Początki sporu z Litwą o Wilno i Wileńszczyznę w październiku 1920 r.

• Authors: Dariusz Fabisz

Title variants

EN

The Origins of the Dispute with Lithuania over Vilnius and the Vilnius Region in October 1920

Abstracts

PL

Celem artykułu jest przedstawienie aktualnego stanu badań dotyczącego genezy i początków polsko-litewskiego sporu o Wilno i Wileńszczyznę w związku z akcją gen. Lucjana Żeligowskiego w październiku 1920 r. Autor możliwie szeroko przybliżył genezę (ze szczególnym uwzględnieniem roli Rosji Sowieckiej), przebieg i bezpośrednie konsekwencje inspirowanego przez Józefa Piłsudskiego tzw. buntu Żeligowskiego, jego tło wewnętrzne oraz uwarunkowania międzynarodowe. Wystąpienie Żeligowskiego przeciwko Litwie, skutkujące utworzeniem na terenie Wileńszczyzny quasi-państwa Litwy Środkowej, a następnie włączeniem tego terytorium w granice Rzeczypospolitej, było elementem koncepcji polityki wschodniej Piłsudskiego. Marszałek Piłsudski, z powodu niekorzystnej sytuacji międzynarodowej oraz niechętnej postawy Litwinów, zamiast stworzenia federacji m.in. z Litwą, musiał poprzestać na inkorporacji Wilna i Wileńszczyzny do Polski. Fakt ten zaważył w istotny sposób na stosunkach polsko-litewskich w okresie międzywojennym. W artykule zastosowano metodę indukcyjną i dedukcyjną oraz bezpośrednią i pośrednią metodę ustalania faktów. Wykorzystano metodę porównawczą oraz wnioskowania z milczenia źródeł.

Keywords

PL

Umowa suwalska; „bunt” Żeligowskiego; Litwa Środkowa; relacje polsko-litewskie; Józef Piłsudski; Lucjan Żeligowski; Wilno i Wileńszczyzna

EN

Suwałki Agreement; Żeligowski's ‘Mutiny’; Central Lithuania; Polish-Lithuanian relations; Józef Piłsudski; Lucjan Żeligowski; Vilnius and the Vilnius Region

• Publisher: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
• Journal: Pamięć i Sprawiedliwość
• Year: 2021
• Issue: 2
• Pages: 153-188

