Prometeizm po prometeizmie. Zarys historii ruchu prometejskiego po 1939 roku

• Authors: Paweł Libera

Title variants

EN

Post-Promethean Prometheism. An Outline of the History of the Promethean Movement after 1939

Abstracts

Znaczna część emigrantów politycznych, którzy pojawili siwę międzywojennej Europie, pochodziła z byłego Imperium Rosyjskiego. Składała się ona zarówno z przeciwników nowego państwa bolszewików, dążących do odbudowy imperium carów bez naruszania integralności jego historycznego terytorium, jak i z przedstawicieli narodów, które zostały wcześniej podbite przez Rosję ipo 1917 r. bezskutecznie próbowały odzyskać niezależność, a więc rozbić dawne imperium. Dlatego też chociaż obie grupy były wrogo nastawione do reżimu sowieckiego i zaciekle go zwalczały, w rzeczywistości starały się osiągnąć przeciwstawne cele. Chcąc nadać większą skuteczność swoim działaniom, przedstawiciele drugiej z tych grup zrzeszali sięw organizacjach, które miały mówićw ich imieniu na arenie międzynarodowej i ułatwić osiągnięcie wspólnego celu. Jedną zważniejszych spośród tych organizacji był ruch prometejski. Wokresie międzywojennym zrzeszał on przedstawicieli dwunastu narodówi ludów: Ukraińców, Gruzinów, Azerów, Górali kaukaskich, Tatarów krymskich inadwołżańskich, mieszkańców Turkiestanu, Kozaków dońskich, kubańskich i terskich1 oraz Ingrów i Karelów. Był on wspierany finansowo i organizacyjnie przez władze polskie i funkcjonował przede wszystkim wokresie międzywojennym, chociaż zarówno w czasie II wojny światowej, jak ipo jej zakończeniu podejmowano próby jego reaktywacji. Badania nad prometeizmem cieszą się od kilkunastu lat niesłabnącym zainteresowaniem w kręgach naukowców pracujących w przynajmniej kilkunastu krajach na trzech 1 Należy pamiętać, że większość Kozaków na emigracji była związana z wychodźstwem rosyjskim, a tylko odłamy identyfikujące się z tzw. ruchem wolnokozackim brały udział wruchu prometejskim.

Keywords

PL

prometeizm; imperializm rosyjski; Rosja; polityka wschodnia; emigracja polityczna

EN

prometheism; Russian imperialism; Russia; eastern politics; political emigration

• Publisher: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
• Journal: Pamięć i Sprawiedliwość
• Year: 2022
• Volume: 39
• Issue: 1
• Pages: 40-64

Dates

published

2022

Contributors

author

Paweł Libera

• Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej
• Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk

