Sztuka gry na instrumentach klawiszowych początku XV wieku a średniowieczna mnemotechnika

• Authors: Ryszard Lubieniecki

Title variants

EN

The Art of Playing Keyboard Instruments in the Early Fifteenth Century and the Medieval Mnemonics

Abstracts

EN

Keyboard playing is a musical discipline in which the ‘suspension’ between oral and written traditions seems to be particularly strongly felt. I place the early fifteenth-century ars organica in the context of memory-based culture and present the consequences of such a perspective for the study and perception of the surviving musical repertoire. My basic source material consists of two anonymous organ treatises, Octo principalia de arte organisandi and Opusculum de arte organica, found in manuscript M.CIII, which is now held in the Library of the Metropolitan Chapter in Prague. In the first part of my article, I analyse the structure of the Prague organ treatises in the context of the mediaeval ars memoriae. I point out such mnemonic techniques as numerical orders, information marked in the text with the word nota (Lat. for ‘note’ or ‘remember’), and persuasive devices. The second part is devoted to issues directly concerning keyboard practice. I first discuss the basic melodic-rhythmic models (tactus) with reference to the preserved musical repertoire (the Faenza Codex and such incomplete sources as the Prague organ fragments). Analysis carried out by numerous authors shows a similarity between the tactus figures in the treatises and those found in the surviving organ tablatures. I subsequently relate the structure of the treatise Opusculum de arte organica to Jeff Pressing’s theory of improvisation and compare two compositions (Kyrie Magne Deus from the Prague organ fragments, CZ-Pnm 1D a 3/52, recto, and Kyrie Cunctipotens genitor Deus from the Faenza Codex, I-Fz MS 117, fol. 79r–79v) from the perspective of shaping the musical process through improvisation. On the basis of this comparison, I stress the importance of the ‘internalisation’ of the key melodic patterns, necessary for improvisation, thereby drawing attention to the physiological aspect of playing the instrument, reflected in the word tactus (Lat. for ‘touch’, ‘the sense of touch’). The article ends with remarks concerning the art of memory and the related problem of a mediaeval composer’s individuality.

PL

Sztuka gry na instrumentach klawiszowych stanowi dziedzinę muzyczną, w której szczególnie wyraźne wydaje się „zawieszenie” pomiędzy tradycją ustną a piśmienną. Autor umieszcza ars organica początku XV w. w kontekście kultury opartej na pamięci oraz nakreśla wynikające z tej perspektywy konsekwencje dla badania i postrzegania zachowanego repertuaru muzycznego. Podstawowy materiał źródłowy stanowią dwa anonimowe traktaty organowe: Octo principalia de arte organisandi i Opusculum de arte organica, pochodzące z rękopisu M.CIII, przechowywanego w Bibliotece Kapituły Metropolitalnej w Pradze. W pierwszej części artykułu autor analizuje konstrukcję praskich traktatów organowych z perspektywy funkcjonowania średniowiecznej memorii. Wskazuje na zabiegi mnemotechniczne, takie jak stosowanie porządków numerycznych, informacji wydzielonych słowem nota (łac. „zanotuj”, „zapamiętaj”) oraz zabiegów perswazyjnych. Druga część poświęcona została kwestiom dotyczących bezpośrednio praktyki gry na instrumentach klawiszowych. Najpierw przedstawione zostają podstawowe modele melodyczno-rytmiczne (tactus) z odniesieniem do zachowanego repertuaru muzycznego (Kodeksu z Faenzy oraz źródeł fragmentarycznych, m.in. praskich fragmentów organowych). Analizy (dokonane już wcześniej przez wielu innych autorów) wykazują zbieżność figur tactus zawartych w traktatach z zachowanymi tabulaturami organowymi. Następnie konstrukcja traktatu Opusculum de arte organica skojarzona zostaje z teorią improwizacji Jeffa Pressinga oraz z perspektywy kształtowania muzycznego procesu w improwizacji porównane zostają ze sobą dwie kompozycje: Kyrie Magne Deus z praskich fragmentów organowych (CZ-Pnm 1D a 3/52, recto) oraz Kyrie Cunctipotens genitor Deus z Kodeksu z Faenzy (I-Fz MS 117, fol. 79r–79v). Na podstawie tego zestawienia autor podkreśla znaczenie niezbędnego w improwizacji „przyswojenia” podstawowych modeli melodycznych, a tym samym zwraca uwagę na fizjologiczny aspekt gry na instrumencie, obecny w znaczeniu słowa tactus (łac. „dotyk”, „zmysł dotyku). Artykuł zamykają uwagi dotyczące mnemotechniki oraz związanym z nią problemem indywidualizmu średniowiecznego twórcy.

