Relokacja muzykaliów po II wojnie światowej – przypadek Pomorza Zachodniego

• Authors: Tomasz Górny

Title variants

EN

The Relocation of Music-Related Sources after World War II: The Case of West Pomerania

Abstracts

EN

The first section of this article describes how library collections were safeguarded in postwar Poland. On the basis of earlier findings (mainly by Ryszard Nowicki), three periods have been distinguished: 1944–46: the legal framework was formed, along with the key terms applied during the book-and-archive protection campaign. A branch of the Ministry of Education was established in Kraków for the protection of book collections ‘abandoned or left behind’. During this period, work focused on physically protecting the many collections from perishing; 1947–49: Centres for Protected Book Collections were established in Kraków, Toruń, Gdańsk, Szczecin, Katowice, Poznań and Wrocław, for the purpose of sorting the previously secured materials and assigning them to appropriate institutions throughout Poland; 1950–55: most of the above-mentioned centres closed down, and the task of protecting and redistributing library collections was entrusted to the Centre for Protected Book Collections in Katowice. The second section of the article attempts to reconstruct how music-related sources were protected and relocated in Szczecin and West Pomerania between the end of the Second World War and the early 1950s. This study is based on archive research carried out in the Pomeranian Library in Szczecin, Central Archives of Modern Records (AAN) in Warsaw and Jagiellonian Library in Kraków. The principles behind the protecting and redistributing process are discussed, and the main places to which sheet music and books on music were sent are outlined. In addition, previously unknown materials concerning the fate of the Berlin Preußische Staatsbibliothek’s collections hidden in Gleźno (Hohenwalde) and Szczęsne (Billerbeck, now Nadarzyn) are analysed. Finally, the author points out the need for further research into both the music collections in the Pomeranian Library and the relocating of music sources, such as the cimelia transported from Berlin to Parsowo (Parsow), Mierzyn (Altmarrin) and Skoczów (Schötzow).

PL

W pierwszej części artykułu opisany został proces zabezpieczania zbiorów bibliotecznych w powojennej Polsce. Na podstawie wcześniejszych ustaleń (głównie prof. Ryszarda Nowickiego) podzielono ów proces na trzy okresy: Lata 1944–1946: kształtowanie się ram prawnych oraz podstawowych pojęć stosowanych w trakcie akcji ochrony książek i archiwaliów, a także powołanie do życia Delegatury Ministerstwa Oświaty do zabezpieczenia księgozbiorów opuszczonych i porzuconych w Krakowie. W okresie tym prace skupiały się na fizycznej ochronie licznych kolekcji przed zagładą. Lata 1947–1949: powołanie do życia Zbiornic Księgozbiorów Zabezpieczonych w Krakowie, Toruniu, Gdańsku, Szczecinie, Katowicach, Poznaniu oraz Wrocławiu. Ich zadaniem było przede wszystkim sortowanie zabezpieczonych wcześniej materiałów i rozdzielanie ich do odpowiednich instytucji na terenie całej Polski. Lata 1950–1955: likwidacja większości zbiornic i powierzenie zadań ochrony i repartycji zasobów bibliotecznych Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Katowicach. W drugiej części artykułu na podstawie badań archiwalnych przeprowadzonych w Książnicy Pomorskiej w Szczecinie, Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie podjęto próbę rekonstrukcji procesu zabezpieczania i relokacji muzykaliów na terenie Szczecina i Pomorza Zachodniego w okresie od zakończenia II wojny światowej do początku lat 50. Omówiono zasady procesu zabezpieczania i repartycji, a także zarysowano podstawowe kierunki przekazywania nut i książek o tematyce muzycznej. Ponadto analizie poddano nieznane dotąd w literaturze przedmiotu materiały na temat losów zbiorów Berlińskiej Preußische Staatsbibliothek, które ukryte zostały w miejscowościach Gleźno oraz Szczęsne (obecnie: Nadarzyn). Wreszcie zwrócono uwagę na konieczność dalszych badań: zarówno nad zasobami muzycznymi Książnicy Pomorskiej, jak i procesem relokacji muzykaliów, np. cymeliów wywiezionymi z Berlina do miejscowości Parsowo, Mierzyn oraz Skoczów.

