Chopin, taniec i piosenka, czyli o muzyce filmowej Andrzeja Panufnika z lat międzywojennych

• Authors: Iwona Lindstedt

Title variants

EN

Chopin, Dance, and Song: Andrzej Panufnik’s Film Music before World War II

Abstracts

EN

Though not very large (short films Warszawa jesienią / Warsaw in the Autumn and Trzy etiudy Chopina / Three Chopin Études as well as one feature film titled Strachy, variously translated into English as Spooks, The Ghosts or Anxiety), Andrzej Panufnik’s film music output from the interwar period left a major imprint in the history of the Polish cinema. The soundtracks were written for movies whose artistic and social ambitions went beyond the much-criticised standards of the so-called ‘film industry pulp’ (Pol. kino branżowe). The soundtrack of the first of these, the 1935 short directed by Leon Jeannot, is unknown since no copy has been preserved to our day. Panufnik only commented that it was lyrical music for ten instruments, meant to represent the colours and atmosphere of autumn. The other short film, Trzy etiudy Chopina of 1937, though likewise lost, presents more issues. A key factor in Panufnik’s collaboration with Eugeniusz Cękalski and Stanisław Wohl was the fact that the composer had a strong sense of responsibility for the final shape of the movie (he was, as he recalled, ‘a co-author of the script’ and originator of many ideas concerning sound-and-image synchronisation). Nevertheless, Panufnik’s name was omitted from the ‘show’ version awarded at a festival in Venice. This paper discusses the movie, draws conclusions concerning the reasons for Panufnik’s ‘exclusion’ from the list of its authors, and attempts a reconstruction of the final version of Trzy etiudy Chopina, including the identification of the Chopin pieces correlated with the image in an experimental fashion, and the order in which they appeared. Most attention has been dedicated in the paper to Panufnik’s third work for the Polish 1930s film industry, his music for Strachy (1938, dir. Eugeniusz Cękalski and Karol Szołowski), a production based on Maria Ukniewska’s popular novel. Since the film still exists, it has been possible to analyse its soundtrack, varied in terms of style and genres, with particular emphasis on the way in which the material of the main song and other leitmotifs was used throughout the movie. In this way, the importance of Panufnik’s contribution to the artistic and commercial success of Strachy can also be assessed.

PL

Twórczość filmowa Andrzeja Panufnika z lat międzywojennych, choć skromna pod względem ilościowym (krótkometrażówki Warszawa jesienią i Trzy etiudy Chopina oraz pełnometrażowy film fabularny Strachy) odcisnęła ważny ślad na dziejach polskiego kina. Związana była bowiem z projektami, które realizowały ambitne postulaty artystyczne i społeczne oraz wykraczały poza mocno krytykowane standardy tzw. kina branżowego. O brzmieniowym kształcie pierwszej z wymienionych, zrealizowanej w 1935 roku w reżyserii Leona Jeannota, krótkometrażówek wiadomo niewiele, gdyż jej kopia nie zachowała się do dziś, a sam Panufnik wspominał jedynie, że poprzez liryczną muzykę napisaną na 10 instrumentów chciał oddać kolory i nastroje jesieni. Nieco więcej tajemnic, choć film ten także został utracony, odkryć można w związku ze zrealizowanymi w roku 1937 Trzema etiudami Chopina. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o rolę i zakres współpracy Panufnika z Eugeniuszem Cękalskim i Stanisławem Wohlem punktem wyjścia jest fakt, że kompozytor miał silne poczucie odpowiedzialności za ostateczny kształt krótkometrażówki (jako – jak wspominał – „współautor scenariusza” i pomysłodawca wielu rozwiązań w zakresie synchronizacji muzyki z obrazem), a tymczasem w jej „pokazowej” i nagrodzonej na festiwalu w Wenecji wersji nazwisko Panufnika zostało pominięte. Dokonane w niniejszym artykule omówienie tego filmu, prowadzi z jednej strony do wniosków na temat przyczyn „wyłączenia” kompozytora z grona jego twórców, z drugiej zaś – do próby rekonstrukcji ostatecznego kształtu formalnego Trzech etiud, łącznie z identyfikacją i określeniem następstwa poszczególnych, w eksperymentalny sposób skorelowanych z obrazem, utworów Chopina. Trzecia odsłona pracy Panufnika na rzecz polskiego kina lat 30. związana z komponowaniem muzyki do Strachów (1938) w reżyserii Eugeniusza Cękalskiego i Karola Szołowskiego zrealizowanych na podstawie poczytnej powieści Marii Ukniewskiej, jest przedmiotem najbardziej wnikliwej uwagi. Ponieważ film zachował się do dziś, w artykule dokonano analizy jego zróżnicowanej pod względem stylistyczno-gatunkowym ścieżki muzycznej, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu wykorzystania materiału zaczerpniętego z przewodniej piosenki oraz pozostałych motywów przypominających. Celem było określenie znaczenia stworzonej przez Panufnika ilustracji dla artystycznego i jednocześnie komercyjnego sukcesu Strachów.

