Dzieło M.B. Valentiniego Museum museorum i inne publikacje muzeograficzne z gdańskich księgozbiorów oraz ich znaczenie w kształtowaniu zbiorów przyrodniczych i artystycznych w XVII i XVIII wieku

• Authors: Antoni Romuald Chodyński

Title variants

EN

The work of M.B. Valentini “Museum museorum” and other museographical publications from the Gdańsk book collections and their significance in the formation of the natural history collections in the 17th and 18th centuries

Abstracts

EN

After 1700 we observe a clear increase in the number of conscious collectors gathering works of art, naturalia and various curiosities – mirabilia, typical of many Baroque “chambers” (Kammer) that were created by collectors during the previous, 17th century. Michael Bernhard Valentini (1657–1729), court physician at the court of the Landgrave of Hessen, published a compendium of encyclopaedic knowledge, a work for academic collectors of natural history specimens, entitled Museum museorum (Vol. I–II, Frankfurt am Main 1704–1714). Valentini provided information about various noteworthy things found in the Old and New World as well as in Asia (India), sometimes exceeding the limits of previous knowledge, both for researchers and collectors. Valentini’s work may be seen as evidence of a real collector’s fever, directed not only at all kinds of rare and curious things (curiosities) but also research objects collected for study purposes, especially in countries north of the Alps (e.g. natural amber and amber with insect inclusions). This German author recommended in his proposed programme for the creation of an ideal modern museum that objects should be arranged into groups, for example naturalia and artificialia and then divided into more detailed subgroups in order to make them more visible and their content more comprehensible, therefore enriching the knowledge of the surrounding world.

Keywords

PL

Michael Bernhard Valentini; Christian Gottlieb Jöcher; Johann Daniel Major; Ch.G. Jöcher; J.D. Major; publikacje muzeograficzne; księgozbiory gdańskie; europejskie kolekcje przyrodnicze XVII i XVIII wieku; M.B. Valentini

EN

Michael Bernhard Valentini; Christian Gottlieb Jöcher; Johann Daniel Major; museographic publications; Gdańsk book collections; European natural history collections of the 17th and 18th centuries

• Publisher: Uniwersytet Jagielloński
• Journal: Opuscula Musealia
• Year: 2020
• Volume: 27
• Pages: 131-167

