Początki społeczności żydowskiej w Strzelnie (1772/1773–1815)

• Authors: Dariusz Karczewski

Title variants

EN

Beginnings of the Jewish Community in Strzelno (1772/1773–1815)

Abstracts

EN

The Jewish population settled in Kuyavia as early as at the beginning of the 15th century, primarily in royal towns, and, later on, in large numers, also in private towns. As for church towns, Jews were usually not allowed to settle there at all. One of such towns was Strzelno, owned by the local Norbertine order. This situation did not change until 1772, when, as a result of the First Partition of Poland, the town came under Prussian control. Despite the initially unfriendly legislation for Jews, who were barely tolerated during the reign of Frederick II, this group of people quite willingly began to settle in towns that had hitherto been closed to them. The first source of information about Jews living in Strzelno dates back to 1779–1780. This proves that they must have settled in the second half of the 1870s, probably in connection with a fire in the Jewish quarter in Inowrocław in 1775. Initially, the percentage of the Jewish population in Strzelno oscillated around 3%, to rise to about 4% in the period of the Duchy of Warsaw. However, shortly after Strzelno came under Prussian rule again, the number of local Jews doubled.

PL

Na Kujawach ludność żydowska zaczęła się osiedlać już w początku XV wieku, najpierw przede wszystkim w miastach królewskich, aby następnie licznie zamieszkać miasta prywatne. W ośrodkach dóbr kościelnych zazwyczaj w ogóle nie dopuszczano do osiedlania się Żydów. Do tej grupy zaliczało się również Strzelno, będące własnością tamtejszego klasztoru norbertanek. Sytuacja ta zmieniła się dopiero po 1772 roku, gdy w wyniku pierwszego rozbioru Polski miasto znalazło się pod zaborem pruskim. Pomimo początkowo nieprzyjaznego dla Żydów ustawodawstwa, za panowania Fryderyka II zaledwie tolerowanych, ta grupa ludności dość chętnie zaczęła napływać do miast, które dotychczas były dla niej zamknięte. Pierwsza informacja źródłowa o Żydach zamieszkujących Strzelno pochodzi z lat 1779–1780. Dowodzi to, że musieli się osiedlić już w drugiej połowie lat 70. XVIII wieku, prawdopodobnie w związku z pożarem dzielnicy żydowskiej w Inowrocławiu w 1775 roku. Początkowo odsetek ludności żydowskiej w Strzelnie oscylował wokół 3%, aby w okresie Księstwa Warszawskiego wzrosnąć do około 4%. Natomiast tuż po ponownym przejściu Strzelna pod władzę Prus liczba tamtejszych Żydów podwoiła się.

Keywords

EN

Jews; Strzelno; Kuyavia; Prussia; Duchy of Warsaw

PL

Żydzi; Strzelno; Kujawy; Prusy; Księstwo Warszawskie

• Publisher: Akademia Zamojska
• Journal: Studia Żydowskie. Almanach
• Year: 2022
• Volume: 12
• Pages: 41-51