Dates

published

2021

Contributors

author

Dariusz Fabisz

• Uniwersytet Zielonogórski

• https://orcid.org/000000021676908X

References

• Chocianowicz W., Historia Dywizji Litewsko-Białoruskiej w świetle listów Józefa Piłsudskiego, „Niepodległość”, t. VII, Londyn-Nowy Jork 1962.
• Gelberg L., Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. II, Warszawa 1958.
• Grabski W., Myśli o Rzeczypospolitej. Autonomia, Reforma, Edukacja obywatelska. Wybór myśli politycznych i społecznych, wybór i wstęp M. i M.M. Drozdowscy, Kraków 1988.
• Kumaniecki K., Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912 - styczeń 1924, Warszawa 1924.
• List E. Sapiehy do I. Paderewskiego z dnia 17 X 1920 r. [w:] Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, t. I, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, dok. 389.
• Piłsudski J., Pisma zbiorowe, t. V, Warszawa 1937.
• Piłsudski J., Pisma zbiorowe, t. VI, Warszawa 1937.
• Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, oprac. J. Cisek, Londyn 1990.
• Świtalski K., Diariusz 1919-1935, Warszawa 1992.
• M. Tuchaczewski, Pochód za Wisłę. Wykłady wygłoszone na kursie uzupełniającym Akad. Wojsk. R.K.K.A. w Moskwie w dn. 7-10 lutego 1923 roku. Przełożył A. Bogusławski major dypl., Łódź 1989.
• Umowa między polską a Litwą w sprawie ustanowienia tymczasowego modus vivendi aż do ostatecznego uregulowania stosunków między obu państwami, Suwałki, 7 październik 1920 r. [w:] Dzieje Polski 1918-1939. Wybór materiałów źródłowych, red. i oprac. W.A. Serczyk, Kraków 1990.
• Ajnenkiel A., Od rządów ludowych do przewrotu majowego, Warszawa 1978.
• Borzęcki J., Pokój ryski 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej, Warszawa 2012.
• Buchowski K., Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku, Białystok 2006.
• Buchowski K., Panowie i żmogusy. Stosunki polsko-litewskie w międzywojennych karykaturach, Białystok 2004.
• Buchowski K., Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918-1940, Białystok 1999.
• Buchowski K., Szkice polsko-litewskie, czyli o niełatwym sąsiedztwie w pierwszej połowie XX wieku, Toruń 2005.
• Byczkowski J., Polska mniejszość narodowa w krajach nadbałtyckich w latach 1918-1940 [w:] Polonia w Europie, red. B. Szydłowska-Ceglowa, Poznań 1992.
• Cenckiewicz S., Tadeusz Katelbach (1897-1977). Biograafi polityczna, Warszawa 2005.
• Ducret B., Le diéfrent polono-lithuanien 1920-1924, Grenoble 1973.
• Fabisz D., Generał Lucjan Żeligowski 1867-1947. Działalność wojskowa i polityczna, Warszawa 2007.
• Faryś J., Koncepcje polskiej polityki zagranicznej 1918-1939, Warszawa 1981.
• Garlicki A., U źródeł obozu belwederskiego, Warszawa 1983.
• Giza A., Walka generała Lucjana Żeligowskiego o Wileńszczyznę w październiku 1920 r. [w:] Idea niepodległości i suwerenności narodowej i działalność Polaków w kraju i na obczyźnie (1918- 1998). Konferencja naukowa, Rogi koło Gorzowa Wlkp. 10-11 XI 1998, red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 2000.
• Grygajtis K., Polskie idee federacyjne i ich realizacja w XIX i XX w., Częstochowa 2001.
• Historia dyplomacji polskiej, t. IV: 1918-1939, red. P. Łossowski, Warszawa 1995.
• Januszewska-Jurkiewicz J., Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920-1939, Katowice 2010.
• Jēkabsons Ē., Problem Wilna a Łotwa: jesień 1920 r. [w:] Łotwa-Polska. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej nt. „Polsko-łotewskich związków politycznych, ekonomicznych i kulturalnych od XVI w. do 1940 r.”, Ryga 1995.
• Jędrzejewicz W., Cisek J., Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, t. II: 1918-1926, Warszawa 1989.
• Karski J., Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jałty, Warszawa 1992.
• Kasperavičius A., Reakcja władz litewskich i opinii społecznej na wydarzenia ostatniej fazy wojny polsko-sowieckiej [w:] Rok 1920. Z perspektywy osiemdziesięciolecia, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2001.
• Kolarz B., Ustrój Litwy Środkowej w latach 1920-1922, Gdańsk 2004.
• Krajewski Z., „Bunt” generała Żeligowskiego i zajęcie Wilna, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1996, nr 1.
• Krajewski Z., Geneza i dzieje wewnętrzne Litwy Środkowej (1920-1922), Lublin 1996.
• Krawczyk E., Demobilizacja i pokojowa organizacja Wojska Polskiego w latach 1920-1921, Warszawa 1971.
