Legitymacje szlachectwa na ziemiach polskich pod zaborami

• Authors: Michał Nowak

Title variants

EN

Noble legitimization in Polish lands under partition

Abstracts

EN

The article discusses the procedures for legitimizing nobility in Polish lands under the Austrian, Prussian, and Russian partitions. In the Polish-Lithuanian Commonwealth, the processes of legitimization were based on court “noble reputation trials,” where the primary evidence consisted of witness testimonies. After the partitions of Poland, these procedures were formalized, and heraldic offices were established in each partition. In the Prussian partition, noble legitimization was mainly economic in nature: it granted access to mortgages and exemption from long military service. However, the process was met with resistance by the nobility due to strong Germanization tendencies. In the Austrian partition, the nobility was divided into magnates and knights, and legitimization aimed to integrate them into the Austrian system. In the Russian partition, the procedures were the most chaotic and complicated, leading to numerous forgeries. In the Kingdom of Poland, the Heraldic Office operated, which from 1836 conducted proceedings confirming noble status. These processes were less restrictive than in the Russian partition, and the nobility could legitimize themselves until 1861, when the Heraldic Office of the Kingdom of Poland was abolished.

PL

Artykuł omawia procedury legitymizacji szlachectwa na ziemiach polskich w zaborach: austriackim, pruskim i rosyjskim. W Rzeczpospolitej procesy legitymizacji opierały się na sądowych „naganach szlachectwa”, w których głównym dowodem były zeznania świadków. Po rozbiorach Polski procedury zostały sformalizowane, a w poszczególnych zaborach utworzono urzędy heroldii. W zaborze pruskim legitymacja szlachectwa miała głównie charakter ekonomiczny: umożliwiała dostęp do hipoteki i zwolnienie z długiej służby wojskowej. Mimo to proces był niechętnie przyjmowany przez szlachtę ze względu na silne tendencje germanizacyjne. W zaborze austriackim szlachta była dzielona na magnatów i rycerzy, a legitymacje miały na celu integrację z systemem austriackim. W zaborze rosyjskim procedury były najbardziej chaotyczne i skomplikowane, co prowadziło do licznych fałszerstw. W Królestwie Polskim działała Heroldia, która od 1836 r. prowadziła postępowania potwierdzające przynależność do stanu szlacheckiego. Procesy te były mniej restrykcyjne niż w zaborze rosyjskim, a szlachta mogła legitymować się do 1861 r., kiedy to Heroldia Królestwa Polskiego została zlikwidowana.

Keywords

PL

szlachta polska; zabory; legitymacja szlachectwa; Galicja; Krolestwo Polskie; Księstwo Warszawskie; Heroldia Krolestwa Polskiego; zabór pruski

EN

Polish nobility; partitions; nobility card; Galicia; Kingdom of Poland; Duchy of Warsaw; Heraldic Office of the Kingdom of Poland; Prussian partition

• Publisher: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
• Journal: Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego
• Year: 2023
• Volume: XXVI
• Issue: 26
• Pages: 167-185

