Graduał Cystersów z Jemielnicy PL-WRu I F 418. Nowe ustalenia i hipotezy

• Authors: Irina Chachulska

Title variants

EN

The Jemielnica Cistercians’ Gradual PL-WRu I F 418. New Findings and Hypotheses

Abstracts

EN

Kept at Wrocław University Library, the manuscript PL-WrU I F 418, referred to in the literature as the Jemielnica Gradual, has not previously been subjected to detailed palaeographic analysis. This omission has led to erroneous claims concerning its provenance and dating. The hitherto universally accepted claim that the codex originated in the Jemielnica (Ger. Himmelwitz) monastery or in its parent abbey of Rudy Wielkie (Ger. Groß Rauden) has been rejected as a result of detailed palaeographic analysis, which clearly points to Lubiąż (Ger. Leubus) as the place of the manuscript’s compilation. The main evidence to that effect is twofold: a) the identification of the scribe’s hand as that which also copied one of Lubiąż’s oldest antiphonaries (PL-WrU I F 403, from c.1225) and b) the presence of the handwriting of another Lubiąż-based scribe (the copyist of PL-WrU I F 411, from the second half of the thirteenth century) in later additions to the gradual. The only parts of the codex that originated in Jemielnica prove to be the leaves added in the seventeenth century containing formularies that had been lost as a result of substantial damage to the manuscript. The previously inconsistent dating has been revised on the basis of the musical notation: calligraphic features and the identification of handwriting in sources from Lubiąż clearly point to the first third of the thirteenth century as the time of the manuscript’s compilation. Study of the book’s liturgical content, meanwhile, has made it possible to establish this dating more precisely as c.1225 (the original entry on the cult of St Giles points to c.1221 as the terminus post quem). There are also reasons to suspect that both the gradual PL-WrU I F 418 and the antiphonary PL-WrU I F 403 were created for use at Lubiąż Abbey’s oldest subsidiary in Henryków (Ger. Heinrichau), as part of the latter monastery’s original endowments. It remains to be explained when and how the gradual PL-WrU I F 418 found its way to the Cistercian monastery in Jemielnica.  

PL

Przechowywany w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego kodeks PL-WrU I F 418, znany w literaturze przedmiotu jako graduał jemielnicki, nie doczekał się do tej pory dokładnej analizy paleograficznej, co poskutkowało błędnymi stwierdzeniami dotyczącymi czasu i miejsca jego pochodzenia. Jemielnickie lub rudzkie (Rudy Wielkie – opactwo macierzyste klasztoru jemielnickiego) pochodzenie, powszechnie przypisywane kodeksowi przez dotychczasowych badaczy, zostało odrzucone w wyniku dokładnej analizy paleograficznej, która wyraźnie wskazała na Lubiąż jako miejsce sporządzenia kodeksu. Najważniejszym dowodem za lubiąskim pochodzeniem rękopisu jest identyfikacja ręki kopisty w jednym z najstarszych antyfonarzy lubiąskich pochodzącym z około 1225 r. (PL-WrU I F 403), jak też stwierdzenie ręki lubiąskiego skryby (wykonawcy PL-WrU I F 411, druga połowa XIII w.) w dopiskach późniejszych. Jemielnickie są więc jedynie pochodzące z XVII w. karty papierowe zawierające uzupełniające formularze, których zabrakło wskutek silnego zniszczenia rękopisu. Na podstawie zapisu muzycznego rozstrzygnięto również dotychczasowe sprzeczności w kwestii datowania kodeksu – cechy kaligraficzne oraz identyfikacja rąk w źródłach lubiąskich wyraźnie wskazują na pierwszą tercję XIII w. jako czas spisania rękopisu. Z kolei badania zawartości liturgicznej księgi pozwoliły na sprecyzowanie datacji na około 1225 r. (oryginalny zapis o czczeniu św. Idziego wyznacza termin post quem na ok. 1221 r.) Istnieją także przesłanki ku temu, aby podejrzewać, iż obie księgi – graduał PL-WrU I F 418 wraz z antyfonarzem PL-WrU I F 403 – powstawały jako część pierwotnego wyposażenia najstarszej filii lubiąskiej w Henrykowie. Niewyjaśniona pozostaje natomiast kwestia, kiedy i w jaki sposób graduał PL-WrU I F 418 trafił do cystersów jemielnickich.

