Złoty Globus Jagielloński ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego – niezwykły obiekt z fascynującą historią

• Authors: Małgorzata Taborska

Title variants

EN

The Golden Jagiellonian Globe from the Jagiellonian University Museum Collection – an unusual object with a fascinating history

Abstracts

EN

“The Golden Jagiellonian Globe” (early 16th century; in the collection of the Jagiellonian University Museum) is the earliest globe of the Earth in the Polish collections and one of the oldest in the world. The oldest known globe of the Earth was made by Martin Behaim in 1492. The second in order are two globes from the same period: the Hunt-Lenox Globe (c. 1510, now in the New York Public Library) and the Jagiellonian Globe. Despite its name, the Jagiellonian Globe is an astronomical instrument – a mechanical armillary sphere. On the orb hiding the mechanism there is a map of the Earth, dated 1510–1511. This object has been sparsely analysed, especially in the last decades. Those analysis that were performed have until now mainly focused on the depicted map and the typology of particular details, though there are also studies on its operation and provenance. Research performed in the 21st century focused on WWII history of the globe.A preliminary analysis of the sphere and the clock mechanism allows a connection with French products from Blois near Paris. The map of the globe, associated with the Italian centre, presents information on geographical discoveries of the time, based on maps by Martin Waldseemüller and letters by Amerigo Vespucci, published in the edition of Ptolemy’s Geography (Saint-Dié, 1507). The map is a twin to the layout of the lands and seas depicted on Hunt-Lenox’s Globe. It is distinguished by a mysterious continent-island, noted on the Kraków globe as “America Noviter Reperta.” The provenance of the globe is known since the 17th century, when the Kraków professor, Jan Brożek, donated it to the Collegium Maius library of the Jagiellonian University. Its fate during World War II, when it was hidden from the Nazis by docent Jadwiga Schoen, is extraordinary. After the war, the globe found its way to the Jagiellonian University Museum, where it has been exhibited ever since.

Keywords

PL

Globus Jagielloński; Ameryka; sfera armilarna; mechanizm zegarowy

EN

Jagiellonian globe; America; armillary sphere; clock mechanism

• Publisher: Uniwersytet Jagielloński
• Journal: Opuscula Musealia
• Year: 2020
• Volume: 27
• Pages: 39-65