Dates

published

2023

Contributors

author

Michał Nowak

• Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego

References

• Prawo o szlachectwie w Królestwie Polskim z 25 VI/7 VII 1836 r., Dziennik Praw Królestwa Polskiego [z 1836 r.], t. 19, nr 67, s. 187–289.
• Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Czołowskiego, sygn. 463, k. 133.
• Spis szlachty Królestwa Polskiego z dodaniem krótkiej informacji o dowodach szlachectwa, Warszawa, Drukarnia Stanisława Strąbskiego, 1851.
• Spis szlachty wylegitymowanej w guberniach grodzieńskiej, mińskiej, mohylewskiej, smoleńskiej i witebskiej, oprac. S. Dumin, S. Górzyński, Fundacja im. Ciechanowieckich, Warszawa 1992.
• Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie od roku 1732 do roku 1782 wydanego, Jozafat Ohryzko, t. IV, Petersburg 1860.
• Butkiewicz M., Metryki parafialne jako dokument legitymacyjny szlachty polskiej, „Roczniki Humanistyczne” 1987, t. XXXV, z. 2, s. 401–407.
• Demidowicz T., Reforma szlachectwa w Królestwie Polskim w latach 1836–1861, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2010, t. LXII, z. 2, s. 145–170.
• Dziadulewicz S., Jak się legitymowano ze szlachectwa przed b. Heroldyą Królestwa Polskiego, „Miesięcznik Heraldyczny” 1914, t. 7, s. 31–33.
• Górzyński S., Legitymacja szlachectwa Radziwiłłów w Galicji, [w:] Radziwiłłowie w służbie Marsa, red. M. Nagielski, K. Żojdź, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2017, s. 369–376.
• Górzyński S., Rodzina Radziwiłłów i ich tytuły, „Miscellanea Historico-Archivistica” 1997, t. 7, s. 19–26.
• Jedlicki J., Klejnot i bariery społeczne. Przeobrażenia szlachectwa polskiego w schyłkowym okresie feudalizmu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968.
• Jedlicki J., Szlachta, [w:] Przemiany społeczne w Królestwie Polskim 1815–1864, red. W. Kula, J. Leskiewicz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979, s. 27–56.
• Kąkolewski I., Z problematyki badań nad własnością ziemską szlachty pruskiej w pierwszej połowie XV wieku, „Przegląd Historyczny” 1988, t. LXXIX, z. 4, s. 625–657.
• Kruczkowski S., Poczet Polaków wyniesionych do godności szlacheckiej przez monarchów austrjackich w czasie od roku 1773 do 1918: dalej tych osób, którym wymienieni władcy zatwierdzili dawne tytuły książęce względnie hrabiowskie lub nadali tytuły hrabiów i baronów jak niemniej tych, którym zatwierdzili staropolskie szlachectwo, nakładem autora, Lwów 1935.
• Kuczer J., Baronowie, hrabiowie, książęta. Nowe elity Śląska (1629–1740), Zielona Góra 2013.
• Marcinek R., Ślusarek K., Materiały do genealogii szlachty galicyjskiej. Część I: A–K, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków 1996 (Szlachta w Galicji w XVIII–XIX wieku, t. 1).
• Matuszewski J.S., Nagana szlachectwa w Polsce w XV i XVI wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Seria I, Nauki Humanistyczno-Społeczne, 1971, z. 77, s. 125–147.
• Niesiecki K., Herbarz polski Kaspra Niesieckiego powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych, wyd. J.N. Bobrowicz, Breitkopf i Haertel, Lipsk 1839–1845.
• Nowosad W., Nagana szlachectwa jako czynnik archiwotwórczy na przykładzie archiwum rodziny Kruszyńskich z Nawry, „Archiwa – Kancelarie – Zbiory” 2008, t. 2, s. 191–2017.
• Pawliszczew N.I., Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego najwyżej zatwierdzony, Warszawa 1853.
• Perkowski T., Legitymacje szlachty polskiej w prowincjach zabranych przez Rosję, „Miesięcznik Heraldyczny” 1938, t. 17, s. 69–76, https://lyczkowski.net/pl/artykul/legitymacjaszlachty [dostęp: 10.10.2023].
• Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988 [przedruk fotooffsetowy z oryginału: Lwów 1857].
• Rolnik D., Postawy szlachty polskiej z terenów II zaboru pruskiego wobec władz pruskich z 1793 r., [w:] Dyplomacja, polityka, prawo. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Henrykowi Kocójowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. I. Panic, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001, s. 278–288.
• Rostworowski E., Ilu było w Rzeczypospolitej obywateli szlachty?, „Kwartalnik Historyczny” 1987, R. 94, nr 3, s. 3–40.
• Semkowicz W.A., Nagana i oczyszczenie szlachectwa w Polsce XIV i XV wieku, Drukarnia Wł. Łozińskiego, Lwów 1899.
• Sęczys E., Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836–1861, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2000.
• Sęczys E., Legitymacje szlachty Królestwa Polskiego, [w:] Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wystawy dokumentów ze zbiorów Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu, red. S. Górzyński, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001, s. 16–24.
• Terlecki I., Heroldia i porządek otrzymywania od niej utwierdzenia szlachectwa, Drukarnia Karola Kraja, Petersburg 1832.

Identifiers

DOI

10.48269/2450-6095-sdpipp-26-009

Biblioteka Nauki

40034467