Archeologia w dobie nacjonalizmów i totalitaryzmów europejskich

• Authors: Mateusz Żmudziński

Abstracts

PL

W pracy przedstawiono powiązania archeologii z systemami totalitarnymi – faszyzmem i komunizmem. Ukazano, jak na polecenie hitlerowskich ideologów uzasadniano podbój ziem polskich jako ziem ongiś zamieszkanych przez Germanów, a znacznie później zajętych przez Polaków. Archeolodzy nazistowscy mieli też odkrywać lub wręcz fabrykować odkrycia pangermańskich miejsc kultu, służących potem nowym rytuałom. Faszyści włoscy, dokonując podboju Afryki Północnej, kreowali się na potomków Rzymian legalnie odbudowujących Imperium Romanum. Po wojnie władze stalinowskie w Polsce usiłowały legitymizować swoje rządy jako kontynuatorzy władców piastowskich, a przesiedlonym Polakom zaszczepiać myśl, że mieszkają na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Władze Związku Sowieckiego traktowały zaanektowane kraje jak swoje kolonie i rabowały wszystko, także stanowiska archeologiczne. Komuniści rządzący Rumunią udawali następców królów dackich, bohaterskich obrońców przed Rzymianami. Przedstawione przykłady pokazują, że ideologowie nazistowscy i komunistyczni chętnie posługiwali się usłużnymi archeologami, którzy dostarczali im zamówione wyniki badań.

Keywords

PL

archeologia; totalitaryzm; faszyzm; stalinizm; Europa; historia nauki

• Publisher: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
• Journal: Pamięć i Sprawiedliwość
• Year: 2022
• Volume: 40
• Issue: 2
• Pages: 221-239

