organowych w tabulaturze łowickiej i tzw. tabulaturze „zamkowej” (Polińskiego). W tabulaturze organowej pochodzącej z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu i sporządzonej przez Georga Gottharta, organistę tej świątyni w latach 1568–85, znajduje się natomiast niezauważony dotychczas utwór instrumentalny Marcina Leopolity, Paduana Leopolithanowa (Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Slg Bohn Ms. mus. 357, k. 66v–67r). Najwcześniejsza wzmianka potwierdzająca obecność Francesca Maffona w Rzeczpospolitej znajduje się w księdze ordynacji dworu Stefana Batorego, w której pod datą 13 V 1576 r. wyszczególniono członków nowo uformowanego zespołu królewskiego. Obydwa znane dotychczas utwory instrumentalne tego twórcy – kompozycja utrwalona w księgach głosowych przechowywanych w Oksfordzie (Christ Church Library, Mus. 372–376) i fantasia na lutnię wydrukowana w zbiorze Jeana-Baptiste’a Bésarda (Thesaurus harmonicus, 1603) – zachowały się również w wersjach przeznaczonych na instrument klawiszowy. Zapisano je bez podania atrybucji w rękopisie pochodzącym prawdopodobnie z kręgu dworu habsburskiego i powstałym na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XVII w. (Wiedeń, Zentralbibliothek der österreichischen Minoritenprovinz, XIV.714), który zawiera również szereg innych, częściowo dotychczas nierozpoznanych kompozycji związanych z Rzeczpospolitą. Jakub Sowa, podobnie jak Maffon, został po raz pierwszy wymieniony w dokumentach dworu królewskiego w związku z założeniem kapeli Stefana Batorego. Mimo iż nie zawierają one informacji na ten temat, Jerzy Gołos wysunął hipotezę, iż Sowa był prawdopodobnie organistą, autorem utworów sygnowanych monogramem „JS” w tabulaturze łowickiej i skryptorem tego rękopisu. Ogłoszona następnie przez Gołosa wzmianka o „Jakubie Organiście” w rejestrze przychodów i rozchodów związanych z budową okrętu zleconą przez Zygmunta Augusta, pochodząca z roku 1571, nie może jednak, wbrew opinii badacza, odnosić się do Sowy. Kwestia identyfikacji monogramisty „JS” i związków tabulatury łowickiej ze środowiskiem kapeli Batorego pozostaje zatem otwarta i wymaga ponownego rozpatrzenia.

Keywords

PL

Marcin Leopolita; Francesco Maffon; Jakub Sowa; tabulatura łowicka; tabultura zamkowa; kapela Zygmunta Augusta; kapela Stefana Batorego

EN

Marcin Leopolita; Francesco Maffon; Jakub Sowa; Łowicz Tablature; ‘Castle’ Tablature; King Sigismund II Augustus’ ensemble; King Stephen Báthory’s ensemble

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2022
• Volume: 67
• Issue: 4
• Pages: 81-115