Keywords

PL

Andrzej Panufnik; Eugeniusz Cękalski; Stanisław Wohl; polska muzyka filmowa do 1939 r.; piosenka w filmie

EN

Andrzej Panufnik; Eugeniusz Cękalski; Stanisław Wohl; Polish film music before 1939; song in movies

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2023
• Volume: 68
• Issue: 2
• Pages: 3-23

Dates

published

2023

Contributors

author

Iwona Lindstedt

• Uniwersytet Warszawski

• https://orcid.org/0000000330845621

References

• Biskupski, Łukasz. Kinofilia zaangażowana. Stowarzyszenie Miłośników Filmu Artystycznego „Start” i upowszechnianie kultury filmowej w latach 30. XX w., Łódź: Wydawnictwo Przypis, 2017.
• Bolesławska, Beata. Panufnik. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2001.
• Bolesławska, Beata. The Life and Works of Andrzej Panufnik (1914–1991), przekł. Richard J. Reisner. Farnham: Ashgate 2015.
• Costantini, Gustavo. „Leitmotif revisited”. http://www.filmsound.org/gustavo/leitmotif-revisted.htm, dostęp 19 I 2023.
• Gierszewska, Barbara. „Artystyczne (awangardowe?) ambicje ekipy Eugeniusza Cękalskiego zrealizowane w filmie Strachy (1938)”. W: Między retoryką manifestów a nowoczesnością. Literatura–Sztuka–Film, red. Krzysztof Jaworski, Piotr Rosiński, 49–64. Kielce: Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, 2010.
• Gwizdalanka, Danuta, Krzysztof Meyer. Lutosławski. Droga do dojrzałości. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2003.
• Helman, Alicja. Dźwięczący ekran. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1968.
• Hendrykowska, Małgorzata. Historia polskiego filmu dokumentalnego (1896–1944). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2015.
• Historia filmu polskiego. T. 2, 1930–1939, red. Jerzy Toeplitz. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1988.
• Historia kina. T. 2, Kino klasyczne, red. Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska. Kraków: Universitas, 2011 (= Historia Kina).
• Iwańska, Alicja. „Polski taniec modern 1918–1939 (na tle reformatorskich prądów w europejskiej sztuce tanecznej)”. Kultura Enter 7, nr 60 (2014), http://kulturaenter.pl/article/polski-taniec-modern-1918-39-na-tle-reformatorskich-pradow-w-europejskiej-sztuce-tanecznej/, dostęp 19 I 2023.
• Janicki, Stanisław. Eugeniusz Cękalski. Warszawa: Filmowa Agencja Wydawnicza. 1958.
• Krysiak, Bartłomiej. „Jazz i swing w polskiej kinematografii lat 30.”. https://stare-kino.pl/jazz-i-swing-w-polskiej-kinematografii-lat-30/, dostęp 19 I 2023.
• Lemann, Jolanta. Eugeniusz Cękalski. Łódź: Muzeum Kinematografii, 1996.
• Lindstedt, Iwona. „Między kompozycją a realizacją. O muzyce Andrzeja Panufnika w powojennyc filmach dokumentalnych”. W: Cum debita reverentia. Księga pamiątkowa dedykowana Profesor Danucie Jasińskiej, red. Justyna Humięcka-Jakubowska, Hanna Winiszewska, 175–187. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2019.
• Lissa, Zofia. Muzyka i film. Studium z pogranicza ontologii, estetyki i psychologii muzyki filmowej. Lwów: Księgarnia Lwowska, 1937
• Lissa, Zofia. Estetyka muzyki filmowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1964.
• Meyer, Stephen C. „«Leitmotif»: On the Application of a Word to Film Music”. Journal of Film Music 5, nr 1–2 (2012): 99–106.
• Muras, Wioleta. „Kadry muzyką opatrzone. O krótkiej współpracy Witolda Lutosławskiego z filmowcami”. Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ 1, nr 28 (2016): 5–31.
• Ozimek, Stanisław. Film polski w wojennej potrzebie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
• Siatkowski, Zbigniew. „Wokół Strachów Cękalskiego. Mechanizm literackości filmu”. W: Polskie kino lat 1918–1939. Zagadnienia wybrane, red. Zbigniew Wyszyński, 35–43. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1980 (= Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historycznoliterackie 551).
• Sowińska, Iwona. Chopin idzie do kina. Kraków: Universitas, 2013 (= Horyzonty Kina).

Identifiers

DOI

10.36744/m.1769

Biblioteka Nauki

14510385