Dates

published

2022

Contributors

author

Dariusz Karczewski

• Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

• https://orcid.org/0000000227017887

References

• Albert Abraham Michelson. Noblista z Kujaw. Studia i materiały, red. D. Kurzawa, Strzelno 2007.
• Bär M., Westpreussen unter Fiedrich dem Grossen, Bd. 1, Leipzig 1909.
• Callier E., Strzelno, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 11, Warszawa 1890, s. 464–473.
• Chudziński K., Kardaś T., Noblista ze Strzelna, Strzelno 2000.
• Eisenbach A., Sejm Czteroletni a Żydzi, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej”, Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce Uniwersytet Jagielloński 22–26 IX 1986, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 180–191.
• Feldman E., Do statystyki Żydów w dawnej Polsce, „Miesięcznik Żydowski”, 3 (1933), z. 1–2, s. 130–135.
• Frąś M., Inowrocław, w: Kujawy i ziemia dobrzyńska w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz, indeksy, red. W. Duży, współpraca A. Borek, i M. Słomski, Warszawa 2021, s. 189–201 (Atlas Historyczny Polski - Polska Akademia Nauk. Instytut Historii. Mapy Szczegółowe XVI wieku, t. 6).
• Gach P.P., Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984.
• Głowacka-Penczyńska A., Brześć Kujawski w okresie staropolskim (1793 roku), w: Dzieje Brześcia Kujawskiego i ziemi brzeskiej, t. 1: Do roku 1918, red. D. Karczewski, S. Łaniecki, Brześć Kujawski 2020, s. 179–228.
• Goldberg J., Żydowski Sejm Czterech Ziem w społecznym i politycznym ustroju dawnej Rzeczypospolitej, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 44–58.
• Grodecki R., Dzieje Żydów w Polsce do końca XIV w., w: R. Grodecki, Polska piastowska, oprac. i posł. J. Wyrozumski, Warszawa 1969, s. 595–702.
• Grodziski S., Z nowych badań nad dziejami Waadu - sejmu Żydów Korony, w: Parlament - Prawo - Ludzie. Studia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćdziesięciolecie pracy twórczej, red. K. Iwanicka, M. Skowronek, K. Stembrowicz Warszawa 1996, s. 86–92.
• Grossman H., Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808 i 1810 r., „Kwartalnik Statystyczny”, 2 (1925), z. 1, s. 1–108.
• Guldon Z., Skupiska żydowskie w miastach polskich w XV–XVI wieku, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach, t. 2: Materiały z konferencji, Kraków 24–26 XI 1998, red. K. Pilarczyk, S. Gąsiorowski, Kraków 2000, s 13–25.
• Guldon Z., W czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej, w: Dzieje Inowrocławia, t. 1 (do 1919 r.), red. M. Biskup, Warszawa–Poznań–Toruń 1979, s. 237–299.
• Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, „Ziemia Kujawska”, 9 (1993), s. 99–108.
• Guldon Z., Wajda K., Źródła statystyczne do dziejów Pomorza Wschodniego i Kujaw od XVI do początków XX w. Charakterystyka, stan zachowania, wartość naukowa, Toruń 1970.
• Guldon Z., Wijaczka J., Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich w okresie przedrozbiorowym, „Nasza Przeszłość”, 79 (1993), s. 149–197.
• Guldon Z., Wijaczka J., Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII w., w: Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995, s. 18–44.
• Guldon Z., Wijaczka J., Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, „Czasy Nowożytne”, 21 (2008), s. 149–191.
• Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in den Posener Landen nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin-Bromberg 1909.
• Herzberg I., Geschichte der Juden in Bromberg. Zugleich ein Beitrag zur Geschichte der Juden des Landes ein Posen, Frankfurt am Main 1903.
• Holsche A.C., Geographie und Statistik von West- Süd- und Neu-Ostpreussen, Bd. 3, Berlin 1807.
• Horn M., Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1974, nr 3 (91), s. 11–15.
• Hundert G.D., Jews in Poland-Lithuania in the Eighteenth Century. A Genealogy of Modernity, Berkeley – Los Angeles 2004.
• Jóźwiak S., Kontakty komturów toruńskich z Żydami z Nowej Nieszawy w latach czterdziestych XV wieku, „Rocznik Toruński”, 29 (2002), s. 39–48.