Dates

published

2020

Contributors

author

Antoni Romuald Chodyński

• Muzeum Zamkowe w Malborku

References

• Der Schwarzwalder Genealogia. – APGd 78.25/353, s. 253; Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk [cyt. BGd.], MS 602.
• Elbingsche Chronic geschrieben von Thomas Fuchs 1285‒1756. – Archiwum Państwowe w Gdańsku [cyt. APGd.], 492/457.
• Genealogie Stam-Register und Abkünste erzlicher vornehmen Geschlechter und Familien in der Kön[igliche] Stadt Dantzig. – APGd. 300, R/Bb 31b, s. 20; APGd. 300, R/Ll 28.
• Georg Schroeder, „Quodlibet oder Tage-Buch von allerhand Ammerckungen Anno 1672 Cum bono Deo”. – BGd. MS. 673 – k. 165 r.
• Katalogi Biblioteki Schwartzwalda: Cat. Bibl. Nr 56 (XIX w.) „Catalogus der Bibliothec Schwartzwaldt”, s. 1208; Cat. Bibl. Nr 57 (XIX w.) „Manuscripte und Alt Drucke Die aus Petro-Paulin. Kirchenbibliothek zur Schwartzwaldischen Bibliothec kamen und jetzt in der Danziger Stadtbibliothek aubewahr warden”, s. 8; Cat. Bibl. Nr 58 (XIX w.) „HSB [Heinrich Schwartzwald Bibliotek]. Katalog der Bibliothek Heinrich Schwartzwald”, t. 1, s. 564, t. 2, s. 692; Cat. Bibl. Nr 59 (XIX w.) „Alphabet Index zu H[Heinrich] S[Schwartzwald] B[ibliothek] nach Fächern”.
• Abelin Johan Philips, Teatrum Europaeum, oder aussführliche und warhafftige Beschreibung aller und jeder denckwürdigen Geschichte…, Frankfurt a. M. 1643.
• Aldrovandi Ulisse, Musaeum metallicum in libros IV distributum Bartholomaeus Ambrosinus (…) labore, et studio composuit cum indice copiosissimo, Bologna 1648.
• Aldrovandi Ulysse [w:] Dictionary of Scientific Biography, red. Charles C. Gillispie, t. 1, New York 1970, s. 108–110.
• Altpreussische Biographie, Hrsgb. K. Forstreuter, F. Gausce, t. 2, Lfr. 6: Steffeck–Vychinas, Marburg/Lahn 1965.
• Barthelsen J.G., Verzeichniss des von Seel. (…) J[ohann] Ph[ilip] Breyne nachgelassenen berühmten Naturalien Cabinets, welches in Danzig in des Langasse (…) 1765 (…), Danzig 1765.
• Beger Lorenz, Thesaurus ex thesauro Palatino selectus sive gemmarum et numismatum, quae In electorali cimeliarchio ciontinentur elegantiorum acre Expressa dispositio, Heidelbergae 1685.
• Britisches Museum, nebst der Beschreibung des berühmten Naturalien-und Antiquitäten Cabinets des Hrn. Ritters Hans Sloann, Berlin 1764.
• Ceruti Benedicto, Chocco Andrea, Musaeum Franc[isco] Calceolarii jun. Veronensis, Verona 1622.
• [Imperato Ferrante], Dell’ Historia naturale di Ferrante Imperato Napolitano. Libri XXVIII…, Neapel 1599.
• Imperato Ferrante, Historia Naturale (…) Della diversa condition di Minere Pietre pretiose & alter curiosita. Con varie Historie Historie di Piante, & Animali, sin’ hora non date in luce…, Venice 1672.
• Imperato Ferrante, Historia naturalis, Coloniae 1695.
• Jenckel [Neickel] Kaspar Friedrich, Museographia oder Anleitung rechten Begriff und nützlichen Anlegung der Museorum, oder Raritäten-Kammern, Leipzig und Breslau 1727.
• Jöcher Christian Gottlieb, Allgemeines Gelehrten–Lexicon…, Viertel Theil: S–Z. Johann Friedrich Gleditschens Buchhandlung, Leipzig 1751.
• Klobius Justus Fidus, Ambrae Historia, Wittenberg 1606 (2 wyd. 1666).
• Komaniecki A., Chronografia albo Dziejopis Żywiecki…, wyd. 3, Żywiec 2005.
• Kundmann Johann Christian, Die Heimsuchungen Gottes in Zorn und Gnade über das Herzogthum Schlesien, Liegnitz 1742.
