O domniemanym związku anonimowej „Dumy” z XVI wieku z liturgią pasyjną

• Authors: Elżbieta Zwolińska

Title variants

EN

On the Supposed Link between an Anonymous Sixteenth-Century 'Duma' and the Liturgy of the Passion

Abstracts

EN

This article discusses an anonymous work titled ‘Duma’ originally included in a sixteenth-century handwritten choirbook from the Krasiński Library in Warsaw (shelf mark 4173 or 4713). That source, which comprised sacred polyphony in Latin, was lost during the Second World War. The ‘Duma’, however, survived, thanks to an edition published in 1930 (in the series Early Polish Music Edition – Éditions de Musique Polonaise Ancienne, fasc. 8). Entered in the manuscript source without a text, it was singled out for publication as an early example of instrumental ensemble music in Poland. After the war, it was also published in a vocal version as a secular battle chanson and supplemented with a period text selected at the editors’ discretion. In this article, we examine what connection this enigmatic work might have to the liturgy, given that it was included in a volume of exclusively sacred material. Taking some stylistic features of the Duma as a point of departure, the author compared it to the (also textless) four-part Rumpelmette’ by Sixtus Dietrich, correlated with a hymn to be sung during the ‘matutinum tenebrarum’. The similarity between these works is evident in the area of composition technique, e.g. the use of ‘redictae’ figures and illustrative elements (‘imitatio tubarum’ and ‘timpanarum’). The differences concern the texture (for instance, the top part is prominent in the Duma). Despite these differences, it is possible that both pieces reflect a similar musical practice evidenced in sources of varying provenance. Hence the author supplements earlier opinions regarding the ‘Duma’ with a hypothesis concerning its links to the liturgy of Holy Week or some other Passiontide service (such as the ‘Horae de Sancta Cruce’).

PL

Przedmiotem artykułu jest anonimowy utwór opatrzony nazwą Duma, pochodzący z XVI-wiecznej rękopiśmiennej księgi chórowej o niepewnej sygnaturze (4173 lub 4713) ze zbiorów Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Źródło to, zawierające łacińską polifonię religijną, zaginęło podczas II wojny, ale utwór ocalał  dzięki edycji w 1930 r. (seria Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej – Éditions de Musique Polonaise Ancienne, z. 8), wyróżniał się bowiem jako pozycja wpisana bez tekstu słownego i został uznany za wczesny przykład staropolskiej zespołowej muzyki instrumentalnej. Po wojnie opublikowano tę kompozycję także w wersji wokalnej, uznając ją za przykład świeckiej chanson bitewnej i dodając uznaniowo dobrany tekst z epoki. W niniejszym artykule postawiono jednak pytanie o ewentualny związek tego zagadkowego utworu z liturgią, kierując się faktem, że został zamieszczony w kolekcji o wyłącznie religijnych treściach. Wychodząc od pewnych cech stylu Dumy wykorzystano jako materiał porównawczy 4-głosową kompozycję Rumpelmette Sixtusa Dietricha (również beztekstową), skorelowaną z hymnem przeznaczonym do wykonania podczas matutinum tenebrarum. Podobieństwo utworów uwidacznia się w zakresie techniki kompozytorskiej, np. w stosowaniu figur redictae i elementów ilustracyjnych (imitatio tubarum czy timpanarum), natomiast różnice dotyczą faktury, np. w Dumie wyróżnia się wyeksponowanie partii górnego głosu. Pomimo tych różnic nie można wykluczyć, że oba utwory są świadectwem podobnej praktyki muzycznej, przekazanej w źródłach o różnej proweniencji. Stąd wynika podana w artykule propozycja uzupełnienia dawnych opinii o Dumie hipotezą o jej związku z liturgią Wielkiego Tygodnia czy innym nabożeństwem pasyjnym (np. Horae de Sancta Cruce).

Keywords

PL

Biblioteka Krasińskich; muzyka polska; XVI-wieczna muzyka; Duma; Sixtus Dietrich; liturgia Wielkiego Tygodnia

EN

Krasiński Library; Polish music; 16th-century music; Duma; Sixtus Dietrich; liturgy of Holy Week

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2021
• Volume: 66
• Issue: 3
• Pages: 3-25