• https://orcid.org/0000000155410822

References

• 81 ZNIO, Rkps 15352, K. Hrabyk, Z drugiej strony barykady. Spowiedź z klęski. Lata 1902-1959. Wspomnienia i dzienniki, t. 7: Lata 1945-1949, k. 108-111.
• Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918-1945, t. 4:1939-1945, oprac. Ł. Adamski, cz. 1-2, Warszawa 2021.
• II Rzeczypospolita wobec ruchu prometejskiego, oprac. P. Libera, Warszawa 2013.
• Ideologia Prometeusza [w:] M. Kwiecień, G. Mazur, Kilka dokumentów z dziejów ruchu prometejskiego w II Rzeczypospolitej, „Czasy Nowożytne” 2002, t. 12 (13).
• Kornat M., Deklaracja programowa Polskiej Grupy „Prometeusza” wLondynie z 19 marca 1951 r., „Nowy Prometeusz” 2012, nr 3.
• Libera P., Pierwsza notatka mjr. E. Charaszkiewicza o zagadnieniu prometejskim z 15 listopada 1939 roku, „Nowy Prometeusz” 2015, nr 8.
• Piłsudski J., Pisma zbiorowe, t. 2, Warszawa 1937.
• Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1940, oprac. M. Hułas, Warszawa 2010.
• Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, oprac. A. Grzywacz, M. Kwiecień, G. Mazur, Kraków 2000.
• Коммуникат Прометейской Лиги Атлантической Хартии, март 1949, mps powielany.
• Резолюция Конгресса Прометейской Лигии Атлантической Хартии, Гага, 20 IV 1946, mps powielany.
• Adamczewski P., Jusuf-bek Umaszew and the importance of the Caucasus for Polish intelligence services during World War II in view of documents kept in Polish archives in London, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2020, t. LV (3).
• Bączkowski W., Prometeizm na tle epoki. Wybrane fragmenty z historii ruchu, „Niepodległość” 1984, t. 17.
• Bruski J.J., Kornat M., Libera P., Nowak A., Zapis dyskusji wokół książki „II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego” pod redakcją naukową Pawła Libery, „Nowy Prometeusz” 2016, t9..
• Bruski J.J., Między prometeizmem a realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921- 1926, Kraków 2011.
• Bruski J.J., Pisuliński J., Polska dyplomacja wobec emigracji ukraińskiej. Nieznana instrukcja ministra AugustaZaleskiegoz1926roku,„StudiazDziejówRosjiiEuropyŚrodkowo-Wschodniej”1998,t.33.
• Czerwonnaja S., Liga Prometejska Karty Atlantyckiej (z archiwum Dżafera Sejdameta), „Wrocławskie Studia Wschodnie” 2003, t. 7.
• Gasimov Z., Między Warszawą, Paryżem a Stambułem. Myśli o prometeizmie w ideowej przestrzeni międzywojennej Europy [w:] Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918-1940), red. M. Kornat, Warszawa 2012.
• Gasimov Z., Warschau gegen Moskau: Prometheistische Aktivitäten zwischen Polen, Frankreich und der Türkei 1918-1939, Stuttgart 2022, 2s.5-30.
• Karpiński W., Polski Prometeusz, „Zeszyty Historyczne” 2004, z1.47.
• Kornat M., Wkręgu ruchu prometejskiego. Związek Zbliżenia Narodów Odrodzonych (1921-1923) i Instytut Wschodni w Warszawie (1925-1939), „Politeja” 2004, nr 2.
• Kowal P., Testament Prometeusza: źródła polityki wschodniej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2019.
• Lewandowski J., Imperializm słabości. Kształtowanie się koncepcji polityki wschodniej piłsudczyków 1921-1926, Warszawa 1967.
• Libera P., A Forgotten Episode in the History of Polish-Finnish Relations: eTh Prometheus Club in Helsinki, 1932-1939 [w:] Mannerheim and Polish-Finnish Political and Military Relations 1917-1946, red. T. Siewierski, Warsaw 2018.
• Libera P., Ormianie i ruch prometejski w pierwszej połowie XX wieku. Zarys problematyki, „Nowy Prometeusz” 2012, nr 2.
• Libera P., Zarys historii ruchu prometejskiego [w:] II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego, oprac. P. Libera, Warszawa 2013.
• Łukasiewicz Ł., Prometeizm na emigracji w pierwszych latach po II wojnie światowej w świetle materiałów wywiadu komunistycznego Polski Ludowej [w:] Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918-1940), red. M. Kornat, Warszawa 2012.
• Maciak D., Gruziński szlak łączności zagranicznej Związku Walki Zbrojnej w czasie drugiej wojny światowej, „Pro Georgia” 2006, t. 15.
• Mamoulia G., Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie (1921-1945), Paris 2009.
• Mazur G., Między Stambułem a Lwowem. Z dziejów bazy łączności „Bey” w Stambule 1940-1941, „Zeszyty Historyczne” 1999, z. 127.
• Motyka G., Wnuk R., „Pany”i „rezuny” na emigracji. Próby porozumienia polsko-ukraiñskiego na Zachodzie 1945-1950, „Więź” 2000, nr 9.
• Podoski B., Śp. Pułkownik Tadeusz Schaetzel, „Niepodległość” 1972, t. 8.
• Sadykova B., Mustafa Tchokay dans le mouvement prometheen, Paris 2007.
• Schaetzel T., Racja stanu Polski na Wschodzie, „Niepodległość” 1972, t. 8.
• Smal Stocky R., eTh Struggle of the Subjugated Nations in the Soviet Union for Freedom, Sketch of the History of the Promethean Movement, „eTh Ukrainian Quarterly” 1947, vol. 3, nr 4.
• Tarka K., Kijow-Warszawa wspólna sprawa? Rozmowy polsko-ukraińskie na emigracji w pierwszych latach po II wojnie światowej [w:] Podzielone narody. Szkice z historii stosunkow polsko-ukraiń- skich w latach 40. XX wieku, red. M. Białokur, M. Patelski, Toruń-Opole 2010.
• Torzecki R., Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993.
• Вольно-Казачье движение [в:] Г.В. Губарев, Казачий словарь-справочник, t. 1, Кливленд, Охайо, С.Ш.А 1966 (wersja cyfrowa słownika: http://www.cossackdom.com/enciclopedic/ encyclopedic.htm).

Identifiers

DOI

10.48261/pis223903

Biblioteka Nauki

2156713