• Kundmann Johann Christian, Numi singularis oder sondenbare Thaler und Münzen, t. 2: Nummi Jubilaci oder Jubel-Schau-Stücke, Breslau und Leipzig 1734.
• Kundmann Johann Christian, Rariora artis et naturae, item in re medica, oder Seltenheiten der Natur und Kunst des Kundmannischen Naturalienkabinetts, wie auch in der Arzneiwissenschaft, Breslau und Leipzig 1737.
• Kundmann Johann Christian, Silesia in nummis, oder berühmte Schlesier in Münze, Breslau 1738.
• [Legati Lorenzo], Mvseo Cospiano, anneso a qvello del famoso Vlisse Aldrovandi e donato alla sua Patria dall’ illusttrissimo Signor Ferdinanndo Cospi…, Bologna 1677.
• Major Johann Daniel, Catalogus oder Index Alphabeticus von Kunst Antiquitäten, Schatz und fürnehmlich Naturalien-Kammern, Conclavia Musea Repositoria oder auch nur kleinere Scrina Rerum Naturalium Selectorum; Vorstellung etlicher Kunst-und Naturalienkammern in Africa und den Gränzen Europae, Kiel 1673.
• Major Johann Daniel, Kurzer Vorbricht betreffend D. Johann Daniel Majors Museum Cimbricum…, Plön 1688.
• Major Johann Daniel, Prodromus Chirurgiae Infusoriae, Leipzig 1664.
• Major Johann Daniel, Programm einer Vorlesung über Münzen mit griechischen Inschriften, Kiel 1685.
• Major Johann Daniel, Unvorgreiffliche Bedenken von Kunst-und Naturalien-Kammern ins gemein (4 vol.), Kiel 1674.
• Moller Daniel Wilhel, Commentatio de technophysiotameis sive germanie von Kunst-und Naturalien-Kammern, Altdorf 1704, (Neudruck) Syllogcaliquot scriptorium de bene ordinanda bibliotheca, Francoforti 1728.
• [Moscardo Lodovico], Note overo memorie del Mvseo di Lodovico Moscardo nobile veronese, Academico Filarmonico, dal medesimo descritte, et in Tre Libri distinte…, Padova MDCLVI [1656].
• Nicolai Gottfried, Museum Curiosum. Oder Beschreibung dere raren und aussländischen Sachen…, Wittenberg 1702.
• Olai Wormi Antiquitates Danice. Literatura Rudnica, Lexikon Unicum, Monumenta Runice, Hafniae 1651.
• Olearius Adam, Gottorffische Kunst-Kammer, worinnen aller hand ungemeine Sachen, so theils die Natur theils künstliche Hände hervor gebraucht und bereitet…, Schleswig 1674.
• Olearius Adam, Offtbegehrte Beschreibung. Der Newen Orientalischen Reiss. Beschreibung der moscovitischen und persischen Reiss, Schleswig 1647 [wyd. rozsz. 1656].
• Oliger Jacobaei musaeum Regium, seu catalogus rerum, tam naturalium, quam artificialium bibliothecae Christiani V, Daniae Regis, Hafniae [Kopenhaga] 1696.
• Pagel Julius, Valentini, Michael Bernhard [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 39, red. Rochus Freiherr von Liliencorn, Leipzig 1895 s. 468–469.
• Polski słownik biograficzny, t. XXXVI/I, z. 148: Schroeder Franciszek – Seidel Stefan, hasło oprac. Z. Nowak, Warszawa‒Kraków 1995.
• Rumphij Georg Eyerhard, Ambrosianische Rariteiter-Kamer, Amsterdam 1705.
• Schimmelpfennig Adolf, Kundmann, Johann Christian [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, red. Rochus Freiherr von Liliencorn, t. 17, Leipzig 1883, s. 131.
• Scott Caspar, Phisica Curiosa. Sive Mirabilit naturæ et artis…, Würzburg 1662 [późniejsze wyd. Herbipoli 1697].
• Seba Albertus, Cabinet of Natural curiosities. Das Naturalienkabinett. Le Cabinet des curiosités naturelles. Locumpletissimi rerym naturalium thesauri 1734–1765, TASCHEN Bibliotheca Universalis, Köln 2017.
