Świadectwa księży katolickich o Kazachstanie w XIX i na początku XX w.

• Authors: Dmitriy Panto

Title variants

RU

Свидетельства католических священников о Казахстане в XIX – начале XX веков

KK

XIX ғ.– XX ғ. басындағы Қазақстан туралы католик священниктерінің мәліметтері

Abstracts

EN

Among the people who explored Central Asia in the second half of the 19th century, there was quite a large group of Catholic priests. Some of them were sent there as exiles – but once there, they continued their pastoral service, while others were sent for this specific purpose. Both carefully watched this part of the world, traversing Kazakhstan during their numerous pastoral trips to various parishes. As a result of repression in the form of exiles and the voluntary migration of Europeans, the Catholic community in Central Asia grew throughout the 19th century. The number of Catholic parishes spread over a huge area also increased. Visiting priests took notes from their travels, wrote memoirs or articles that were later published in European magazines. The article presents the activities of four Catholic priests: Walery Gromadzki, Mateusz Wejt, Leon Czudowski and Justyn Pranajtis, whose accounts and descriptions of Central Asia are an extremely interesting, though not fully used by researchers, historical source.

PL

Wśród osób, które w II połowie XIX wieku eksplorowały tereny Azji Środkowej, była całkiem liczna grupa księży katolickich. Niektórzy z nich trafili tam jako zesłańcy – ale będąc już na miejscu pełnili dalej posługę duszpasterską, inni zaś zostali wysłani właśnie w tym konkretnym celu. Jedni i drudzy uważnie przyglądali się tej części świata, przemierzając Kazachstan podczas swoich licznych podróży duszpasterskich do różnych parafii. Wspólnota katolików w Azji Środkowej rosła na przestrzeni całego XIX wieku, a przyczyniały się do tego zarówno represje carskie w formie zesłań, jak i dobrowolna migracja Europejczyków. Zwiększała się też liczba parafii katolickich, rozsianych po ogromnym terenie. Wizytujący je księża sporządzali notatki z podróży, pisali wspomnienia czy też artykuły publikowane następnie na łamach czasopism europejskich. Autor artykułu przedstawia działalność czterech księży katolickich: Walerego Gromadzkiego, Mateusza Wejta, Leona Czudowskiego i Justyna Pranajtisa, których relacje i opisy Azji Środkowej są nadzwyczaj ciekawym, choć nie do końca wykorzystanym przez badaczy źródłem historycznym.

Keywords

PL

księża; katolicy; misje; parafie; artykuły; Imperium Rosyjskie; Kazachstan

EN

priests; Catholics; missions; parishes; articles; Russian Empire; Kazakhstan

• Publisher: Muzeum Pamięci Sybiru ; Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Białymstoku
• Journal: Biuletyn Historii Pogranicza
• Year: 2023
• Issue: 23
• Pages: 22-33

