Tragedia i dwór: Stan faktyczny oraz polemiczne użycie stereotypu w historii polskich przekładów Corneille’a i Racine’a

• Authors: Michał Bajer

Title variants

EN

Tragedy and the Court: The Actual State of Affairs and Polemic Use of the Stereotype in the History of Polish Translations of Corneille’s and Racine’s Work

Abstracts

EN

The reception of the plays by Pierre Corneille and Jean Racine through translation, which began in the 17th century, was a breakthrough moment in the history of Polish tragedy. By the time of Jan Andrzej and Stanisław Morsztyns, the royal court had become a privileged circle of receiving the French model of serious drama. The trend continued in the 18th century, but the interest of translators in the output of the two tragedians spread into first aristocratic and then nobility courts as well. A notable example from the Saxon times is a fragment of a 1715 translation of Corneille’s Le mort de Pompée that can be found in a silva by Stanisław Wincenty Jabłonowski. Racine’s work, on the other hand, inspired magnate translators, such as Udalryk Krzysztof Radziwiłł or Seweryn Rzewuski. The ties with the court theatre could also be found in the way Piarists, and Stanisław Konarski most notably, put on school theatre spectacles. The trend lived on under the reign of Stanisław August Poniatowski as well. Additionally, there was a surge of interest in French théâtres de société. At courts, the translations of French classical tragedies continued to appear either in manuscript (Stanisław Wodzicki) or in print (Wojciech Turski). After the reign of Stanisław August, the tradition of court theatres still influenced the reception of French tragedies, but in more indirect, and sometimes surprising, ways: confronted with the difficult situation of the genre in the repertories of commercial theatres, for example, Osiński produced Corneille’s Horace (1802) as an amateur play in order to popularise it. Theatre criticism of the Towarzystwo Iksów [the Exes’ Society], intent on promoting tragedy, was connected with the court through the social status of its members and their actions behind the scenes. In the last of the abovementioned periods-to some extent due to the Towarzystwo Iksów whose actions inadvertently exemplified some criticisms levelled by European critics of the time, like Schlegel-negative associations surrounding French tragedy and the court as a place of moral decay, overly ritualistic behaviours and insensitivity towards problems of society as a whole came to the fore. This, however, does not fully define the stereotype of courtliness ascribed to the work of Corneille and Racine. In Kopystyński’s life, translating Racine appears to be a perfect otium for an educated nobleman living in his family mansion in the country. In the post-partitioning period, a legend about the staging of Le Cid at the court of King Jan Kazimierz emerged, although it was based on false premises. French tragedy is presented as an important factor shaping the national tradition.

PL

Począwszy od XVII w., przełomem w historii polskiej tragedii była recepcja utworów Pierre’a Corneille’a i Jeana Racine’a przez przekład. Już w czasach Jana Andrzeja i Stanisława Morsztynów uprzywilejowanym kręgiem odbioru francuskiego modelu dramatu poważnego stał się dwór królewski. Wiek osiemnasty przynosi kontynuację tego zjawiska, przy czym zainteresowanie tłumaczy twórczością dwóch tragików rozlewa się na dwory arystokratyczne, później szlacheckie. W czasach saskich na szczególną uwagę zasługuje pochodzący z 1715 roku fragment przekładu La mort de Pompée Corneille’a obecny w sylwie autorstwa Stanisława Wincentego Jabłonowskiego. Twórczość Racine’a inspiruje w kolei innych tłumaczy magnackich, takich jak Udalryk Krzysztof Radziwiłł czy Seweryn Rzewuski. Związki z teatrem dworski wykazuje także pijarska praktyka przedstawień szkolnych, organizowanych przez Stanisława Konarskiego. Czasy stanisławowskie przynoszą kontynuację wcześniejszych inicjatyw. W tej epoce prężnie rozwija się ponadto tradycja francuskojęzycznych teatrów de société. W sferach dworskich przekład francuskiej tragedii klasycystycznej wciąż pojawia się w obiegu rękopiśmiennym (Stanisław Wodzicki) i w druku (Wojciech Turski). W czasach postanisławowskich tradycja teatru dworskich odciska swoje piętno na recepcji francuskich tragedii w sposób nieco bardziej pośredni a czasem zaskakujący: wobec trudnej sytuacji gatunku w repertuarze sceny komercyjnej, wystawiając Horacjuszy Corneille’a (1802), Osiński posługuje się inscenizacją amatorską jako formą promocji gatunku walczącego o popularność. Nakierowana na propagowanie tragedii działalność Iksów wykazuje związki z dworem za sprawą statusu społecznego członków Towarzystwa oraz zakulisowych działań, do których się uciekają. W ostatnim z omawianych okresów - w pewnej mierze za sprawą Iksów, których postępowanie nieświadomie ilustruje pewne tezy krytyki europejskiej, np. Schlegla - wytwarza się negatywny obraz asocjacji francuskiej tragedii i dworu, jako miejsca zepsucia, nadmiernej rytualizacji zachowań i niewrażliwości na problemy ogółu. Nie wyczerpuje to jednak w całości stereotypu dworskości przypisywanej dziełom Corneille’a i Racine’a. W odróżnieniu od Europy zachodniej w Polsce tego okresu wyróżnić można dwa inne warianty zestawienia tragedii z dworem. W twórczości Kopystyńskiego tłumaczenie Racine’a jawi się jako idealne otium wykształconego szlachcica, spędzającego życie w rodzinnym dworze prowincjonalnym. W okresie porozbiorowym kształtuje się też (oparta na błędnych przesłankach) legenda inscenizacji Cyda na dworze Jana Kazimierza. Tragedia francuska ukazana jest jako jeden z ważnych elementów kształtowania się narodowej tradycji.