• Seba Albertus, Locupletissimi rerum naturalium thesauri accurata descriptio, et iconibus artificiosissimis expressio, per universam physices historiam: opus, cui, inhoc rerum genere, nullum par existit, Amstelaedami. Apud Wetstenium, & Gul. Smith, & Jansonie-Waesbergios, 1734‒1765.
• Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 1: A–F, Gdańsk 1992.
• Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 4: R–Z, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997.
• Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Reichel, t. 1‒2, Warszawa 1972‒1986 (Suplement, Warszawa 1986).
• [Sturm Leonard Christoph], Des geöfneten Ritter- Platzes, Hamburg 1707.
• Uffenbach Zacharias Conrad, von, Merkwürdige Reisen durch Niedersachsen, Holland und Engelland. Erster Theil. Mit Kupfern, Frankfurt und Leipzig 1753; Zweyter Theil. Mit Kupfern, Ulm 1753 (auf Kosten Johann Friedrich Gaums); Dritter Theil. Mit Kupfern, Ulm 1754 (auf Kosten der Gaumischen Handlung).
• Valentini Michael Bernhard, Museum museorum, oder vollständige Schau-Bühne aller Materialien und Specereyen, nebst deren natürlichen Beschreibung (…). Aus andern Material-Kunst-und Naturalien-Kammern, Ost-und West-Indischen Reiss-Beschreibungen, Curiosen Zeit-und Tag-Registern, Natur-und Artzney-Ründigern (…). Zum Vorschieb der studirenden Jugend Materialisten, Apothecer und deren Visitatoren, wieauch anderer Künstler, als Jubelirer, Mahler, Färber, u. s. w…, Unter Augen geleget von D. Michael Bernhard Valentini (…), Franckfurt am Mein 1704.
• Worm Olao, Museum Wormianum. Seu historia rerum variorum, tam naturalium, quam artificialium …, Lugduni Batavorum MDCLV [Leida 1655].
• Zdrenka J., Rats-und Gerichtspatriziat der Rechten Stadt Danzig, Teil II: 1526‒1792, Hamburg 1989.
• Arsuaga J.L., Życie. Fascynująca podróż przez 4 miliardy lat, przeł. E. Ratajczak, Kraków 2020.
• Athanasius Kircher – il museo del mondo, Roma, Palazzo di Venezia, 28 febbraio–22 aprile 2001, Roma 2001.
• Böhme H., The Methaphysics of Phenomena: Telescope and Microscope in the Works of Goethe, Leeuwenhoek and Hooke [w:] Theatrum Scientiarum, Vol. 1: Collection – Laboratory – Theater, eds. H. Schramm, L. Schwarte, J. Lazardzig, Berlin 2005, s. 355‒393.
• Brancaforte E.C., Visio of Persia: Mapping the Travels of Adam Olearius, Cambridge, Mass. 2003.
• Breielbank O., On the Representation of Knowledge in Athanasius Kircher [w:] Theatrum Scientiarum, Vol. 1: Collection – Laboratory – Theater, eds. H. Schramm, L. Schwarte, J. Lazardzig, Berlin 2005, s. 289‒302.
• Chodyński A.R., Kolekcjonerzy i kolekcje w Gdańsku XVI‒XIX wieku (do 1872 roku). „Inventarium et taxam” dzieł sztuki, „Rocznik Historii Sztuki” 2002, t. XXVII, s. 171‒212.
• Chodyński A.R., Kość słoniowa w warsztatach mistrzów z Erbach im. Odenwald w XVIII‒XIX wieku [w:] Materiały rzeźby. Między techniką a semantyką. Material of Sculpture. Between Technique and Semantics, red. A. Lipińska, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2009, No. 3156, „Historia Sztuki” t. XXIX, s. 179‒203.
• Chodyński A.R., Kultura kolekcjonerska XVIII wieku. Gdańscy uczeni, amatorzy – znawcy i dyletanci, także z innych miast europejskich i ich stosunek do dzieł sztuki, „Opuscula Musealia” 2006, z. 15, s. 139‒177.
• Chodyński A.R., Przekazy źródłowe o nauce, bibliotekach, mecenacie i kolekcjach osiemnastowiecznych w Gdańsku, „Rocznik Gdański” 1992, t. 52, s. 91‒99.
• Clarke T.H., The Rhinoceros from Dürer to Stubbs: 1515‒1799, London 1986.