Dates

published

2022

Contributors

author

Marcin Szelest

• Akademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie

• https://orcid.org/0000000328589841

References

• Baranowski, Ignacy. Biblioteka Załuskich w Warszawie. Warszawa: nakładem Towarzystwa Miłośników Historyi, 1912.
• Belotti, Michael. „Peter Philips and Heinrich Scheidemann, or the Art of Intabulation”. W: Proceedings of the Göteborg International Organ Academy 1994, red. Hans Davidsson, Sverker Jullander, 75–84. Göteborg: Göteborgs universitet, 1995.
• Bohn, Emil. Die musikalischen Handschriften des XVI. und XVII. Jahrhunderts in der Stadtbibliothek zu Breslau. Breslau: Julius Hainauer, 1890, reprint Hildesheim–New York: Georg Olms Verlag, 1970.
• Buczek, Karol. „Z przeszłości Biblioteki Muzeum XX. Czartoryskich (w sześćdziesiątą rocznicę przeniesienia jej zbiorów do Krakowa)”. Przegląd Biblioteczny 10 (1936): 181–199.
• Bujak, Franciszek. „Itinerarium króla Zygmunta Augusta”. W: tegoż, Studja geograficzno-historyczne, 293–294. Kraków: Gebethner i Wolff, 1925.
• Carver, Anthony F. „Ammon [Amon], Blasius”. W: Grove Music Online, https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.00804, dostęp 16 VII 2022.
• Charteris, Richard. Newly Discovered Music Manuscripts from the Private Collection of Emil Bohn. [Neuhausen]: American Institute of Musicology, Hänssler Verlag, 1999 (= Musicological Studies & Documents 53).
• Chybiński, Adolf. „Ziemia Czerwieńska w polskiej kulturze muzycznej XVI wieku (dokończenie)”. Ziemia Czerwieńska 2, nr 2 (1936): 161–189.
• Czepiel, Tomasz M.M. Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c. 1543–1600. New York–London: Garland, 1996.
• Czepiel, Tomasz. „The Missa Paschalis of Marcin Leopolita: The Re-discovery of the Bassus Part”. W: Affetti musicologici. Księga pamiątkowa z afektem ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi M. Szweykowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Piotr Poźniak, 91–104. Kraków: Musica Iagellonica, 1999.
• Dirksen, Pieter. Heinrich Scheidemann’s Keyboard Music: Transmission, Style and Chronology. Aldershot: Ashgate, 2007.
• Dirksen, Pieter. The Keyboard Music of Jan Pieterszoon Sweelinck: Its Style, Significance and Influence. Utrecht: Koninklijke Vereiniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, 1997.
• Feicht, Hieronim. „O Mszy Wielkanocnej Marcina Leopolity (zm. 1589)”. W: tegoż, Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku, 7–86. Kraków 1980 (= Opera musicologica Hieronymi Feicht 3).
• Głuszcz-Zwolińska, Elżbieta. Muzyka nadworna ostatnich Jagiellonów. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1988.
• Gołos, Jerzy. „Przyczynek do biografii Jakuba Sowy”. Ruch Muzyczny 52, nr 20 (2008): 37.
• Gołos, Jerzy. Tabulatura Łowicka (d. WTM I/220). Omówienie i facsimile. Warszawa: Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina, 1995.
• Grassl, Markus. „Paralipomena zur Instrumentalmusik im Umkreis Rudolfs II. Liberale Zanchi und seine Canzonen in der Handschrift A-Wm XIV.714”. W: Wiener Musikgeschichte. Annäherungen – Analysen – Ausblicke. Festschrift für Hartmut Krones, red. Julia Bungardt, Maria Helfgott, Eike Rathgeber, Nikolaus Urbanek, 67–86. Wien–Köln–Weimar: Böhlau Verlag, 2009.
• Heck, Korneli. Józefa Bartłomieja Zimorowicza pisma do dziejów Lwowa odnoszące się. Lwów: nakładem gminy król. stoł. miasta Lwowa, 1899.
• Hell, Helmut, Ingo Kolasa, Wolfgang Rathert, Willem de Vries. „Wiederentdeckt – Eine Sammlung von Musikhandschriften und Musikdrucken deutscher Provenienz am Staatlichen Zentralen Glinka-Museum für Musikkultur in Moskau”. Forum Musikbibliothek 24 (2003/2004): 416–425.
• Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej, red. Olga N. Bleskina, Natalia A. Elagina. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2013.
• Jachimecki, Zdzisław. „Muzyka polska od roku 1572 do roku 1795”. W: Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, red. Stanisław Lam. T. 2, Od roku 1572–1795, 529–554. Warszawa: Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego, [1929].