Keywords

PL

kultura polska XVIIIw.; dramat polski XVIIIw.; literatura polska XVIIIw.; teatr dworski w Polsce; Seweryn Rzewuski; Stanisław Wincenty Jabłonowski; Udalryk Krzysztof Radziwiłł; historia dramatu

EN

Polish culture of the 18th century; 18th-century Polish drama; Polish literature of 18th cenury; Polish court theatre; Seweryn Rzewuski; Stanisław Wincenty Jablonowski; Udalryk Krzysztof Radziwill; drama history

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Pamiętnik Teatralny
• Year: 2018
• Volume: 67
• Issue: 4
• Pages: 55-86

Dates

published

2018

Contributors

author

Michał Bajer

• Uniwersytet Szczeciński

• https://orcid.org/0000000228808189

References

• Gawrońska-Meler, I. (2007). Czułość serca, kobieca dusza i sentymenty – czyżby Racine po polsku?. W: E. Wichrowska (red.). W stronę Francji: Z problemów literatury i kultury polskiego Oświecenia. Warszawa
• Dębowski, M. (1984). Meropa: pierwsza tragedia klasyczna w Teatrze Narodowym, Przegląd Humanistyczny, 3(222), 83-94
• Kostkiewiczowa, T., & Roćko, A. (2005). Dwory magnackie w XVIII wieku. Warszawa
• Judkowiak, B. (2007). Wzgardzony wielogłos: kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje. Poznań
• Kowal, J. (2017). Literackie oblicze "Dziennika Wileńskiego" (1805–1806 i 1815–1930). Rzeszów
• Kraushar, A. (1900). Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800–1832: monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych, ks. 1, Czasy pruskie: 1800–1807. Lwów
• Mieszek, M. (2013). Dramaturgia Jana Bielskiego na tle przemian w teatrze jezuickim. Pamiętnik Literacki, 3, 119-143. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/82205
• Pietraszko, S. (1966). Doktryna literacka polskiego klasycyzmu. Wrocław-Warszawa-Kraków
• Pokrzywniak, T. (1980). Tłumaczenia z literatur obcych w recenzjach prasowych początków XIX wieku: Na przykładzie „Nowego Pamiętnika Warszawskiego” i „Pamiętnika Warszawskiego”. Pamiętnik Literacki, 1, 49-80
• Przychodniak, Z. (1991). U progu romantyzmu: przemiany warszawskiej krytyki teatralnej w latach 1815–1825. Wrocław
• Rabowicz, E. (1965). Trembecki w świetle nowych źródeł. Wrocław–Warszawa–Kraków
• Ratajczakowa, D. (1988). Wstęp. W: Polska tragedia neoklasycystyczna. Wrocław
• Ratajczakowa, D. (1981). Przestrzenie narodowej tragedii. Pamiętnik Literacki, 2, 43-82
• Lipiński, J. (oprac.) (1956). Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów: 1815–1819 (Z. Jabłoński, oprac. przyp.). Wrocław
• Rejman, Z., & Nesteruk, M., (2007). Francja jako antywzór w krytyce literackiej początku XIX wieku. W: E. Wichrowska (red.). W stronę Francji: Z problemów literatury i kultury polskiego Oświecenia. Warszawa
• Różycki, E. (2008). O księgozbiorze Sobieskich (na podstawie inwentarzy bibliotek króla Jana III oraz królewicza Konstantego Władysława). Rocznik Biblioteki Narodowej.
• Szyjkowski, M (1920). Dzieje nowożytnej tragedji polskiej: typ pseudoklasyczny: 1661–1831. Kraków
• Wierzbicka-Michalska, K. (1964). Teatr warszawski za Sasów. Wrocław–Warszawa–Kraków
• Zielaskowska, E. (2014). O rymotwórstwie i rymotwórcach: Ignacy Krasicki między starożytnikami i nowożytnikami. Poznań
• Żbikowski, P. (1999). Klasycyzm postanisławowski: zarys problematyki. Warszawa

Identifiers

DOI

10.36744/pt.292

Biblioteka Nauki

30103104