Dates

published

2021

Contributors

author

Elżbieta Zwolińska

• Uniwersytet Warszawski

References

• Anonim (XVI wiek) – „Duma” na 4 instrumenty, wyd. Maria Szczepańska, Tadeusz Ochlewski. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze Muzyki Polskiej, 1930, Kraków: PWM, 2/1964, 3/1978 (= Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej 8).
• Apel, Willi. Die Notation der Polyphonen Musik. Leipzig: Breitkopf & Härtel, 1962.
• Bańbuła, Marian, Bolesław Bartkowski. „Gorzkie żale”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 5, 1309–1311. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1989.
• [Baranowski, Ignacy T.]. Wykaz inwentarzowy rękopisow biblioteki Ord. Hr. Krasińskich, nieobjętych Katalogiem Fr. Pułaskiego […]. Warszawa: [bez wyd.], 1915.
• Bartkowski, Bolesław. „Improperia”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 7, 100–101. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1997.
• Chomiński, Józef M., Krystyna Wilkowska-Chomińska. Pieśń. Kraków: PWM, 1974 (= Formy muzyczne 3).
• Chomiński, Józef M., Zofia Lissa. Historia muzyki powszechnej. T. 1. Kraków: PWM, 1956.
• Czepiel, Tomasz M.M. Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c.1543–1600. New York‒London: Garland, 1996.
• Danielski, Wojciech. „Ciemna jutrznia”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 3, 467–468. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1985.
• Fidos, Marcin. „Motety pasyjne Jacobusa Gallusa (Handla) w Agendzie Hieronima Powodowskiego”. Przegląd Muzykologiczny 9 (2013): 35–74.
• Hernas, Czesław. „Czahrowski Adam”. W: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. Czesław Hernas. T. 1, 157. Warszawa: PWN, 1986.
• Hernas, Czesław. „Hejnał”. W: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. Czesław Hernas. T. 1, 341. Warszawa: PWN, 1986.
• Jasiński, Tomasz. Polska barokowa retoryka muzyczna. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2006.
• Konieczny, Mariusz. „Wielki Czwartek”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 20, 506–507. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2014.
• Kopeć, Józef. „Droga krzyżowa”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 4, 215–221. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1985.
• Kopeć, Józef. „Godzinki”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 5, 1238–1241. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1989.
• Korolko, Mirosław. „Charakterystyka religijnych i literackich form staropolskiej pieśni pasyjnej”. W: Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, red. Juliusz Nowak-Dłużewski, opr. muz. Jan Węcowski, 19–41. Warszawa: Pax, 1977.
• Leszczyńska, Agnieszka. „Dzieło Mikołaja Zieleńskiego i zaginiony rękopis 4713 z Biblioteki Ordynacji Krasińskich: spojrzenie na dwa staropolskie źródła z perspektywy liturgicznej”. Polski Rocznik Muzykologiczny 11 (2013): 37–52.
• Marcin Kromer. Musicae elementa, wyd. Elżbieta Witkowska-Zaremba. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2019 (= Monumenta Musicae in Polonia, seria C, Tractatus de Musica).
• Morawska, Katarzyna. Renesans 1500–1600. Warszawa: Sutkowski Edition, [1994] (= Historia Muzyki Polskiej 2).
• Music of the Polish Renaissance, red. Józef M. Chomiński, Zofia Lissa. Kraków: PWM, 1955.
• Nizioł, Krystyna. „Duma”. W: Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 6, 174. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1972.
• Piekarski, Michał. Przerwany kontrapunkt. Adolf Chybiński i początki polskiej muzykologii we Lwowie 1912–1944. Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, 2017.
• Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, red. Juliusz Nowak-Dłużewski, opr. muz. Jan Węcowski. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1977.
• Renesans, red. Piotr Poźniak. Kraków: PWM, 1994 (= Musica Antiqua Polonica 6).
• Sachs, Kurt. Handbuch der Instrumentenkunde. Leipzig: Breitkopf & Härtel, 21930.
• Sierotwiński, Stanisław. Słownik terminow literackich. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Ossolineum, 1986.
• Staehelin, Martin. „Zur Rumpelmette von Sixt Dietrich”. W: Festschrift Christoph-Hellmut Mahling zum 65. Geburtstag, red. Axel Beer, Kristine Pfarr, Wolfgang Ruff, 1303–1313. Tutzing: Hans Schneider, 1997.
• Straszewicz, Marzenna. „Kołatka kościelna”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9, 410–411. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2002.
• Surzyński, Józef. Polskie pieśni kościoła katolickiego od najdawniejszych czasow do końca XVI stulecia. Poznań: J. Leitgeber, 1891.
• Szweykowski, Zygmunt M. „Rozkwit wielogłosowości w XVI wieku”. W: Z dziejow polskiej kultury muzycznej. T. 1, 79–156. Kraków: PWM, 1958.
• Ślęk, Ludwika, Ireneusz Opacki. „Duma”. W: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. Czesław Hernas. T. 1, 215–216. Warszawa: PWN, 1986.
• Wieczorek, Ryszard J., Michał Wysocki. „Lamentationes Wacława z Szamotuł: fragmenty brakujących głosów odnalezione w Gnieźnie”. Muzyka 62, nr 2 (2017): 3–20.
• Wydra, Wiesław. „Wielkoczwartkowa ciemna jutrznia z Płocka (1520) i średniowieczna grupa tropowa Chwała Tobie Chryste, jenżeś cierpiał”. W: Wiesław Wydra, Polskie pieśni średniowieczne. Studia o tekstach, 53–68. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2003.
• Zwolińska, Elżbieta. „Sonum campanarum imitando? Zur Krakauer Motettenrepertoire in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts”. W: Musikgeschiche zwischen Ost- und Westeuropa. Kirchenmusik – geistliche Musik – religiose Musik, red. Helmut Loos, Klaus-Peter Koch, 687–694. Sinzig: Studio, 2002.
• Zwolińska, Elżbieta. „Pytania o muzykę w kościele Mariackim w Krakowie w pierwszej połowie XVI stulecia i o postać Jana z Lublina”. Muzyka 63, nr 3 (2018): 3–41.

Identifiers

DOI

10.36744/m.969

Biblioteka Nauki

26470636