Dates

published

2022

Contributors

author

Mateusz Żmudziński

• Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego

References

• Abramowicz A., Historia archeologii polskiej. XIX i XX wiek, Warszawa-Łódź 1991.
• Arnold B., The power of the past: nationalism and archaeology in 20th century Germany , „Archaeologia Polona” 1997-1998, nr 35-36.
• Arnold B., eTh Past as Propaganda: Totalitarian Archaeology in Nazi Germany [w:] Histories of Archaeology. A Reader in the History of Archaeology, red. T. Murray, Ch. Evans, Oxford 2008.
• Baranowski T., Dwie rocznice w Kaliszu (1960-1966). Osiemnaście wieków Kalisza i Tysiąclecie Polski, „Przegląd Archeologiczny” 2017, nr 65.
• Barford P.M., Paradigms Lost: Polish archaeology and Post-War Politics, „Archeologia Polona” 1993, nr 31.
• Barford P.M., Marksizm w archeologii polskiej w latach 1945-1975, „Archeologia Polski” 1995, nr 40, z. 1-2.
• Bartosiewicz L., Archaeology in Hungary 1948-1989 [w:] Archaeology of the Communist Era a political History of Archaeology of the 20th Century, red. R.L. Lozny, New York 2017.
• Buko A., Badania milenijne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Sandomierzu i na ziemi sandomierskiej, „Przegląd Archeologiczny” 2017, nr 65.
• Burdukiewicz J.M., Archeologia w Uniwersytecie Wrocławskiem w XIX-XX w. [w:] Siedemdziesiąt pięć lat archeologii w Uniwersytecie Wrocławskim, red. M. Masojć, J. Piekalski, Wrocław 2020.
• Comitetul de Redacţie, 50 de ani de lupte şi victorii sub steagul glorios al partidului comunist Roman, „Acta Musei Napocensis” 1971, nr 8.
• Corbi J.F.M., El franquismo en la arqueología: el pasado prehistórico y antiguo para la España una, grande y libre, „Arqueoweb. Revista sobre. Arqueología en Internet” 2009, nr 11.
• Curta F., Medieval Archaeology and ethnicity: where are we?, „History Compass” 2011, nr 9.
• Curta F., Ethnicity, Archaeology and Nationalism: some Remarks on the current State of Research, „Annales Universitatis Apulensis. Series Historica” 2021, nr 25, z. 1.
• Daicoviciu H., Glodariu I., Puncte de reper pentru cronologia cetaţilor şi aşezarilor dacice din munţii oraştiei, „Acta Musei Napocensis” 1976, nr 13.
• Díaz-Andreu M., eThory and Ideology in Archaeology: Spanish Archaeology under the Franco Regime, „Antiquity” 1993, nr 67 (254).
• Díaz-Andreu M., Prehistoria y franquismo [w:] La cristalización del pasado: génesis y desarrollo del marco institucional de la Arqueología en España, [Servicio de Publicaciones de la Universidad de Málaga], red. G. Mora, M. Díaz-Andreu, Málaga 1997.
• Diaz-Andreu M., A World History of Nineteenth-Century Archaeology. Nationalism, Colonialism, and the Past, Oxford 2007.
• Demidziuk K., „Wykopaliska” archiwalno-biblioteczne, czyli o archeologii mało znanej. Casus Śląska [w:] Antyk i Barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo, red. A. Bursche, R. Ciołek, Warszawa 2003.
• Demidziuk K., Hans Seger - prehistoryk [w:] Wybitni wrocławianie. Z niemieckiej i polskiej historii miasta, red. I. Lipman, J. Nowosielska-Sobel, Wrocław 2007.
• Demidziuk K., Niepublikowana praca doktorska Waltera Klammta [w:] Labor et patientia. Studia archaeologica Stanislao Pazda dedicata, red. A. Błażejewski, Wrocław 2008.
• Demidziuk K., Archeologia ziemi jeleniogórskiej do 1945 roku, „Z Otchłani Wieków” 2009, R. 64, nr 1-4.
• Demidziuk K., Martin Jahn - archeolog, uczony i pedagog [w:] Wybitni wrocławianie. Z wielokulturowej historii miasta, red. I. Lipman, J. Nowosielska-Sobel, Wrocław 2009.
• Demidziuk K., Wpływ archeologii nazistowskiej na zmiany nazw miejscowych w prowincji dolnośląskiej - wybrane przykłady [w:] Nazwa dokumentem przeszłości regionu, red. G. Strauchold, J. Nowosielska-Sobel, W. Kucharski, Wrocław 2010.
• Demidziuk K., Archeologiczna wizyta Wandy Sarnowskiej w przedwojennym Wrocławiu, „Silesia Antiqua” 2014, t. 49.
• Demidziuk K., Hans Seger i Martin Jahn - twórcy śląskiej szkoły archeologicznej [w:] Księga Pamiątkowa Jubileuszu 200-lecia utworzenia Państwowego Uniwersytetu we Wrocławiu, t. 4: Uniwersytet Wrocławski w kulturze europejskiej XIX i XX wieku. Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej, Wrocław 4-7 października 2011 r., red. J. Harasimowicz, Wrocław 2015.
• Demidziuk K., Czy archeologia jest nauką humanistyczną?, „Silesia Antiqua” 2015, nr 50.
• Demidziuk K., Żmudziński M., Straty wojenne archeologii wrocławskiej, „Rocznik Łubowicki - Lubowitzer Jahrbuch - Lubowická rocenka” 2016, nr 13.
