Władze powiatu bocheńskiego wobec szkolnej i pozaszkolnej katechizacji dzieci i młodzieży w latach 1956–1975

• Authors: Marcin Kasprzycki

Title variants

EN

Bochnia District Authorities towards School and Out-of-School Religious Education of Children and Youth in 1956–1975

Abstracts

EN

The year 1956 brought major changes to political, economic and social life in Poland. The "thaw" interrupted the advancing secularisation of education and created for a short time favourable conditions for the return of religion classes to schools. In the Bochnia district, where in the Stalinist period religion was removed from schools with great difficulty, catechisation was reintroduced for the youth in all primary, secondary, and vocational schools at the end of 1956 and early 1957. The party authorities in the district, aware of the inhibition of the process of secularisation, debated on ways to stop the visible influence of the Church on young people, and SB, using operative work, collected detailed information on the subject. The turning point, which forced the authorities to change their policy towards the Church, was the letter from the Central Committee of the Polish United Workers’ Party (KC PZPR) to local party structures (July 1958). It threatened with a ‘clergy offensive’ and mobilised people to effectively counteract its influence on many areas of life, including the education of children and young people. In the Bochnia district there was a tightening of cooperation between the party, the local administration and the security service, which together began to gradually ‘free’ schools from the influence of the Catholic religion. By the time the secular character of schooling was guaranteed by law, the district authorities had succeeded in removing religious education from thirty primary schools (out of 106) and eight secondary and vocational schools. A new stage in the policy towards catechisation began in the school year 1961/1962, when, following the enactment of the law on the development of the education system on 15 July 1961, priests were forced to organise catechisation in churches, chapels and private homes. At first, the authorities tried to force the organisation of catechetical points in sacral and church buildings, but without success. At the end of 1961, despite the organisation of more than ninety catechetical points in the district, no parish priest had concluded a contract with the Department of Education and Culture for the teaching of religion. When, in 1962, the school authorities received only a few reports on the activities of catechetical centres, the following year the District Committee of the Polish United Workers’ Party (KP PZPR) decided to apply administrative repressions against selected parish priests, which in several cases ended with bailiffs’ execution. SB officers and Presidium of the District National Council officials were involved in the repressive actions. The tightening of the policy did not bring the expected results, so at the beginning of 1965, the administration withdrew from the enforcement of the imposed fines. In the following years, the situation in this section did not change. After Edward Gierek came to power, the policy of the party authorities and educational administration focused on changes in the educational system and increased ideological influence on children and young people. That was supposed to be a way to stop the influence of the Church. Also, in the Bochnia district, attempts were made to implement such a policy. Lectures on ideological issues were organised for parents and attempts were made to attract children to extracurricular and out-of-school activities. Only after the 1975 administrative reform there was a certain liberalisation in the field of supervision of catechetical points, including reporting of their activities.

