Filozofia przypadku w ujęciu Mariana Smoluchowskiego

• Authors: Jan Grzanka

Abstracts

PL

W artykule omówiono ewolucję rozumowania Mariana Smoluchowskiego w kontekście prowadzonych przez niego badań nad przyczynowością i rozumieniem istoty przypadku. Początkowo Smoluchowski skupiał się na epistemicznym badaniu przyczynowości, szukając dowodów potwierdzających teorię kinetyczno-molekularną. Dowodząc przyczyny ruchów Browna, wykorzystał koncepcję kauzalnej przyczynowości. Zasadniczą zmianą w postrzeganiu przez niego przyczynowości było zrozumienie roli przypadku występującego na linii przyczyna ‒ skutek. Wprowadzając do rozważań relacje matematyczne, skupił się na aspekcie zaistnienia skutku. Zdaniem Smoluchowskiego przypadek nadający się do obliczenia prawdopodobieństwa różni się od przypadku w szerszym znaczeniu istotną prawidłowością częstego powtarzania się zjawiska. Zasługą polskiego uczonego było rozróżnienie filozoficznego i fizykalnego pojmowania przyczynowości, przypadku i rachunku prawdopodobieństwa. Przesunięcie rozważań nad naturą przypadku na płaszczyznę ontologiczną przeniosło jego badanie w obszar działania nauki, doprowadzając tym samym do praktycznego zastosowania rachunku prawdopodobieństwa w fizyce.

Keywords

PL

kauzalna przyczynowość; ruchy Browna; skutek; przypadek; rachunek prawdopodobieństwa

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Filozofii i Socjologii PAN
• Journal: Filozofia i Nauka
• Year: 2023
• Volume: 11
• Pages: 93-112

Dates

published

2023

Contributors

author

Jan Grzanka

References

• Amsterdamski, S., Augustynek, Z., Mejbaum, W., Prawo, konieczność, prawdopodobieństwo, Książka i Wiedza, Warszawa 1964.
• Ehring, D., The Transference Theory of Causation, Synthese, 1986, 67 (2), s. 249–258.
• Gawecki, B. J., Zagadnienie przyczynowości w fizyce, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1969.
• Gosiewski, W., Zasady rachunku prawdopodobieństwa, Warszawa 1906.
• Kozłowski, W. M., Przyczynowość jako podstawowe pojęcie przyrodoznawstwa, Główny Skład u E. Wende’go i S-ki, Warszawa 1906.
• Kumaniecki, K., Zbiór najważniejszych przepisów uniwersyteckich, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1913.
• Lemańska, A., Determinizm, b.d.; http://www.kul.pl/files/57/encyklopedia/lemanska_determinizm.pdf; dostęp: 6.11.2022 r.
• Loria, S., Marian Smoluchowski i jego dzieło (1872–1917), Postępy Fizyki, 1953, 4 (1), s. 5–38.
• Metallmann, J., Zagadnienie przypadku, Przegląd Współczesny, 1933, r. XII, t. XLIV.
• Polak, P., Koncepcja przypadku w pismach Mariana Smoluchowskiego, w: Krakowska filozofia przyrody w okresie międzywojennym, t. 3, Smoluchowski – Natanson – inni, red. M. Heller, J. Mączka, Ośrodek Badań Interdyscyplinarnych przy Wydziale Filozoficznym Papieskiej Akademii Teologicznej-Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej Biblos, Kraków–Tarnów 2007.
• Roskal, Z. E. Marian Smoluchowski’s Contributions to the Philosophy of Causation, Organon, 2018, 50, s. 5–18.
• Smoluchowski, M. Uwagi o roli przypadku we fizyce, rękopis, Biblioteka Jagiellońska, sygn. 9398IV, k. 3, b.d.
• Smoluchowski, M., Uwagi o pojęciu przypadku w zjawiskach fizycznych, w: Księga Pamiątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza, Lwów, 1916, s. 445–458.
• Smoluchowski, M., Poradnik dla samouków, Wskazówki metodyczne dla studiujących poszczególne nauki. Fizyka, Geofizyka, Meteorologia, t. I i II, Wydawnictwo A. Hefliha i St. Michalskiego, Warszawa 1917a.
• Smoluchowski, M., Uwagi o roli przypadku we fizyce, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, Towarzystwo Filozoficzne w Krakowie, Kraków 1917b, s. 277–302.
• Smoluchowski, M., O pojęciu przypadku i pochodzeniu praw fizyki opartych na prawdopodobieństwie, Wiadomości Matematyczne, 1923, 27 (2), Drukarnia Techniczna, Sp. Akc., Warszawa.
• Smoluchowski, M., O fluktuacjach termodynamicznych i ruchach Browna, Prace Matematyczno-Fizyczne, 1927, t. 25; przedruk: Pisma Mariana Smoluchowskiego z polecenia Polskiej Akademii Umiejętności zgromadzone i wydane przez Władysława Natansona, t. 2, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 268–353.
• Smoluchowski, M., Uwagi o pojęciu przypadku w zjawiskach fizycznych, w: Księga Pamiątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza, Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, Lwów 1916, przedruk w: Pisma Mariana Smoluchowskiego z polecenia Polskiej Akademii Umiejętności zgromadzone i wydane przez Władysława Natansona, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1928a.
• Smoluchowski, M., Przedmiot, zadanie, metoda oraz podział fizyki, w: Pisma Mariana Smoluchowskiego z polecenia PAU, t. 3, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1928b.
• Stawarz, M., Punkt wyjścia filozoficznych rozważań Mariana Smoluchowskiego na temat przypadku i prawdopodobieństwa, Semina Scientiarum, 2008, 7, s. 82–96.
• Storczak, Ł. I., Дискуссия о природе физического знаниа, Вопросы философии, 1948, nr 1.
• Ulam, S. M. Przygody matematyka, przeł. A. Górnicka, Prószyński i S-ka, Warszawa 1996.

Identifiers

DOI

10.37240/FiN.2023.11.1.7

Biblioteka Nauki

31233784