• Dietler M., “Our Ancestors the Gauls”: Archaeology, Ethnic Nationalism, and the Manipulation of Celtic Identity in Modern Europe, Histories of Archaeology [w:] Histories of Archaeology. A Reader in the History of Archaeology, red. T. Murray, Ch. Evans, Oxford 2008.
• European Prehistory. Interdisciplinary Contributions to Archaeology, red. S. Milisauskas, New York 2011.
• Fowler D.D., Uses of the Past: Archaeology in the Service of the State [w:] Histories of Archaeology. Histories of Archaeology. A Reader in the History of Archaeology, red. T. Murray, Ch. Evans, Oxford 2008.
• Gediga B., Badania wykopaliskowe na Ostrówku w Opolu w latach 1959-1963, „Sprawozdania Archeologiczne” 1966, nr 18.
• Gediga B., Doświadczenia metodyczne i metodologiczne badań milenijnych oraz ich rola społeczna, „Przegląd Archeologiczny” 2017, nr 65.
• Gramsch A., Sommer U., German Archaeology in Context. An Introduction to History and Present of Central European Archaeology [w:] A History of Central European Archaeology, red. eidem, Budapest 2011.
• Hensel W., Potrzeba przygotowania wielkiej rocznicy, „Przegląd Wielkopolski” 1946, nr 2.
• Hensel W., Żak J., Poznań im frühen Mittelalter, „Archeologia Polona” 1964, nr 7.
• Henţ A., Forging the trowel, hammering the Dacians: Marxism and Late Iron Age archaeology in Romania (1948-1989), „Acta Musei Napocensis” 2020, nr 57 (1).
• Histories of Archaeology. A Reader in the History of Archaeology, red. T. Murray, Ch. Evans, Oxford 2008.
• Hofmann M.J., Sylwetka Ernsta Petersena (1905-1944), autora pierwszej monograifi kultury pomor - skiej [w:] Między kulturą łużycką a pomorską. Przemiany kulturowe we wczesnej epoce żelaza, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk 2010.
• Hołubowicz W., Z badań na Ostrówku w Opolu w roku 1959, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 1959, nr 2.
• Hołubowicz W., Prace wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym Ostrówku w Opolu w 1960 r., „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 1960, nr 3.
• Iaroslavschi E., Inventar sanctuarului mic rotuud de la Sarmizegetusa Regia, „Acta Musei Napocensis” 1985-1986, nr 22-23.
• Jasienica P., Polska Piastów, Warszawa 2018.
• Junker K., Research under dictatorship: the German Archaeological Institute, 1929-1945, „Antiquity” 1998, nr 72 (276).
• Klejn L., Archaeology in Soviet Russia [w:] Archaeology of the Communist Era a political History of Archaeology of the 20th Century, red. R.L. Lozny, New York 2017.
• Kmieciński J., Prozess der Annahme von der marxistischen eThorie der Gesellschaftsentwicklung in der polnischen Archäologie und der Urgeschichte, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica” 1987, nr 8.
• Kmieciński J., Gdańsk - geneza średniowiecznego miasta i portu. Wyniki badań milenijnych, „Przegląd Archeologiczny” 2017, nr 65.
• Kobyliński Z., Rutkowska G., Propagandist Use of History and Archaeology in Justicfiation of Polish Rights to the 'Recovered Territories' Aeftr World War II, „Archaeologia Polona” 2005, nr 43.
• Kohl P.L., Fawcett C., Nationalism, Politics, and the Practice of Archaeology, Cambridge 2000.
• Kostrzewski J., Wielkopolska w czasach przedhistorycznych, Poznań 1913.
• Kostrzewski J., Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach (od połowy II tysiąclecia p.n.e. do wczesnego średniowiecza), Poznań 1961.
• Kostrzewski J., Le problème de la continuité de l'habitat en Pologne dans l'antiquité, „Archeologia Polona” 1964, nr 7.
• Kostrzewski J., Z mego życia. Pamiętnik, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
• Kultury archeologiczne a rzeczywistość dziejowa, red. S. Tabaczyński, Warszawa 2000.
• Lech J., Between Captivity and Freedom: Polish Archaeology in the 20th Century, „Archaeologia Polona” 1997-1998, nr 35-36.
• Labuda G., Początki państwa polskiego, t. 1: Organizacja polityczna, Poznań 1962.
• Leciejewicz L., Investigations Concerning early Mediaeval Kołobrzeg in Pomerania, „Archeologia Polona” 1962, nr 5.
• Lozny R.L., Sickle, Hammer, and Trowel: eThory and Practice of Archaeology under Communism [w:] Archaeology of the Communist Era a political History of Archaeology of the 20th Century, red. idem, New York 2017.
• Marciniak A., Paradygmaty badawcze w archeologii [w:] Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, red. S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska, Poznań 2012.
• Martínez Navarrete I., eTh development of Spanish Archaeology in the 20th century, „Archeologia Polona” 1997-1998, nr 35-36.
• Mikołajczyk G., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych prowadzonych w Gnieźnie w 1964 roku, „Sprawozdania Archeologiczne” 1966, nr 18.