• Jachimecki, Zdzisław. Muzyka polska w rozwoju historycznym od czasów najdawniejszych do doby obecnej. T. 1, Od Bogurodzicy do Chopina włącznie. Kraków: Nakładem Księgarni Stefana Kamińskiego, 1948.
• Jachimecki, Zdzisław. „Tabulatura organowa z drugiej połowy XVI wieku, polskiego pochodzenia”. Sprawozdania z czynności i posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie 19, nr 2 (1914): 4–6.
• Janocki, Jan Daniel. Specimen Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Zaluscianae. Dresdae: Jussu et sumtu Optimi et Munificentissimi Principis Episcopi Cracoviensisi, ducis Severiae, Tribunalis Radomiensiis praesidis: typis Harpetrae viduae, 1752.
• Kawecka-Gryczowa, Alodia. Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław–Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988.
• Kleczkowski, Adam. Rejestr budowy galeony. Zabytek z r. 1572. Kraków: nakładem Akademii Umiejętności, 1915.
• Kozłowski, Jan. Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich. Wrocław–Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1986.
• Kozłowski, Jan. „Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich”. W: Zbiory rozproszone, red. Barbara Bieńkowska, 27–42. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1993 (= Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi 15).
• Lelewel, Joachim. Bibljograficznych ksiąg dwoje. T. 2. Wilno: nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego, 1826.
• Łowicka tabulatura organowa (d. rps WTM I/220), wyd. Jerzy Gołos. Warszawa: Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina, 1993.
• Maciejewski, Tadeusz. „Łowicka tabulatura organowa czyli historia pewnego odkrycia”. Ruch Muzyczny 23, nr 12 (1979): 3–4.
• Maciejewski, Tadeusz. „Obraz kultury muzycznej franciszkanów polskich u schyłku wieku XVI i na początku XVII”. Zeszyty naukowe Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku 25 (1986): 103–166.
• Maffon, Franciszek. Madrygał i Greghesca na chór a cappella, Fantazja na lutnię. Wyd. Piotr Poźniak. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1970 (= Źródła do historii muzyki polskiej 20).
• Maňas, Vladimír. Nicolaus Zangius: hudebník přelomu 16. a 17. století. Na stopě neznámému. Brno: Masarykova Univerzita, 2020.
• Monumenta Musices Sacrae in Polonia. Kompozycye kościelne wzorowych mistrzów muzycznych z epoki klasycznej w Polsce, wyd. Józef Surzyński. T. 1. Poznań: Nakładem i drukiem Jarosława Leitgebra, 1885.
• Monumenta Musices Sacrae in Polonia. Kompozycye kościelne wzorowych mistrzów muzycznych z epoki klasycznej w Polsce, wyd. Józef Surzyński. T. 3. Poznań: Nakładem i drukiem Jarosława Leitgebra, 1889.
• Orgel- und Claviermusik der kaiserlichen Hofkapelle Wien, 1500–1700. Werke in Erstausgaben, wyd. Siegbert Rampe. Kassel–Basel: Bärenreiter, 2006.
• Perz, Mirosław. „Motety Marcina Leopolity”. W: Studia Hieronymo Feicht septuagenario dedicata, red. Zofia Lissa, 157–189. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1967.
• Perz, Mirosław. „Rękopiśmienne partesy olkuskie”. Muzyka 14, nr 2 (1969): 18–44.
• Poliński, Aleksander. Dzieje muzyki polskiej w zarysie. Lwów: Wydawnictwo Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, 1907.
• Poliński, Aleksander. „Marcin Lwowczyk (Leopolita). Muzyk nadworny Zygmunta Augusta”. Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne 6, nr 317 (1889): 501–502.
• Poźniak, Piotr. „Leopolita, Martinus”. W: Encyklopedia Muzyczna PWM, red. Elżbieta Dziębowska. T. 5, klł, 329–330. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997.
• Poźniak, Piotr. Repertuar polskiej muzyki wokalnej w epoce Renesansu. Studium kontekstualno--analityczne. Kraków: Musica Iagellonica, 1999.
• Przybyszewska-Jarmińska, Barbara. „An Overlooked Fantasia for Instrumental Ensemble by Francesco Maffon. GB-Och MSS Mus. 372–376 as a Vestige of Paweł Działyński’s Diplomatic Mission to England in 1597?”. W: The Musical Heritage of the Jagiellonian Era, red. Paweł Gancarczyk, Agnieszka Leszczyńska, 169–187. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2012.