Keywords

PL

graduał jemielnicki; Cystersi; notacja cysterska; Jemielnica; Lubiąż; Henryków

EN

the Jemielnica Gradual; Cistercians; Cistercians’ notation; Himmelwitz; Leubus; Heinrichau

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2023
• Volume: 68
• Issue: 1
• Pages: 3-19

Dates

published

2023

Contributors

author

Irina Chachulska

• Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk

• https://orcid.org/0000000251603130

References

• Broda, Michał. Biblioteka klasztoru cystersow w Henrykowie do końca XV wieku. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014.
• Chachulska, Irina. „O trzech zabytkach muzyczno-liturgicznych z kolekcji Baworowskich przechowywanych w Bibliotece Narodowej”. Muzyka 66 nr 1 (2021): 49–80.
• Feldmann, Fritz. Musik und Musikpflege im mittelalterlichen Schlesien. Breslau: Trewendt &Garnier, 1938.
• Jażdżewski, Konstanty. „Dzieła kaligraficzne mnicha Jakuba, kopisty skryptorium cysterskiego w Lubiążu z pierwszej ćwierci XIII wieku”. Studia Źrodłoznawcze 21 (1976): 19–44.
• Jażdżewski, Konstanty. „Litera «e» caudata w dokumentach: przyczynek do dziejów ortografii i paleografii”. Studia Źrodłoznawcze 23 (1978): 39–52.
• Jażdżewski, Konstanty Klemens. Lubiąż. Losy i kultura umysłowa śląskiego opactwa cystersów (1163–1642). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1992.
• Kloss, Ernst. Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters. Berlin: Dt. Verein für Kunstwissenschaft, 1942.
• Morawska, Katarzyna. Średniowiecze. Cz. 2. Warszawa: Sutkowski Edition, 1998 (= Historia Muzyki Polskiej 1).
• Morawski, Jerzy. Średniowiecze. Cz. 1. Warszawa: Sutkowski Edition, 2006 (= Historia Muzyki Polskiej 1).
• Pichen, Henryk. „Jemielnica – miejscowość, klasztor, kościół. Impresje historyczne”. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowość, życie i tworczość, red. Remigiusz Pośpiech, Piotr Tarliński, 35–44. Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2008.
• Pikulik, Jerzy. Polskie graduały średniowieczne. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2001.
• Pikulik, Jerzy. Śpiewy alleluja o Najświętszej Maryi Pannie w Polskich graduałach przedtrydenckich. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1984 (= Muzyka Religijna w Polsce. Studia i Materiały 6).
• Schenk, Wacław. „Rękopisy liturgiczne od XIII do XV w. w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu: II”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 6 (1963): 191–209.
• Schenk, Wacław. „W jaki sposób można ustalić czas powstania oraz miejsce pochodzenia i używania śląskich rękopisów liturgicznych?”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 21 (1970): 33–54.
• Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1112 ad annum 1786. Wyd. Joseph Marie Canivez. Louvain: Bureaux de la Revue 1933–41.
• Szendrei, Janka. „Notacja liniowa w polskich źródłach chorałowych XII–XVI wieku”. W: Notae musicae artis. Notacja muzyczna w źrodłach polskich XI–XVI wieku, red. Elżbieta Witkowska-Zaremba, 187–281. Kraków: Musica Iagellonica, 1999.
• Szwejkowska, Helena. Biblioteka klasztoru cysterek w Trzebnicy. Wrocław: Wrocławskie Wydawnictwo Naukowe, 1955.
• Vötsch, Jochen. „Ernst II. von Mansfeld-Friedeburg”. w: Sachsische Biografie, https://saebi.isgv.de/biografie/Ernst_II.,_Graf_von_Mansfeld-Friedeburg_(1580-1626), dostęp 12 XII 2022.
• Wałkówski, Andrzej. „Biblioteka klasztorna jako miejsce pracy średniowiecznego uczonego. Rozważania na tle badań piśmiennictwa cystersów”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 83 (2005): 105–138.
• Wałkówski, Andrzej. „Lubiąskie rękopisy muzyczne z XIII w. na tle badań nad skryptoriami cystersów. Nutacja diastematyczna”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum 18 (2014): 9–34.
• Wałkówski, Andrzej. Skryptoria cystersow filiacji portyjskiej na Śląsku do końca XIII w. Zielona Góra–Wrocław: WSP, 1996.
• Wolnik, Franciszek. Liturgia śląskich cystersow w średniowieczu. Opole: Wydawnictwo Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2002.
• Wyrwa, Andrzej Marek. „Rozprzestrzenianie się cystersów w Europie Zachodniej i na ziemiach polskich”. W: Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. Jerzy Strzelczyk, 25–54. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1992.

Identifiers

DOI

10.36744/m.1682

Biblioteka Nauki

24261875