• Milisauskas S., Observations on Polish Archaeology 1945-1995, „Archaaeologia Polona” 1997-1998, nr 35-36.
• Milisauskas S., Historical Observations on European Archaeology [w:] European Prehistory. Interdisciplinary Contributions to Archaeology, red. idem, New York 2011.
• Minta-Tworzowska D., Klasykfiacja w archeologii jako sposób wyrażania badań, hipotez oraz teorii archeologicznych, Poznań 1994.
• Minta-Tworzowska D., Archeologiczne rekonstrukcje świata pradziejowego wobec krytyki postmodernistycznej [w:] Kultury archeologiczne a rzeczywistość dziejowa, red. S. Tabaczyński, Warszawa 2000.
• Minta-Tworzowska D., Archeologia uniwersytecka w Poznaniu. Prahistoria i archeologia na uniwersytecie w Poznaniu - wczoraj i dziś, „Folia Praehistorica Posnaniensia” 2013, nr 18.
• Nadolski A., Early Medieval Łęczyca, „Archeologia Polona” 1962, nr 5.
• Nationalism and Archaeology in Europe, red. M. Diaz-Andreu, T. Champion, San Francisco 1996.
• Nowak A., Badania archeologiczne na Ostrowie Lednickim, pow. Gniezno, „Sprawozdania Archeologiczne” 1966, nr 18.
• Pinon P., La Rome de Napoléon: La théorie des deux villes [w:] Archéologie et projet urbain, Rome, Paris, Lille. Catalogue de l'exposition, red. idem et al., Paris-Rome 1985.
• Petersen E., Die Frühgermanische Kultur und Ostdeutschland, Berlin 1929.
• Petersen E., Die ostelbische Raum als germanisches Kraftfeld im Lichte der Bodenfunde des 6-8 Jahrhunderts, Leipzig 1939.
• Piotrowska D., Biskupin 1933-1996: Archaeology, Politics and Nationalism, „Archaeologia Polona” 1997-1998, nr 35-36.
• Protopopescu G.A., Republica noastră la 20 de ani, „Acta Musei Napocensis” 1967, nr 4.
• Protopopescu G.A., Formarea omului nou - factorul fundamental al întregii activităţi ideologice şi politice din România socialistă, „Acta Musei Napocensis” 1976, nr 13.
• Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, red. S. Tabaczyński, D. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska, Poznań 2012.
• Rekowska M., Dangerous liaisons? Archaeology in Libya 1911-1943 and its political backgraund, „Światowit. Rocznik Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego” 2013, nr 12 (52) [Fasct A, Archeologia Śródziemnomorska i Pozaeuropejska, Warszawa 2014].
• Remoundou-Howley A., Rehearing instabilities in Aidian Carl Mathews' eTh Antigone [w:] Tragic Heroines on Ancient and Modern Stage, red. M. de F. Silva, S.H. Marques, Coimbra 2010.
• Renfiew C., Bahn P., Archeologia. Teoria, metody, praktyka, tłum. R. Oracz, M. Kasprzycka, K. Lewartowski, D. Stabrowska, F. Stępniowski, Warszawa 2002.
• Rębkowski M., Badania milenijne na Pomorzu Zachodnim. Przebieg, znaczenie, skutki, „Przegląd Archeologiczny” 2017, nr 65.
• Ruiz A., Sánchez A., Ybellón J.P., eTh history of Iberian Archaeology: one Archaeology for two Spains, „Antiquity” 2002, nr 76 (291).
• Ruiz Zapatero G., Celts and Iberians: ideological manipulations in Spanish archaeology [w:] Cultural identity and archaeology: the construction of European communities, red. P. Graves-Brown, S. Jones, C. Gamble, London 1996.
• Ruiz Zapatero G., La distorsión totalitaria: las “raíces prehistóricas” de la España franquista [w:] Ciencia y fascismo, red. R. Huertas, C. Ortiz, Madrid 1998.
• Scriba F., The sacralization of the Roman Past in Mussolini's Italy. Erudition, aesthetics and religion in the exhibition of Augustus' bimillenary in 1937-38, „Storia della Storiografia” 1996, nr 30.
• Schnapp A., Archéologie et nazisme, „Quaderni di Storia” 1980, nr 11.
• Strîmbu M., Glodariu I., O nouă propunere de reconstituire a sanctuarului A de la Sarmizegetusa. Une nouvelle solution proposte pour la reconstitution du sancluaire A de Sarmizegetusa, „Acta Musei Napocensis” 1981, nr 18.
• Szczerba A., Powołanie Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, „Przegląd Archeologiczny” 2017, nr 65.
• ehTory, Methods, and Politics, red. U. Sommer, A. Gramsch, Budapest 2011.
• Wartołowska Z., Metoda dialektyczna w badaniach archeologicznych, „Światowit” 1964, nr 25.
• Wyrozumski J., Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1979.
• Żaki A., Badania archeologiczne nad przedlokacyjnym Krakowem w 1964 roku, „Sprawozdania Archeologiczne” 1966, nr 18.
• Żmudziński M., Rzymskie dziedzictwo Rumunii - interpretacje i wykorzystanie propagandowe oraz naukowe, „Saeculum Christianum” 2015, nr 22.
• Żmudziński M., History of Archaeology in totalitarian Times, eTh Case Study of Wrocław (Breslau), „JAHA” 2020, nr 7.3.

Identifiers

DOI

10.48261/pis224011

Biblioteka Nauki

2230863