PL

Rok 1956 r. przyniósł w Polsce duże zmiany życiu politycznym, gospodarczym i społecznym. „Odwilż” przerwała postępującą laicyzację szkolnictwa i stworzyła na krótko dogodne warunki dla powrotu religii do szkół. W powiecie bocheńskim, gdzie w okresie stalinowskim z dużym trudem usuwano religię ze szkół, na przełomie 1956 i 1957 r. ponowną katechizacją objęto młodzież we wszystkich szkołach podstawowych, średnich i zawodowych. Władze partyjne w powiecie, świadome zahamowania procesu laicyzacji, debatowały nad sposobami zmniejszenia oddziaływania Kościoła na młodzież, a SB metodami operacyjnymi gromadziła szczegółowe informacje na ten temat. Przełomowym momentem, który wymusił na władzach zmianę polityki wobec Kościoła, był list KC PZPR do struktur terenowych partii (lipiec 1958 r.).  Straszono w nim „ofensywą kleru” i mobilizowano do skutecznego przeciwdziałania jego wpływom na wiele dziedzin życia, w tym edukację dzieci i młodzieży. W powiecie bocheńskim doszło do zacieśnienia współpracy partii, administracji terenowej oraz SB, które wspólnymi siłami zaczęły stopniowo „uwalniać” szkoły od wpływów religii katolickiej. Do czasu ustawowego zagwarantowania szkolnictwu świeckiego charakteru miejscowym władzom udało się usunąć katechezę z trzydziestu szkół podstawowych (na 106) oraz ośmiu średnich i zawodowych. Nowy etap polityki wobec katechizacji rozpoczął się w roku szkolnym 1961/1962, kiedy po uchwaleniu 15 lipca 1961 r. ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania księża zmuszeni byli organizować katechezy w kościołach, kaplicach i domach prywatnych. Początkowo władze próbowały wymusić organizowanie punktów katechetycznych w obiektach sakralnych i kościelnych, jednak bez powodzenia. Pod koniec 1961 r., mimo zorganizowania w powiecie ponad dziewięćdziesięciu punktów katechetycznych, żaden proboszcz parafii nie zawarł z Wydziałem Oświaty i Kultury umowy na nauczanie religii. Ponieważ w 1962 r. władze szkolne otrzymały zaledwie kilka sprawozdań z działalności punktów katechetycznych, w kolejnym roku KP PZPR podjął decyzję o zastosowaniu wobec wybranych proboszczów represji administracyjnych, które w kilku przypadkach zakończyły się egzekucjami komorniczymi. W działania represyjne zaangażowani byli funkcjonariusze SB oraz urzędnicy PPRN. Zaostrzenie polityki nie przyniosło oczekiwanych efektów, dlatego na początku 1965 r. administracja wycofała się z egzekucji nałożonych kar finansowych. W kolejnych latach sytuacja na tym odcinku nie uległa zmianie. Po dojściu do władzy Edwarda Gierka polityka władz partyjnych i administracji oświatowej skupiła się na zmianach w systemie oświaty i wychowania oraz na zwiększeniu ideologicznego oddziaływania na dzieci i młodzież. Miał to być sposób na powstrzymanie wpływów Kościoła. Także w powiecie bocheńskim starano się realizować założenia takiej polityki. Dla rodziców organizowano wykłady na tematy światopoglądowe, a dzieci próbowano zainteresować zajęciami pozalekcyjnymi i pozaszkolnymi. Dopiero po reformie administracyjnej w 1975 r. nastąpiła pewna liberalizacja w zakresie nadzoru nad punktami katechetycznymi, w tym sprawozdawczością z ich działalności.

Keywords

EN

Bochnia district; catechisation of children; catechetical points; removal of religious education from schools; Catholic Church; SB; Polish United Workers’ Party (PZPR); educational authorities; administrative repression

PL

powiat bocheński; katechizacja dzieci; punkty katechetyczne; usuwanie nauczania religii ze szkół; Kościół katolicki; SB; PZPR; władze oświatowe; represje administracyjne

• Publisher: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
• Journal: Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989
• Year: 2021
• Issue: 19
• Pages: 662-707