Keywords

PL

muzyka późnego średniowiecza; Europa Środkowa; instrumenty klawiszowe; pamięć; mnemotechnika; praktyka wykonawcza; improwizacja

EN

Late medieval music; Europa Środkowa; keyboard instruments; memory; mnemonics; performance practice; improvisation

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2021
• Volume: 66
• Issue: 1
• Pages: 26-48

Dates

published

2021

Contributors

author

Ryszard Lubieniecki

• Uniwersytet Wrocławski

• https://orcid.org/0000000228558183

References

• Busse Berger, Anna Maria. Medieval Music and the Art of Memory. Berkeley: University of California Press, 2005.
• Carruthers, Mary. The Book of Memory. Cambridge: Cambridge University Press, 22008.
• Göllner, Theodor. „Diminutio und Tactus”. W: Quellen und Studien zur Musiktheorie des Mittelalters. T. 3, red. Michael Bernhard, 359–366. München: C.H. Beck, 2001 (= Bayerische Akademie der Wissenschaften, Veröffentlichungen der Musikhistorischen Kommission 15).
• Horyna, Martin. „Medieval Organ Tabulature on a Manuscript Fragment from the National Museum Library”. Musicalia 10, nr 1–2 (2018): 6–29.
• Hugh of St. Victor. The Three Best Memory-aids for Learning History. Red. i przekł. Marry Carruthers. W: Mary Carruthers. The Book of Memory, 340–341. Cambridge: Cambridge University Press, 22008.
• Kiss, Farkas Gábor. „Introduction: The Late Medieval Art of Memory in East Central Europe”. W: The Art of Memory in Late Medieval Central Europe (Czech Lands, Hungary, Poland), red. Farkas Gábor Kiss, 9–26. Paris: L’Hartmann, 2016.
• Ong, Walter Jackson. Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii. Przekł. Józef Japola. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 22011.
• Polk, Keith. German Instrumental Music of the Late Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
• Pressing, Jeff. „Psychological Constraints on Improvisational Expertise and Communication”. W: In the Course of Performance. Studies in the World of Musical Improvisation, red. Bruno Nettl, Melinda Russell, 47–67. Chicago: The University of Chicago Press, 1998.
• Schmidt, Richard Allen. „A Schema Theory of Discrete Motor Skill Learning”. Psychological Review 82, nr 4 (1975): 225–260.
• Schoenberg, Arnold. „Brahms. The Progressive”. W: Arnold Schoenberg, Style and Idea, 52–101. New York: Philosophical Library, 1950.
• Sela, Sarig, Roni Granot. „Automatic Extraction and Categorization of Faenza Codex Figurations”. Early Music 42, nr 4 (2014): 559–566.
• Smits van Waesberghe, Joseph. Musikerziehung, Lehre und Theorie der Musik im Mittelalter. Leipzig: VEB Deutscher Verlag für Musik, 1969 (= Musikgeschichte in Bildern 3/3).
• Tractatus de musica mensurabili z rękopisu PL-WRu IV Q 16. Wyd. Johannes Wolf. W: Johannes Wolf. „Ein Breslauer Mensuraltraktat des 15. Jahrhunderts”, Archiv für Musikwissenschaft 1 (1918–19): 331–345.
• Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „«Ars organisandi» and Its Terminology around 1430”. W: Quellen und Studien zur Musiktheorie des Mittelalters. T. 3, red. Michael Bernhard, 367–423. München: C.H. Beck, 2001 (= Bayerische Akademie der Wissenschaften, Veröffentlichungen der Musikhistorischen Kommission 15).
• Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „Early Keyboard Music from Prague and Silesia”. W: The Musical Culture of Silesia before 1742. New Contexts – New Perspectives, red. Paweł Gancarczyk, Lenka Hlávková-Mráčková, Remigiusz Pośpiech, 9–21. Frankfurt am Main: Peter Lang, 2013.
• Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „New Elements of 15th Century ars organisandi: The Prague Organ Treatises and Their Relationship to Previously Known Sources”. W: Neues zur Orgelspiellehre des 15. Jahrhunderts, red. Theodor Göllner, 1–16. München: C.H. Beck, 2003 (= Bayerische Akademie der Wissenschaften, Veröffentlichungen der Musikhistorischen Kommission 17).
• Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „Niektóre aspekty włoskiej i niemieckiej «ars organica» w pierwszych dekadach XV wieku”. Res Facta Nova 15, nr 6 (2003): 81–89.
• Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „Sztuka gry na instrumentach klawiszowych około 1430 roku: dwa traktaty organowe z rękopisu M.CIII Biblioteki Kapituły Metropolitalnej w Pradze”. Muzyka 48, nr 2 (2003): 57–69.
• Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „Traktaty muzyczne z rękopisu WaN BOZ 61. Edycja tekstu”. W: Notae musicae artis. Notacja muzyczna w źródłach polskich XI–XVI wieku, red. Elżbieta Witkowska-Zaremba, 487–537. Kraków: Musica Iagellonica, 2000.
• Wójcik, Rafał. Opusculum de arte memorativa Jana Szklarka. Bernardyński traktat mnemotechniczny z 1504 roku. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie Studia Polonistyczne, 2006.
• Yates, Frances. Sztuka pamięci. Przekł. Witold Radwański. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977.

Identifiers

DOI

10.36744/m.795

Biblioteka Nauki

26850440