Dates

published

2020

Contributors

author

Małgorzata Taborska

• Uniwersytet Jagielloński, Muzeum

• https://orcid.org/0000000292284340

References

• Babicz J., Globe d’Or Jagellon du début du XVIe siècle, „Der Globusfreund” 1970, z. 18(20), s. 27‒31.
• Banaś M., Mechaniczna sfera armilarna z globusem Ziemi [w:] Piękno Darowane. Dzieła ofiarowane Uniwersytetowi Jagiellońskiemu w zbiorach Collegium Maius. Katalog wystawy, red. J. Pollesch, M. Zdanek, Kraków 2016, s. 120.
• Banaś M., Znaczenie globusów dla kolekcji Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Alma Mater” 2015, nr 179, s. 49.
• Bar-Święch I., Ludzie i zdarzenia w Bibliotece Jagiellońskiej podczas okupacji w latach 1939‒1945, „Roczniki Naukowe Dydaktyki”, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie, „Prace Bibliotekoznawcze” 1987, t. 110, z. 4, s. 23‒57.
• Bednarek M., Zimmerer K., Okupanci. Niemcy w Krakowie 1939‒1945. Katalog wystawy, Kraków 2017.
• Berlant A.M., Globusy elektroniczne – innowacje w kartografii, „Polski Przegląd Kartograficzny” 2008, t. 40, z. 2, s. 247‒259.
• Burczyk-Marona D., Instrumenty naukowe w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1993.
• Burczyk-Marona D., Mechanische Armillarsphäre, sog. „Goldener Jagiellonischer Globus” [w:] Katalog Focus Behaim Globus. Katalog wystawy, red. J.K.W. Weillers, Norymberga 1993, t. II, s. 668‒670.
• Burczyk-Marona D., Zegar typu Horologium Universale – mechaniczna sfera armilarna [w:] Jan Brożek 1585‒1652 in Universitate Collegii Maioris Professor. Katalog wystawy, red. D. Burczyk-Marona, Kraków 1998, s. 50.
• Dahl E., Gauvin J.-F., Sphaerae mundi: Early globes at the Stewart Museum. Katalog wystawy, Montreal 2000.
• Dekker E., Globes at Greenwich: A catalogue of the globes and armillary spheres in the National Maritime Museum, Greenwich 2000.
• Encyclopaedia Brittanica, wyd. 9, Edynburg 1874, vol. 10, ryc. 2, https://es.wikipedia.org/wiki/Globo_de_Hunt-Lenox#/media/Archivo:Lenox_Globe_(2)_Britannica.png [dostęp: 12.09.2020].
• Estreicher T., Globus Biblioteki Jagiellońskiej z początku w. XVI, „Rozprawy Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie” 1900, t. 32, s. 96‒105.
• Estreicher T., King R.J., Globus Biblioteki Jagiellońskiej z początku w. XVI [A globe of the beginning of the 16th century in the Jagiellonian Library], „The Globe” 2014, z. 75, p. 29‒32.
• Fauser A., Kulturgeschichte des Globus, Monachium ok. 1978.
• Grzeluk I., Słownik terminologiczny mebli, Warszawa 2000.
• Guillaume Ch.E., Vielles horloges, „La Nature” 1892, t. 2, nr 996, s. 75‒118.
• Inwentarz instrumentarium i biblioteki profesora Jana Brożka, 1657, Archiwum UJ, sygn. 14738.
• Jan ze Stobnicy, Introductio in Ptholomei Cosmographiam cum longitudinibus & latitudinibus regionum & civitatum celebriorum, Kraków 1512 (BJ St. Dr. Cim. 4006) i 1519 (BJ St. Dr. Cim. 4230 I).
• King H.C., Millburn J.R., Geared to the stars: The evolution of planetariums, orreries, and astronomical clocks, Toronto 1978, s. 76.
• King R.J., Der „Jagiellonische Globus” Utopia und „Jave la Grande”, „Der Globusfreund” 2009, vol. 55‒56, s. 39‒52.
• King R.J., Tadeusz Estreicher and the Jagiellonian Globe, „The Globe” 2014, vol. 75, s. 16‒28, https://www.thefreelibrary.com/Tadeusz+estreicher+and+the+jagiellonian+globe.--a0385802899 [dostęp: 21.12.2019].
• King R.J., The Jagiellonian Globe: A key to the puzzle of Jave la Grande, „The Globe” 2009, vol. 62, s. 1‒49.
• Kugel A., Spheres, the art of the celestial Mechanics, Paris 2002.
• Leopold J.H., Mechanical globes circa 1500‒1650, „Bulletin of Scientific Instrument Society” 1997, vol. 53, s. 5–8.
• Lewicka-Kamińska A., Biblioteka Jagiellońska w latach 1492‒1655 [w:] Historia Biblioteki Jagiellońskiej, red. J. Zathey, A. Lewicka-Kamińska, L. Hajdukiewicz, Kraków 1966, t. 1, s. 165‒172.
• Missinne S., America’s birth certificate: The oldest globular world map: c. 1507, „Advances in Historical Studies” 2015, vol. 4, s. 239‒307.