Dates

published

2023

Contributors

author

Dmitriy Panto

• Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku

• https://orcid.org/0000000254679990

References

• Bilotas V., «Сибирь в церковном отношении» И.-Б. Пранайтиса, Archyvai Šaltiniai.
• Caban W., Powstanie Styczniowe. Polacy i Rosjanie w XIX wieku. Wybór studiów z okazji czterdziestolecia pracy naukowej i 65. rocznicy urodzin, red. L. Michalska-Bracha, S. Wiech, J. Legieć, Kielce 2011.
• Caban W., Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831–1873, Warszawa 2001.
• Chaniewicz W., Dzieje katolickiej wspólnoty w Tomsku [w:] Kościół katolicki na Syberii, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002.
• Chaniewicz W., Kościół katolicki na Syberii Zachodniej w XIX i początkach XX wieku (szkice historyczne, materiały, dokumenty), Kielce 2017.
• Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928.
• Januszkiewicz A., Listy z Syberii, Warszawa 2003.
• Jewsiewicki W., Na syberyjskim zesłaniu, Warszawa 1959.
• Jędrychowska B., Polscy zesłańcy na Syberii (1380–1883). Działalność pedagogiczna, oświatowa i kulturalna, Wrocław 2000.
• Kaczyńska E., Syberia: największe więzienie świata (1815–1914), Warszawa 1991.
• Kieniewicz S., Historia Polski 1795–1918, Warszawa 1968.
• Kijas A., Polacy w Kazachstanie, Poznań 1993.
• Korespondencja z Tomska, „Przegląd Katolicki” 1886, nr 39.
• Kościół Rzymsko-katolicki w Tomsku, „Pamiętnik religijno-moralny” 1853, t. XXV, nr 7.
• Kubicki P., Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, t. 1–3, Sandomierz 1930.
• Kuczyński A., Gdzie step szeroki – z dziejów związków polsko-kazachskich, „Zesłaniec” 2007, nr 30 (cz. I), 2007, nr 31 (cz. II), 2008, nr 33 (cz. III).
• Kuczyński A., Polacy w Kazachstanie. Zesłania–Dziedzictwo–Nadzieje–Powroty, Krzeszowice 2014.
• Kuczyński A., Syberia. 400 lat polskiej diaspory, Wrocław 1998.
• Kuczyński A., Syberyjskie szlaki, Wrocław 1972.
• Kuczyński A., Wkład Polaków w badania nad ludami Syberii i ich kulturą, „Lud” 1968, t. 51, cz. II.
• Librowicz Z., Polacy w Syberji, Kraków 1884.
• Łukawski Z., Ludność polska w Rosji 1863–1914, Warszawa 1978.
• Łukawski Z., Historia Syberii, Wrocław 1981.
• Maciesza A., Dzieje kolonii polskiej w Tomsku, Poznań 1934.
• Majdowski A., Kościół katolicki w Cesarstwie rosyjskim: Syberia, Daleki Wschód, Azja Środkowa, Warszawa 2001.
• Makowski S., Adolf Januszkiewicz odkryty w Kazachstanie, „Przegląd Humanistyczny” 1969, nr 3.
• Makowski S., Adolf Januszkiewicz w świetle nowych odkryć, „Przegląd Humanistyczny”, 1969, z. 1.
• Masiarz W., Dzieje kościoła i polskiej diaspory w Tobolsku na Syberii 1838–1922 r., Kraków 1999.
• Maslennikow A., Rzymskokatolicka parafia w Tomsku na Syberii w latach 1812–1991, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce” 2000, t. 93; „Miesięcznik Połocki” 1818, t. 1, nr 1–4.
• Niebelski E., Duchowieństwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zesłaniu w Rosji, Lublin 2002.
• Nowiński F., Księża z Ziem Zabranych na zesłaniu syberyjskim. Dobrowolne wygnanie księdza Wejta w Krasnojarsku, „Almanach Historyczny” 2015, t. 17.
• Nowiński F., Mateusz Wejt – zesłaniec, wygnaniec i duszpasterz Krasnojarski [w:] Zesłańcy polityczni w Imperium Rosyjskim. Studia dedykowane Profesor Wiktorii Śliwowskiej, red. E. Niebelski, Lublin 2008.
• Panto D., Kościół katolicki na zachodniej Syberii (1835–1937). Kapelania w Omsku, filia parafii tomskiej, parafia Omska, dekanat Omski, mps w zbiorach D. Panto.