• Kabaciński R., Historia miasta Strzelna (przełom XIV/XV wieku - 1773 r.), Bydgoszcz 2001.
• Kallas M., Ustawa Konstytucyjna Księstwa Warszawskiego z 1807 r., w: Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, t. 1, red. M. Kallas, Warszawa 1990, s. 105–155.
• Karczewski D., Brześć Kujawski, w: Kujawy i ziemia dobrzyńska w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Duży, współpraca A. Borek, M. Słomski, cz. 2: Komentarz, indeksy, Warszawa 2021, s. 178–188 (Atlas Historyczny Polski - Polska Akademia Nauk. Instytut Historii. Mapy Szczegółowe XVI wieku, t. 6).
• Kardaś T., Od początku było światło. Rzecz o Albercie Michelsonie, Toruń 2014.
• Kawski T., Dzieje osadnictwa żydowskiego na Kujawach. Zarys problematyki, w: Sześć narodów, pięć kultur, jedno miasto, wspólne losy…, red. A. Cieśla, Aleksandrów Kujawski 2008, s. 27–76.
• Kawski T., Zyglewski Z., Żydzi w Fordonie. Zarys dziejów, w: Żydzi w Fordonie. Dzieje, kultura, zabytki. Zbiór studiów, red. T. Kawski, Toruń 2011, s. 8–75.
• Kaźmierczyk A., Żydzi w miastach prywatnych. Wybrane aspekty, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 77 (2016), s. 357–378.
• Kemlein S., Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego pod panowaniem pruskim, tłum. Z. Choderny-Loew, oprac. i posł. K. Makowski, Poznań 2001.
• Kozłowski J., Strzelno pod pruskimi rządami (1815–1918), Strzelno 2005.
• Kutrzeba S., Historia ustroju Polski w zarysie. Korona, wyd. 2, Poznań 2001.
• Leszczyński A., Sejm Żydów Korony 1623–1764, Warszawa 1994.
• Łuczak C., Dzieje Mogilna, Poznań 1998.
• Rutkowski J., [Rec.:] H. Grossman, Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808 i 1810 r., „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 5 (1925), z. 4, s. 1087–1099.
• Salmonowicz S., Prawo prowincjonalne Prus Zachodnich i sprawa jego kodyfikacji (1772–1844), w: S. Salmonowicz, Studia historycznoprawne, Toruń 1995, s. 148–180.
• Schipper I., Studia nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas średniowiecza, Lwów 1911.
• Schmidt E., Beiträge zur Geschichte der Finanzverwaltung Brombergs unter polnischer Herrschaft, „Jahrbuch der Historischen Gesellschaft für den Netzedistrikt zu Bromberg”, Bromberg 1894, s. 5–48.
• Simon S., Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego (1807–1815), Inowrocław 1939.
• Sobociński W., Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964.
• Sobociński W., Senkowska-Gluck M., Księstwo Warszawskie, w: Historia państwa i prawa Polski, t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, red. J. Bardach, M. Senkowska-Gluck, Warszawa 1981, s. 66–167.
• Topolski J., Pruskie uzurpacje graniczne w dobie pierwszego rozbioru Polski (1772–1777), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza”, 1968, z. 8: Historia, s. 51–76.
• Traubenberg B., Seminardirektor Aron Horwitz. Ein Gedenkblatt zu seinem 100. Geburtstage, „Ost und West. Illustrierte Monatsschrift für das gesamte Judentum”, 12 (1912), H. 6, s. 555–564.
• Wąsicki J., Powstanie 1806 roku w Wielkopolsce, Poznań 1958.
• Wąsicki J., Ziemia mogileńska w latach (1772–1815) i w okresie Księstwa Warszawskiego (1806–1815), w: Studia z dziejów ziemi mogileńskiej, t. 1, red. C. Łuczak, Poznań 1978, s. 433–448.
• Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie 1815–1848. Studium historycznoprawne, Warszawa–Poznań 1980.
• Wąsicki J., Zabór pruski 1772–1806, w: Historia państwa i prawa Polski, t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, red. J. Bardach, M. Senkowska-Gluck, Warszawa 1981, s. 19–65.
• Wyrozumski J., Żydzi w Polsce średniowiecznej, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 129–135.
• Wyrozumski J., Dzieje Krakowa, t. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992.
• Zaremska H., Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa 2011.
• Zimmermann K., Fryderyk Wielki i jego kolonizacja rolna na ziemiach polskich, t. 2, Poznań 1915.

Identifiers

DOI

10.56583/sz.1399

Biblioteka Nauki

26850488