• Kukułka J., Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919-1920), Warszawa 1970.
• Kula M., Między przeszłością a przyszłością. O pamięci, zapomnieniu i przewidywaniu, Warszawa 2004.
• Kutrzeba T., Studia operacyjne z historii wojen polskich 1918-1921, t. II: Bitwa nad Niemnem (wrzesień - październik 1920), Warszawa 1926.
• Lewandowski J., Federalizm: Litwa i Białoruś w polityce obozu belwederskiego (XI 1918-IV 1920), Warszawa 1962.
• Lewandowski J., Imperializm słabości: Kształtowanie się koncepcji polityki wschodniej piłsudczyków (1921-1926), Warszawa 1967.
• Łach W.B., „Bunt” Żeligowskiego. Kulisy przyłączenia Wileńszczyzny do Polski 1920-1922, Warszawa 2014.
• Łossowski P., Akcja gen. Lucjana Żeligowskiego na Wilno w 1920 r. Prawda i kficje, „Niepodległość” (Londyn-Nowy Jork) 1995, t. XLVII.
• Łossowski P., Koniflkt polsko-litewski 1918-1920, Warszawa 1996.
• Łossowski P., Stosunki polsko-estońskie 1918-1939, Gdańsk 1992.
• Łossowski P., Stosunki polsko-litewskie 1918-1920, Warszawa 1966.
• Łossowski P., Polska-Litwa. Ostatnie 100 lat, Warszawa 1991.
• Łossowski P., Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985.
• Łukomski G., Akcja gen. Lucjana Żeligowskiego w październiku 1920 roku, „Mars” (WarszawaLondyn) 1995, t. III.
• Łukomski G., Walka Rzeczypospolitej o kresy północno-wschodnie 1918-1920. Polityka i działania militarne, Poznań 1994.
• Łukomski G., Polak B., W obronie Wilna, Grodna, Mińska. Front Litewsko-Białoruski wojny polsko-bolszewickiej 1918-1920, Koszalin-Warszawa 1994.
• Makowski J., Kwestia litewska. Studium prawne, Warszawa 1929.
• Makowski B., Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986.
• Materski W., Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943, Warszawa 2005.
• Materski W., Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie 1918-1939, Warszawa 1994.
• Miknys R., Michał Röomer i krajowcy o koncepcji państwowości Litwy w latach 1922-1940 [w:] Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmów. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998), red. J. Jurkiewicz, Poznań 1999.
• Nowak A., Pierwsza zdrada Zachodu. 1920 - zapomniany appeasement, Kraków 2015.
• Nowak A., Polityka wschodnia Józefa Piłsudskiego (1918-1921). Koncepcja i realizacja, „Zeszyty Historyczne”, z. 107, Paryż 1994.
• Nowak A., Polityka „rosyjska” obozu Piłsudskiego w latach 1914-1918, „Zeszyty Historyczne”, z. 130, Paryż 1999.
• Nowak A., Polska i trzy Rosje. Studium polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Kraków 2008.
• Nowak-Kiełbikowa M., Stanowisko brytyjskie wobec perspektywy klęski i efektów zwycięstwa [w:] Rok 1920. Z perspektywy osiemdziesięciolecia, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2001.
• Ochmański J., Historia Litwy, wyd. III popr. i uzup., Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.
• Okulewicz P., Koncepcja „międzymorza” w myśli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926, Poznań 2001.
• Okulicz K., Podział Ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego (1915-1923-1940) [w:] Alma Mater Vilnensis, Londyn 1953.
• Pajewski J., Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1926, Kraków 1995.
• Piotrowski J., Aleksander Prystor 1874-1941. Zarys biograifi politycznej, Wrocław 1994.
• Piszczkowski T., Anglia a Polska 1914-1939, Londyn 1975.
• Piszczkowski T., Odbudowa Polski 1795-1921. Historia, polityka, Londyn 1969.
• Pruszyński M., Dramat Piłsudskiego - wojna 1920, wyd. II rozszerz., Warszawa 1995.
• Rozwadowski A., Generał Rozwadowski, Kraków 1929.
• Sawicki J., Michał Römer wobec problemów narodowościowych ziem litewsko-białoruskich na początku XX wieku [w:] Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmów. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998), red. J. Jurkiewicz, Poznań 1999.
• Sawicki J., Polskie, litewskie i białoruskie środowiska opiniotwórcze na początku XX w. wobec problemu przeszłości ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego [w:] Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Wrocław 15-18 września 1999 roku. Pamiętnik, t. II, cz. II, Toruń 2000.
• Skaradziński B., Polskie lata 1919-1920, t. 2: Sąd Boży, Warszawa 1993.
• Skrzypek A., Związek Bałtycki. Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia w polityce Polski i ZSRR w latach 1919-1925, Warszawa 1972.

Identifiers

DOI

10.48261/pis213810

Biblioteka Nauki

2154506