• Dähne R., Führer durch das Ratsherr Johann Uphagen-Haus in Danzig, Danzig [1913].
• Daszkiewicz P., Bauer A.M., Specimen from the Second Collection of Albertus Seba in Poland: The Natural History Cabinet of Anna Jabłonowska (1728‒1800), „Bibliotheca Herpetologica” 2006, vol. 6, No. 2, s. 16‒20.
• Dünnhupt G., Adam Olearius (1599‒1671) [w:] Personalbibliographien zu den Drucker der Barock, red. G. Dunnhaupt, t. 4, Stuttgart 1991, s. 2979‒3004.
• Engel H., Hendrik Engel’s Alphabetical List of Dutch Zoological Cabinets and Menageries, ed. P. Smit et al., Amsterdam 1986.
• Enke U., Gelehrtenlieben in 17. Jahrhunderts eine Annäherung In den Giessener Medizinprofessor Michael Bernhard Valentini (1657‒1729), „Medizinhistorisches Journal” 2007, No. 42 (3‒4), pp. 299‒329.
• Felfe R., Collections and the Surface of the Image: Pictoral Strategies in Early Modern Wunderkammer [w:] Theatrum Scientiarum, Vol. 1: Collection – Laboratory – Theater, eds. H. Schramm, L. Schwarte, J. Lazardzig, Berlin 2005, s. 228‒265.
• Findlen P., Possessing Nature: Museums, Collecting, and Scientific Culture in Early Modern Italy, Berkeley‒Los Angeles‒London 1996.
• Gemaille R., Słownik malarstwa holenderskiego i flamandzkiego, przeł. E. Maliszewska, K. Secomska, Warszawa 1975.
• Gombrich E.H.J., O sztuce, Poznań 2009.
• Groth A., Kryzys i regres handlu [w:] Historia Elbląga (1626‒1772), red. A. Groth, Gdańsk 1997, t. II, cz. 2, s. 80‒119.
• Koral, perła i inne wątki. Biżuteria w Polsce, Sesja naukowa z cyklu: Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce, poświęcone pamięci Zygmunta Dolczewskiego, przygotowane i zrealizowane przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Muzeum Pałac w Wilanowie w dniach 7‒8 maja 2009 roku w Warszawie, red. K. Kluczwajd, Warszawa‒Toruń 2010.
• Kotaro G., L’autobiographia d`Athanasius Kircher. L écriture d`un jésuite entre Rit et traduction française et itælienne, Bern 2009.
• Kowalski P., O jednorożcu, Wieczerniku i innych motywach mniej lub bardziej ważnych. Szkice z historii kultury, Kraków 2007.
• Kurkowa A., Jakub i Jan Filip Breynowie. Studium do dziejów kultury książki XVII i XVIII wieku, Wrocław‒Łódź 1989.
• Mencel M., Skarbiec natury i sztuki. Prywatne gabinety osobliwości, kolekcje sztuki i naturaliów na Śląsku w wiekach XVII i XVIII, Warszawa 2009.
• Microcosmos In Microcosmo. Die Welt in der Stube. Zur Geschichte des Sammelns 1450 bis 1800, Opladen 1994.
• Müsch I., Albertus Seba᾿s Collection of Natural Specimens and Its Pictoral Inventory [w:] A. Seba, Cabinet of Natural curiosities. Das Naturalienkabinett. Le Cabinet des curiosités naturelles. Locumpletissimi rerym naturalium thesauri 1734–1765, TASCHEN Bibliotheca Universalis, Köln 2017, s. 6‒22.
• Nowak Z., Lata rozkwitu kultury, nauki i sztuki [w:] Historia Gdańska, t. II: 1454‒1655, red. E. Cieślak, Gdańsk 1982, s. 686‒753.
• Olszewska A. et al., My i Oni. Zawiła historia odmienności/Us and Them. An Intricate History of Otherness, Kraków 2011.
• Pagel J., Valentini, Michael Bernhard [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, red. Rohus Freiherr von Liliencorn, Leipzig 1895, t. 39, s. 468‒469.
• Philippovich E., von, Kuriositäten, Antiquitäten. Ein Handbuch für Sammler und Liebhaber, Braunschweig 1966.