• Przybyszewska-Jarmińska, Barbara. „Niezauważona Fantazja na 4 instrumenty Francesca Maffona. Rękopis GB-Och Mus. 372-376 jako ślad misji dyplomatycznej Pawła Działyńskiego do królowej Anglii Elżbiety I w 1597 roku?”. Polski Rocznik Muzykologiczny 7 (2009): 103–122.
• Przybyszewska-Jarmińska, Barbara. Muzyczne dwory polskich Wazów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2007.
• Rampe, Siegbert. „Vorwort”. W: Jan Pieterszoon Sweelinck, Sämtliche Orgel- und Clavierwerke, wyd. S. Rampe. T. I.2, Toccaten (Teil 2), III–XII. Kassel–Basel: Bärenreiter, 2003.
• Rauschning, Hermann. Geschichte der Musik und Musikpflege in Danzig. Danzig: Paul Rosenberg, 1931 (= Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreussens 15).
• Riedel, Friedrich Wilhelm. Das Musikarchiv im Minoritenkonvent zu Wien (Katalog des älteren Bestandes vor 1784). Kassel: Internationale Vereinigung der Musikbibliotheken, Internationale Gesellschaft für Musikwissenschaft, 1963 (= Catalogus Musicus 1).
• Scheidt, Samuel. Handschriftlich überlieferte Werke für Clavier (Orgel, Cembalo), wyd. Pieter Dirksen. Wiesbaden: Breitkopf, 2011.
• Schierning, Lydia. Die Überlieferung der deutschen Orgel- und Klaviermusik aus der ersten Hälfte des 17. Jahrhunderts. Kassel–Basel: Bärenreiter, 1961 (= Schriften des Landesinstituts für Musikforschung Kiel 12).
• Sowiński, Albert. Les musiciens polonais et slaves anciens et modernes. Paris: Librairie Adrien le Clere et Cie, 1857.
• Starke, Reinhold. „Kantoren und Organisten der St. Elisabetkirche zu Breslau”. Monatshefte für Musik-Geschichte 35 (1903): 41–48.
• Starowolski, Szymon. Scriptorum Polonicorum Hekatontas, seu Centvm Illvstrium Poloniae Scriptorum, Elogia et Vitae. Francoforti: sumptibus Jacobi de Zetter, 1625.
• Steinheuer, Joachim. Chamäleon und Salamander. Neue Wege der Textvertonung bei Tarquinio Merula. Kassel–Basel: Bärenreiter, 1999.
• Szelest, Marcin. „The Repertoire of the Braunsberg/Oliva Organ Tablatures and its Sources”. W: Universalia et particularia. Ars et praxis Societatis Jesu in Polonia, red. Bogna Bohdanowicz, Tomasz Jeż, 149–197. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2018 (= Fontes Musicae in Polonia B/3).
• Szelest, Marcin. „W obronie Praeludium Podbielskiego”. Muzyka 62, nr 1 (2017): 3–47.
• Szweykowski, Zygmunt M. „Nieznana wersja motetu Mihi autem Marcina Leopolity”. Muzyka 33, nr 3 (1984): 23–34.
• The Organ Tablature of Warsaw Musical Society. Wyd. Jerzy Gołos. Graz–Warszawa: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, PWN, 1968 (= Antiquitates Musicae in Polonia 15).
• Vienna, Minoritenkonvent, Klosterbibliothek und Archiv, MS. XIV.714, wstęp Robert Hill. New York–London: Garland, 1988 (= 17th Century Keyboard Music. Sources Central to the Keyboard Art of the Baroque 24). Wiener Orgelmusik um 1600, wyd. Erich Benedikt. Wien: Doblinger, 2007.
• Wiermann, Barbara. „Die Musikaliensammlungen und Musikpflege im Umkreis der St. Elisabethkirche Breslau. Kirchliches und bürgerliches Musikleben im Kontrast”. Schütz-Jarhbuch 30 (2008): 93–109.
• Woronicz, Jan Paweł. „Rozprawa o Pieśniach Narodowych”. Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk 2 (1803): 369–402.
• Wronkowska, Sonia. „Elsneriana zachowane z przedwojennego zasobu Biblioteki Narodowej. Charakterystyka, losy i znaczenie kolekcji”. Rocznik Biblioteki Narodowej 45 (2014): 47–77.
• Wronkowska, Sonia. „Muzykalia z dawnej Biblioteki Załuskich zachowane w zbiorach Biblioteki Narodowej”. Rocznik Biblioteki Narodowej 46 (2015): 45–67.
• Z dziejów polskiej kultury muzycznej. T. 1, Kultura staropolska, red. Zygmunt M. Szweykowski. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, [1958].
• Zwolińska, Elżbieta. „O Marcinie Andreopolicie – organmistrzu i muzyku w służbie Zygmunta Augusta”. W: Muzykolog wobec świadectw źródłowych i dokumentów. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Piotrowi Poźniakowi w 70. rocznicę urodzin, 123–146. Kraków: Musica Iagellonica, 2009.

Identifiers

DOI

10.36744/m.1538

Biblioteka Nauki

25806615