• Modelska-Strzelecka B., Globus Jagielloński, Kraków 1974, s. 9‒35.
• New York Public Library, Digital Collections. Rare Book Division: Hunt-Lenox Globe, https://digitalcollections.nypl.org/items/b631ab46-2320-5c16-e040-e00a18064aaf [dostęp: 2.12.2020].
• Norenskiöld A.E., Atlas til Kartografiens Äldsta. Historia, Sztokholm 1889, ryc. 37a.
• Pagaczewski J., Złoty Globus Jagielloński, „Urania” 1957, t. 28, z. 2, s. 58‒60.
• Pelczar A., O Janie Brożku – varia, „Prace Komisji Historii Nauki PAU” 2010, t. 10, s. 41‒81.
• Petherick E.A., Australia’s discover: Was it Amerigo Vespucci?, „The Sydney Morning Herald”, 19.01.1911, s. 8.
• Piasecka J., Krupski J., The first Americana in Poland – The globe (ok. 1508), the continent map (1512) and its descriptions (1507‒1551), XIII International Cartographic Conference. International Cartographic Association, Bern 1987, s. 34‒40.
• The Polish classroom in the Cathedral of Learning University of Pittsbourgh, Pittsbourgh 1941.
• The Polish room in the Cathedral of Learning University of Pittsbourgh: Dedication Ceremony 16th February 1940, Pittsbourgh, https://documenting.pitt.edu/islandora/object/pitt%3A31735051654022/viewer#page/1/mode/2up [dostęp: 18.01.2019].
• Pollesch J., Zdanek M. (red.), Piękno Darowane. Dzieła ofiarowane Uniwersytetowi Jagiellońskiemu w zbiorach Collegium Maius. Katalog wystawy, Kraków 2016.
• Ptolemeusz, Cosmographiae introductio cum quibusdam geometriae ac astronomiae principiis ad eam rem necessariis. Insuper quatuor Americi Vespucii navigationes. Universalis Cosmographiae descriptio tam in solido quam plano, eis etiam insertis, quae Ptholomaeo ignota a nuperis reperta sunt, wyd. Johannes Schöner, Saint-Dié 1507.
• Rapport Delegacyi Bibliotecznej na Sesji Wizytatorów z dnia 3.VI.1786, Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, Kraków 1884, t. 3, s. 197.
• Ryś B., Skarby Uniwersytetu Jagiellońskiego. Globus Jagielloński i Bylicy w czasie okupacji niemieckiej, „Alma Mater” 2011, nr 136, s. 96‒97.
• Schoen J., Globus Jagielloński w czasie okupacji niemieckiej 1939‒1945, „Alma Mater” 2015, nr 179, s. 46‒48.
• Scott A.M., Hiatt A. et al., European perceptions of terra Australis, New York 2011.
• Sirko M., Zarys historii kartografii. Lublin 1999.
• Stevenson E., Terrestial and celestial globes, London 1921, t. 1, s. 74‒75.
• Stoksik J.M., Geometrzy małopolscy do końca XVIII wieku. Z dziejów geodezji i kartografii wielkoskalowej w Polsce, Kraków 2013.
• Szpilewski A.W., Co to jest wielkość gwiazdowa, „Urania” 1978, t. 49, z.1, s. 2‒14.
• Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983.
• Środoń A., O wspomnieniach Jadwigi Schoen. „Alma Mater” 2015, nr 179, s. 48‒49.
• Taborska M., Antique globes in Poland, 1480‒1860: A new inventory, „Journal of the International Map Collectors’ Society” 2020, vol. 161, s. 18‒30.
• Taborska M., Globus Jagielloński z kolekcji Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Alma Mater” 2020, nr 214, s. 212‒219.
• Taborska M., Banaś M., The Jagiellonian globe as a mechanical armillary sphere ‒ history, construction, operation, „Der Globusfreund” (w druku).
• Taborska M., Jackowski A., Rozwój myśli geograficznej w Polsce. Katalog wystawy, Kraków 2016.
• Valerio V., Historiographic and numerical notes on the Atlante Farnese and its celestial sphere, „Der Globusfreund” 1987, nr 35(37), s. 97–124.
• Van Duzer C., Johann Schoner’s globe of 1515: Transcription and study, Philadelphia 2010.
• Wolfe E., 1940 old news: The case of two Jagiellonian globes, „The Pittnews”, 10.10.2019, https://pittnews.com/article/151305/blogs/old-news-the-case-of-the-two-jagiellonian-globes/ [dostęp: 20.11.2019].
• Zakrzewska M., The Jagellonian globe: Catalogue of globes in the Jagellonian University Museum, Kraków 1965.
• Zinner E., Deutsche und Niederländische Astronomische Instrumente des 11.‒18. Jahrhunderts, Monachium 1956.

Identifiers

DOI

10.4467/20843852.OM.20.003.13742

Biblioteka Nauki

2171370