• Panto D., Ksiądz Kanonik Walerian Gromadzki (1835–1917), mps w zbiorach D. Panto.
• Parafia Omska i jej mieszkańcy przez X. Leona Czudowskiego, b. proboszcza i kapelana wojskowego na Syberyi, „Missye katolickie. Czasopismo Miesięczne Ilustrowane” 1903, nr 5 (maj); nr 6 (czerwiec).
• Polacy z Wilna i ze Żmudzi na zesłaniu. Pamiętniki Józefa Bogusławskiego i księdza Mateusza Wejta, oprac. M. Nowak, Kielce 2016.
• Sabas J., Turkiestan. Polacy i Litwini w Taszkiencie, „Missye katolickie. Czasopismo Miesięczne Ilustrowane” 1904, nr 3 (marzec), s. 86–87.
• Sapargalijew G.S., Djakow B.A., Obszczestwienno-politiczeskaja diejatelnost ssylnych Poljakow w dorewolucyjonnom Kazachstanie, Ałma-Ata 1971.
• Skok H., Polacy nad Bajkałem 1863–1883, Warszawa 1974;.
• Stopikowski R., Kościół katolicki w cesarstwie rosyjskim w świetle polskiej prasy katolickiej drugiej połowy XIX wieku, Warszawa 2001.
• Sudolski Z., Tomasz Zan – „wygnaniec” i „pielgrzym” [w:] Listy z zesłania. Krąg Tomasza Zana, Jana Czeczota i Adama Suzina, oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1999.
• Veitas M., Katalikų Bažnyčios Sibire istorijos apybraiža, Vilnius 2004.
• W stepach kirgizkich (Z notatek Bronisława Zaleskiego), „Kronika Rodzinna” 1890, nr 19 (cz. 1); nr 20 (cz. 2).
• Wójcik Z., O badaniach geologicznych Karola Bohdanowicza w Kazachstanie [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, red. S. Ciesielski, A. Kuczyński, Wrocław 1996; Wójcik Z., Przyroda Kazachstanu w pracach przyrodników polskich XIX i XX w. [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, red. S. Ciesielski, A. Kuczyński, Wrocław 1996;.
• Wycieczka na Sybir przez X. J. B. Pranajtisa, prof. Akademii duchownej w Petersburgu, „Missye katolickie. Czasopismo Miesięczne Ilustrowane” 1902, nr 3 (marzec); nr 4 (kwiecień).
• Zaleski B., Wygnańcy polscy w Orenburgu, „Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu za rok l866”, Paryż l887.
• Zieliński A., Bronisława Zaleskiego wspomnienia z Kazachstanu (1848–1856) [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, red. S. Ciesielski, A. Kuczyński, Wrocław 1996; Żywot Adolfa Januszkiewicza i jego listy ze stepów kirgizkich, t. 1–2, oprac. F. Wrotnowski, E. Januszkiewicz, Berlin–Poznań 1861.
• Адрианов A., Костел в Томске [в:] Город Томск, Томск 1912;.
• Островский A., Томская римско-католическая церковь, „Сибирский вестник” 1890, № 67.
• Ханевич B., Католики в Кузбассе (XVII–XX вв.): очерк истории, материалы и документы, Кемерово 2009.
• Сливовская B., Побеги из Сибири, Санкт–Петербург 2014.
• Оплаканская P.B., Польская диаспора в Сибири в конце XVIII – первой половине XIX в., Новосибирск 2001.
• Никулина И.Н., Религия и политические ссыльные Западной Сибири в XIX в.:20 – первая половина 70-х гг., Барнаул 2002.
• Недзелюк Т.Г., Римско-католическая церковь в 1881–1917 гг., Новосибирск 2001.
• Мулина C., Участники польского востания 1863 года в Западносибирской ссылке, Омск 2005.
• Мулина C., Мигранты поневоле: адаптация ссыльных участников Польского восстания 1863 г. в Западной Сибири, Санкт-Петербург 2012.
• Лисицкая O., История католических общин в Туркестане (Вторая половина XIX века – 1917 год), Ташкент 2004.
• Мосунова T., Отец Валериан Громадский – штрихи к портрету сибирского пастыря [в:] Сибирская деревня: история, современное состояние, перспективы развития. Материалы VII Международной научно-практической конференции, посвященной 90-летию Омского государственного аграрного университета, Часть 1, Омск 2008.

Identifiers

DOI

10.60513/FPBT-JP06

Biblioteka Nauki

2192748