• Piotrowska E., Biblioteka Jana Uphagena patrycjusza i historyka gdańskiego XVIII w., seria: „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi”, Warszawa 1985, z. 7, s. 87‒114.
• Piotrowska E., Historia Gdańska w zbiorach Jana Uphagena [w:] W kręgu książki, oprac. zespół pod przewodnictwem J. Szulczewskiego, Gdańsk 1985, t. 3, s. 61‒77.
• Piotrowska E., Jan Uphagen – historyk gdański XVIII wieku i jego księgozbiór; próba interpretacji inwentarza bibliotecznego, „Roczniki Biblioteczne” 1983, R. 27, z. 1‒2, s. 193‒208.
• Pomian K., Zbieracze i osobliwości. Paryż – Wenecja XVI–XVIII wiek, przeł. A. Pieńkos, Warszawa 1996.
• Prinz F., Von den Historien fremder Völker des Adam Olearius Gesandschaftsreisen durch Russland und Persie, „Damals” 1994, t. 24.
• Saar-Kozłowska A., Symbolika perły. Przyczynek do badań nad wykorzystywaniem motywu perły i ikonografii w emblematyce [w:] Dawna i nowsza biżuteria w Polsce. Materiały z VIII Sesji Naukowej (…) przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki, zrealizowanej we współpracy z Międzynarodowymi Targami Gdańskami SA w Gdańsku w dniach 14‒15 marca 2007 roku, red. K. Kuczwajd (Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce, t. 8), Toruń 2008, s. 11‒43.
• Schaffner W., The Point: The Smallest Venue of Knowledge in the 17th Century (1585‒1665), [w:] Theatrum Scientiarum, Vol. 1: Collection – Laboratory – Theater, eds. H. Schramm, L. Schwarte, J. Lazardzig, Berlin 2005, s. 57‒74.
• Schramm H., Kunstkammer – Laboratory – Theater in the Theatrum Europaeum: On the Transformation of Performative Space in the 17th Century [w:] Theatrum Scientiarum, vol. 1: Collection – Laboratory – Theater, eds. H. Schramm, L. Schwarte, J. Lazardzig, Berlin 2005, s. 9‒34.
• Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Reichel, t. 1‒2, Warszawa 1972‒1986 (Suplement) Warszawa 1986.
• Steckner C., Das Museum Cimbricum von 1688 und die cartesianische „Perfection des Gemüthes” [w:] Münster Sebastian, Cosmographiae universalis Libri VI, ed. A. Grote, Basilae 1554.
• Theater der Natur und Kunst. Wunderkammer des Wissens, red. H. Bredekamp, 2 tomy, Berlin 2000.
• Waal E. de, Bialy szlak. Podróż przez świat porcelany, przeł. M. Cielecka, Wołowiec 2017.
• Zuffi S., Klasycy sztuki. Dürer, przeł T. Łozińska, Warszawa 2006.
• http://en.wikipedia.org./wiki/Ferrante_Imperato [dostęp: 7.03.2019].
• http://en.wikipedia.org/wiki/Johann_Daniel_Major [dostęp: 7.03.2019].
• http://en.wikipedia.org/wiki/Zacharias_Conrad_von_Uffenbach [dostęp: 7.03.2019].
• http://ferante_imperato.co.tv [dostęp: 7.03.2019].
• http://ww.alvin-portal.org/alvin/view.Jst?pid=alvin-record%3A153457&dswid=2616 [dostęp: 25.06.2020].
• http://www.minrec.org/libdetail.asp?id=839 [dostęp: 10.03.2019].
• http://www.mjt.org/intro/worm.htm [dostęp: 20.04.2019].
• https://books.google.com/books/about/Possessing_Nature.hlml?id=TiaZweqvYu [dostęp: 16.07.2020].
• https://katalog.bg.pg.edu.pl/lib/item?id=chamo:31148&fromLocation Link=false&theme=system [dostęp 18.08.2020].
• https://katalog.bg.pg.edu.pl/lib/item?id=chamo:31168&fromLocationLink=false&theme=system [dostęp: 18.08.2020]. https://katalog.bg.pg.edu.pl/lib/item?id=chamo:31176&fromLocation Link=false&theme=system [dostęp: 21.08.2010].
• https://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/62760#/summary [dostęp: 18.08.2020].

Identifiers

DOI

10.4467/20843852.OM.20.008.13747

Biblioteka Nauki

2171386