Dates

published

2021

Contributors

author

Marcin Kasprzycki

• Instytut Pamięci Narodowej, Oddział w Krakowie

• https://orcid.org/0000000209429845

References

• Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN)
• Archiwum IPN w Warszawie (AIPN)
• Archiwum Narodowe w Krakowie (ANKr)
• Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Bochni (ANBch)
• Oddziałowe Archiwum IPN w Krakowie (AIPN Kr)
• Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962–1989. Wybór dokumentów, red. i oprac. A. Dziurok, F. Musiał, Kraków–Katowice 2017
• Listy Episkopatu Polski 1945–2000, cz. 1, Marki 2003
• Państwo i Kościół w sprawie nauczania religii (materiały wybrane), opr. E. Grzelak, Warszawa 1967
• Raina P., Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, t. 2: Lata 1960–74, Poznań 1995
• Raina P., Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, t. 1: Lata 1945–59, Poznań 1994
• Cichosz M., Kształtowanie polskiego systemu oświaty (lata 1960–1973) w kontekście założeń realnego socjalizmu, „Polska Myśl Pedagogiczna” 2020, nr 6
• Codogni P., Rok 1956, Warszawa 2006
• Domke R., Kształcenie dzieci i młodzieży w Polsce w latach 70. XX wieku, „Studia Zachodnie” 2015, t. 17
• Drabik S., „Mała stabilizacja” w organizacjach powiatowych PZPR – na przykładzie Bochni, Brzeska i Chrzanowa, „Horyzonty Polityki” 2013, nr 4
• Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2003
• Dudek A., Państwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków 1995
• Dudziak J., Nowak S., Satoła S., Szeląg M., Szkolnictwo i życie kulturalne [w:] Bochnia. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Kraków 1980
• Dziurok A., Kruchtoizacja. Polityka władz partyjno-państwowych wobec Kościoła katolickiego w latach 1945–1956 w województwie śląskim/katowickim, Katowice 2012
• Jasiak D., Akcja dekrucyfikacyjna w 1958 r. w północno-wschodnich powiatach województwa krakowskiego w świetle dokumentów, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2014, z. 1
• Jemielity W., Punkty katechetyczne diecezji łomżyńskiej po 1945 r., „Prawo Kanoniczne” 2004, t. 47, nr 3–4
• Jędraszewski M., Partia komunistyczna walcząca z religią i państwo komunistyczne gwarantujące wolność religijną jako teoretyczne podstawy marksizmu-leninizmu w walce z religią i Kościołem katolickim w krajach realnego socjalizmu, „Poznańskie Studia Teologiczne” 2008, t. 22
• Kahl R., Instytucjonalne doskonalenie nauczycieli w PRL (1956–1989). Ideologia–polityka–praktyka, Zielona Góra 2012
• Kasprzycki M., Kwestia nauczania w świetle protokołów egzekutywy Komitetu Powiatowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Nowym Sączu w latach 1958–1970. Zarys problematyki, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2014, nr 1
• Kobiela S., Bochnia w październiku 1956 r., „Wiadomości Bocheńskie” 2016, nr 4
• Konopka H., Religia w szkołach Polski Ludowej. Sprawa nauczania religii w polityce państwa (1944–1961), Białystok 1997
• Kwiek J., Rok 1956 w Krakowie i województwie (wybrane problemy), Kraków 1999
• Lemek K., Działalność punktów katechetycznych w województwie szczecińskim w latach 1961–1970 [w:] Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 2: 1956–1972, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G.Wejman, Szczecin 2017
• Lemek K., Działalność punktów katechetycznych w województwie szczecińskim w latach 1962–1970 w świetle materiałów Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Szczecinie, „Colloquia Theologica Ottoniana” 2015, nr 1
• Maniewska K., Kościół katolicki w Bydgoszczy wobec prób laicyzacji i dezintegracji społeczeństwa w okresie rządów Edwarda Gierka (1970–1980), Warszawa 2007
• Mardyła P., Duszpasterstwo w czasach stalinowskich. Władze komunistyczne wobec działalności duszpasterskiej Kościoła rzymskokatolickiego w archidiecezji krakowskiej w latach 1945–1956, Kraków 2009