Keywords

PL

Preußische Staatsbibliothek; Szczecin; Pomorze Zachodnie; ochrona księgozbiorów; II wojna światowa; muzykalia; Maria Quirini

EN

Preußische Staatsbibliothek; Szczecin; West Pomerania; protecting book collections; World War II; music-related sources; Maria Quirini

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2023
• Volume: 68
• Issue: 3
• Pages: 77-97

Dates

published

2023

Contributors

author

Tomasz Górny

• Uniwersytet Warszawski

• https://orcid.org/0000000226754180

References

• Aktualne zagadnienia bibliotekarskie. Pierwsza powojenna konferencja okręgowych wizytatorów bibliotek w dniach 24–27 października 1945 r. w Pabianicach. Warszawa: Ministerstwo Oświaty, 1946.
• Bestände der ehemaligen Preußischen Staatsbibliothek zu Berlin in der Jagiellonen-Bibliothek. Forschungsstand und -perspektiven, red. Monika Jaglarz, Katarzyna Jaśtal. Berlin: Peter Lang Verlag, 2018.
• Biliński, Lucjan. „Zbiory historyczne i regionalne w bibliotekach publicznych a Narodowy Zasób Biblioteczny”. W: Zbiory zabytkowe w bibliotekach publicznych. Materiały z konferencji. Opole, 5–6 listopada 1998, red. Mirosława Koćwin, 29–74. Opole: Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emanuela Smołki w Opolu, 1998.
• Borysowska, Agnieszka. „Główne zespoły proweniencyjne w zabytkowych zbiorach Książnicy Pomorskiej im. Stanisława Staszica w Szczecinie”. W: Książka dawna i jej właściciele = Early Printed Books and Their Owners, red. Dorota Sidorowicz-Mulak, Agnieszka Franczyk-Cegła. T. 1, 133–155. Wrocław: Ossolineum, 2017.
• Borysowska, Agnieszka. „Pisarze i książki. Glosa do działalności Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych (1947–1950) w Szczecinie”. Bibliotekarz Zachodniopomorski 53, nr 2 (2012): 5–13.
• Chylińska, Anna, Jadwiga Rynkiewicz. „Zbiory muzyczne Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Szczecinie”. Bibliotekarz 33, nr 7–8 (1966): 228–231.
• Dróżdż Andrzej. „Działalność katowickiej Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych na Górnym i Dolnym Śląsku w latach 1947–1955”. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka 67, nr 2 (2012): 81–101.
• Dziechciowska Wiesława. „XVIII-wieczne wydania nut w Oddziale muzyczno-fonograficznym Książnicy Szczecińskiej”. Bibliotekarz Zachodniopomorski 28, nr 1–2 (1987): 44–57.
• Dziechciowska Wiesława. „Zbiory muzyczno-fonograficzne Książnicy Szczecińskiej”. Bibliotekarz Zachodniopomorski 28, nr 1–2 (1987): 33–43.
• Garlicki Przemysław. „Maria Quirini i inni pracownicy Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Szczecinie”. Bibliotekarz Zachodniopomorski 54, nr 2–3 (2013): 69–74.
• Garlicki Przemysław. „Teki Marii Quirini jako źródło do dziejów poniemieckich księgozbiorów na Pomorzu Zachodnim”. W: Księgozbiory rozproszone. Losy księgozbiorów historycznych po II wojnie światowej. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Zamkowe w Malborku 19 października 2012 roku, red. Aleksandra Siuciak, 83–94. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2015.
• Górny, Tomasz. „Muzyczne tajemnice Szczecina”. Ruch Muzyczny 66, nr 21 (2022): 42–43.
• Grycz, Józef. Wskazówki dla prowadzących akcję zabezpieczenia bibliotek i zbiorów bibliotecznych. Warszawa–Poznań: Ministerstwo Oświaty Wydział Bibliotek–Drukarnia św. Wojciecha, 1945.
• Jaglarz, Monika, Julia Madajczak. „Berlinka”. W: Julia Madajczak, Katarzyna Granicka, Szymon Gruda, Monika Jaglarz, José Luis de Rojas, Aztecka układanka. Szesnastowieczny rękopis ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, red. Julia Madajczak, Szymon Gruda, 15–24. Warszawa: Wydawnictwa UW, 2021.
• Jazdon, Artur. „Bolesław Świderski jako kierownik Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Poznaniu – przyczynek do poznańskiego okresu działalności”. W: Bibliotekarstwo według Bolesława Świderskiego – myśl, praktyka, dydaktyka. Księga pamiątkowa, red. Stanisława Kurek-Kokocińska, 35–55. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2009.
• Judek, Cecylia. „Zbiory specjalne”. W: Od Stadtbibliothek do Książnicy Pomorskiej 1905–2005 = From the Stadtbibliothek to the Pomeranian Library 1905–2005 = Von der Stadtbibliothek zur Pommerschen Bibliothek 1905–2005, red. Hanna Niedbał, Barbara Chojnacka, Agnieszka Gnat-Leśniańska, 87–120. Szczecin: Książnica Pomorska, 2005.
• Kalicki, Włodzimierz. Ostatni jeniec wielkiej wojny. Polacy i Niemcy po 1945 roku. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2002.
• Knot, Antoni. Polskie prawo biblioteczne. Zbiór przepisów prawnych dotyczących bibliotek. Wrocław–Warszawa: Książnica-Atlas, 1947.
• Mazikiewicz, Małgorzata. „Kolekcja starych druków muzycznych w zbiorach Książnicy Pomorskiej”. W: Biblioteka muzyczna 2000–2006 = Music Library 2000–2006, red. Stanisław Hrabia, Andrzej Spóz, 67–76. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2008.
• Mazikiewicz, Małgorzata. „Zbiory muzyczne biblioteki Marienstifts-Gymnasium w zasobie Oddziału Muzycznego Książnicy Pomorskiej”. W: Biblioteka muzyczna 2000–2006 = Music Library 2000–2006, red. Stanisław Hrabia, Andrzej Spóz, 91–94. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2008.
• Mazikiewicz, Małgorzata. „Zbiory muzyczne Książnicy Pomorskiej w Szczecinie”. W: Biblioteka muzyczna 2000–2006 = Music Library 2000–2006, red. Stanisław Hrabia, Andrzej Spóz, 95–100. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2008.
• Mężyński, Andrzej. Józef Grycz (1890–1954) organizator polskiego bibliotekarstwa. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2020.
• Nowicki, Ryszard. „Aleksander Birkenmajer jako wizytator Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych we Wrocławiu”. Biblioteka 17, nr 26 (2013): 139–151.
• Nowicki, Ryszard. Działalność Aleksandra Birkenmajera na rzecz ochrony zbiorów bibliotecznych. Ziemie zachodniej i północnej Polski w latach 1945–1947. Poznań: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, 2006 (= Prace Biblioteki Uniwersyteckiej 27).
• Nowicki, Ryszard. „Działalność krakowskiej Delegatury Ministerstwa Oświaty do zabezpieczenia księgozbiorów opuszczonych i porzuconych na Pomorzu Zachodnim”. W: Ochrona zbiorów bibliotecznych, red. Ryszard Nowicki, Joanna Gomoliszek, Katarzyna Wodniak, 85–96. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2016.
• Nowicki, Ryszard. „Działalność Stanisława Sierotwińskiego w latach 1945–1946 jako delegata Ministerstwa Oświaty do zabezpieczania księgozbiorów opuszczonych i porzuconych na Ziemiach Zachodnich”. Roczniki Biblioteczne 50 (2006): 13–44.
• Nowicki, Ryszard. „Księgozbiory zabezpieczone w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie”. W: Biblioteka w czasie – czas w bibliotece. T. 1, Przez dzieje ku współczesności, red. Stanisława Wojnarowicz, Bogusław Kasperek, 187–203. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2015.