• Marecki J., Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975, Kraków 2009
• Marek Ł., „Kler to nasz wróg”. Polityka władz państwowych wobec Kościoła katolickiego na terenie województwa katowickiego w latach 1956–1970, Katowice 2009
• Marek Ł., „Ofensywie klerykalizmu trzeba położyć tamę”. Partyjno-państwowa walka z Kościołem o ducha narodu w okresie Wielkiej Nowenny na przykładzie województwa katowickiego [w:] Pół wieku milenium. Religijne, polityczne i społeczne aspekty obchodów tysiąclecia chrztu Polski (1956–1966/1967) Studia i materiały, red. B. Noszczak, Warszawa 2017
• Marek Ł., List KC PZPR z lipca 1958 roku, czyli laicyzacja kontra klerykalizacja [w:] „Przewodnia siła Narodu”. Z dziejów partii komunistycznej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim 1945–1990, red. T. Kurpierz, Katowice 2010
• Mazurkiewicz D., Nadzór państwa nad punktami katechetycznymi na przykładzie działań administracji w Zielonej Górze wobec Kościoła gorzowskiego, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2011, t. 14
• Mezglewski A., Nauczanie religii w Polsce Ludowej, "Studia z Prawa Wyznaniowego" 2000, t. 1
• Michalski K., Działalność Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski 1980–1989, Warszawa 2012
• Musiał F., Pion antywyznaniowy WUBP w Krakowie (1945–1952). Rekonesans badawczy [w:] Przeciw religii i kościołom. Sprawozdania Sekcji 5 Wydziału V Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie 1946–1952, red. idem, Kraków 2008
• Reczek R., Laicyzacja szkół w Wielkopolsce w okresie rządów Władysława Gomułki [w:] Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1956–1970, red. K. Białecki, Poznań 2009
• Stanaszek B., Diecezja sandomierska w powojennej rzeczywistości politycznej w latach 1945–1967, t. 1: Problematyka personalno-organizacyjna, Sandomierz 2006
• Stanaszek B., Diecezja sandomierska w powojennej rzeczywistości politycznej w latach 1945–1967, t. 2: Duszpasterstwo i laicyzacja życia społecznego, Sandomierz 2006
• Stanuch Z., Walka o religię. Katechizacja szkolna i pozaszkolna na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1961, Szczecin 2014
• Szczepaniak J., Akcja dekrucyfikacyjna (wrzesień 1958 r.), w świetle meldunków krakowskiej służby bezpieczeństwa [w:] Nie ma wolności bez pamięci. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Ryszardowi Terleckiemu, red. W. Bernacki, Z. Nawrocki, W. Pasierbek, Z. K. Wójcik, Kraków 2009
• Szot A., Normalizacja, której nie było…. Katechizacja na Białostocczyźnie w latach 1956–1961, „Rocznik Teologii Katolickiej” 2010, t. 9
• Talarek K., Diecezja tarnowska w latach 1945–1970. Problemy personalno-organizacyjne, Tarnów 2012
• Talarek K., Duchowieństwo i świeccy diecezji tarnowskiej wobec okólnika Ministerstwa Oświaty w sprawie przestrzegania świeckości szkoły (nr 26 z 4 sierpnia 1958 roku) w świetle doniesień Służby Bezpieczeństwa [w:] Dzieje Diecezji Tarnowskiej, t. 2: Instytucje i wydarzenia, red. A.Gąsior, J. Królikowski, Tarnów 2012
• Talarek K., Kary nakładane na kapłanów diecezji tarnowskiej za niezastosowanie się do przepisów państwowych odnośnie do nauczania religii w latach 1961–1963 w świetle dokumentów Służby Bezpieczeństwa [w:] Dzieje Diecezji Tarnowskiej, t. 6: Świadkowie wiary, red. A. Gąsior, J. Królikowski, Tarnów 2018
• Wiśniewska J., Dyskryminacja katechetów zakonnych w prawie oświatowym okresu gomułkowskiego, "Studia z Prawa Wyznaniowego" 2014, t. 17
• Wiśniewska M., Szkolnictwo wyznaniowe i nauczanie religii w świetle osobistych zapisków prymasa Stefana Wyszyńskiego z 1961 roku, "Biuletyn Historii Wychowania" 2019, nr 40
• Zieliński Z., Kościół w Polsce 1944–2002, Radom 2003
• Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003

Identifiers

DOI

10.48261/ARPRL211917

Biblioteka Nauki

27687538