• Nowicki, Ryszard. „Polskie zbiornice księgozbiorów zabezpieczonych w latach 1947–1955”. W: Oblicza współczesnej bibliologii. Konteksty i transgresje, red. Grzegorz Czapnik, Zbigniew Gruszka, Jacek Ladorucki, 115–137. Łódź–Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego–Wydawnictwo SBP, 2014.
• Nowicki, Ryszard. Powojenna ochrona zbiorów bibliotecznych w Polsce w latach 1944–1955. Wybór źródeł. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2013.
• Nowicki, Ryszard. „Rezultaty działalności Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Szczecinie w latach 1947–1950”. Roczniki Biblioteczne 51 (2007): 169–188.
• Nowicki, Ryszard. „Rola Józefa Grycza w powojennej ochronie zbiorów bibliotecznych”. Z badań nad książką i księgozbiorami historycznymi 5 (2011): 89–108.
• Nowicki, Ryszard. Rola katowickiej Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w powojennej ochronie zbiorów bibliotecznych w Polsce. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2015.
• Nowicki, Ryszard. „Rozpraszanie księgozbiorów na przykładzie działalności Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Katowicach w latach 1947–1955”. W: Księgozbiory rozproszone. Losy księgozbiorów historycznych po II wojnie światowej. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Zamkowe w Malborku 19 października 2012 roku, red. Aleksandra Siuciak, 31–50. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2015.
• Nowicki, Ryszard. „Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie światowej w Polsce”. Napis 11 (2005): 277–287.
• Nowicki, Ryszard. „Zbiory specjalne w zbiornicach księgozbiorów zabezpieczonych. Przyczynek do odbudowy bibliotek i bibliotekarstwa polskiego”. W: Zbiory specjalne w bibliotekach polskich. Problematyka badawcza i organizacyjna, red. Agnieszka Borysowska, 213–227.
• Szczecin: Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie, 2015 (= Bibliotekarz Zachodniopomorski 14).
• Oświecińska, Alicja. „Wybrane XIX-wieczne druki muzyczne w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Szczecinie”. Bibliotekarz Zachodniopomorski 21, nr 3 (1980): 16–21.
• Pietrzyk, Zdzisław. „Polonica in Albums Forming Part of the Former Prussian State Library in Berlin (Now Held by the Jagiellonian Library) Which Were Brought to Light in 2014”. W: Bestände der ehemaligen Preußischen Staatsbibliothek zu Berlin in der Jagiellonen-Bibliothek. Forschungsstand und -perspektiven, red. Monika Jaglarz, Katarzyna Jaśtal, 103–116. Berlin: Peter Lang Verlag, 2018.
• Rosenbaum, Sebastian. „Bibliotekarz, historyk, agent. Casus Franciszka Szymiczka”. Studia Śląskie 68 (2009): 134–169.
• Schochow, Werner. Bücherschicksale. Die Verlagerungsgeschichte der Preußischen Staatsbibliothek. Auslagerung, Zerstörung, Entfremdung, Rückführung. Dargestellt aus den Quellen. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2003.
• Sidorowicz-Mulak, Dorota. „Kulisy budowania ossolińskiej kolekcji starych druków w powojennym Wrocławiu w latach 1946–1949”. W: Mówią zbiory. Wykłady ossolińskie 2019–2020, red. Teresa Sokół, 227–272. Wrocław: Ossolineum, 2020.
• Świątek, Urszula. „Muzykalia z Biblioteki Majorackiej Schaffgotschów w świetle inwentarza muzycznego PL-Wn Mus. 1338”. Praca licencjacka, Uniwersytet Warszawski 2021.
• Wehrmann, Martin. Geschichte der Bibliothek des Marienstifts-Gymnasiums in Stettin. Stettin: Hessenland, 1894.

Identifiers

DOI

10.36744/m.2076

Biblioteka Nauki

24024811