Badacze pomorskich motyli i szczecińskie Muzeum Przyrodnicze. Wspomnienie o dr. Ernście Urbahnie i Hercie Urbahn-Schröer w 40. rocznicę śmierci

• Authors: Marta Ewa Kurzyńska

Title variants

EN

Researchers of Pomeranian butterflies and the Szczecin Natural History Museum. Tribute to Dr. Ernst Urbahn and Herta Urbahn-Schröer on the 40th anniversary of their death

Abstracts

EN

This study is devoted to a married couple of entomologists: Dr. Ernst Urbahn (1888–1983) and Herta Urbahn-Schröer (1900–1983), whose personal and professional lives were heavily influenced by Pomerania and Stettin. Both the region and the city became places where their scientific careers flourished and where they had set on an important mission of creating an inventory of Pomeranian butterflies. Its outstanding finale was the monograph Butterflies of Pomerania with a comparative review of the Baltic Sea region (Die Schmetterlinge Pommerns mit einem vergleichenden Überblick überden Ostseeraum, 1939) – it remains to this day a flagship lepidopterological study of Pomerania. The article outlines the importance of both the Szczecin Entomological Society (Stettiner Entomologische Verein, 1837–1945) – under the auspices of which the Urbahns operated – and two related institutions: the Natural History Museum, located within the City Museum of Szczecin (Museum der Stadt Stettin – Naturkundemuseum, 1913–1945) and the Pomeranian Nature Society (Pommersche Naturforschende Gesellschaft, 1918–1945). It also unveils the post-war fate of collections accumulated over the decades (by various associations, museums and individuals), as well as that of their own private collection of butterflies. However, the core of the piece is a depiction of the couple’s fate who, after 1945, were compelled to restart their scientific path in the realities of the German Democratic Republic. Their life-science partnership appears to be – no doubt – a phenomenon in the male-dominated, entomological world of that time. And the fact that story about their lives is becoming popular in Szczecin and the Museum adds even more intriguing pages to the chronicle of the city and the region.

PL

Niniejsze opracowanie zostało poświęcone małżeństwu entomologów – dr. Ernstowi Urbahnowi (1888–1983) i Hercie Urbahn-Schröer (1900–1983). Pomorze i Szczecin stały się miejscem rozkwitu ich naukowej kariery i pasji badawczej związanej z inwentaryzacją pomorskich motyli. Ich monografia – Motyle Pomorza z przeglądem porównawczym regionu Morza Bałtyckiego (Die Schmetterlinge Pommerns mit einem vergleichenden Überblick über den Ostseeraum, 1939) – do dziś stanowi sztandarowe opracowanie lepidopterologiczne dla Pomorza. W zakresie prac inwetaryzacyjnych przyrody Pomorza w artykule nakreślono również rolę Szczecińskiego Towarzystwa Entomologicznego (Stettiner Entomologische Verein, 1837–1945), pod auspicjami którego działali Urbahnowie, oraz dwóch powiązanych z nim instytucji – Muzeum Przyrodniczego, znajdującego się strukturze Muzeum Miasta Szczecina (Museum der Stadt Stettin – Naturkundemuseum, 1913–1945), i Pomorskiego Towarzystwa Przyrodniczego (Pommersche Naturforschende Gesellschaft, 1918–1945). Zaprezentowano też tużpowojenne losy gromadzonych przez dziesięciolecia zbiorów entomologicznych, zarówno tych związanych ze wspomnianymi towarzystwami i muzeum, jak i prywatnej kolekcji motyli Urbahnów. Przede wszystkim jednak przedstawiono losy pary naukowców, którzy po 1945 roku zostali zmuszeni do zbudowania na nowo swej ścieżki zawodowej i naukowej w realiach Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Ich partnerski układ jawi się niewątpliwe jako ewenement w zdominowanym przez mężczyzn entomologicznym świecie tamtych lat. A fakt, że ich historia nabiera rozmachu w Szczecinie i tutejszym Muzeum, dopisuje frapujące karty w kronice miasta i regionu.

Keywords

PL

dzieje nauki na Pomorzu; 19–20 wiek; entomologia; zbiory muzealne; Stettiner Entomologische Verein; Museum der Stadt Stettin – Naturkundemuseum; Pommersche Naturforschende Gesellschaft; 1945 rok; Muzeum Miejskie w Szczecinie; Pomorze; Dolina Dolnej Odry; Szczecin

EN

history of science in Pomerania; 19th–20th century; entomology; museum collections; Stettiner Entomologische Verein; Museum der Stadt Stettin – Naturkundemuseum; Pommersche Naturforschende Gesellschaft; Pomerania; 1945; Museum der Stadt Stettin; Lower Oder Valley; Stettin; Szczecin

• Publisher: Muzeum Narodowe w Szczecinie
• Journal: Materiały Zachodniopomorskie
• Year: 2024
• Issue: 20
• Pages: 161-225

Dates

published

2024

Contributors

author

Marta Ewa Kurzyńska

• Muzeum Narodowe w Szczecinie

References

• AMiIZ PAN (Archiwum Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie); PMZ 1/259, 2360. Stacja Ornitologiczna – akcja obrączkowania ptaków i projekt Polskiego Instytutu Ornitologicznego.
• MiIZ PAN (Archiwum Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie). Kleine R., Die im Naturkundesmuseum zu Stettin befindlichen Arthropodentypen, Stettin 1944 [maszynopis], k 1–160.
• APSz (Archiwum Państwowe, Oddział w Szczecinie), Muzeum Miasta Szczecina, 12, 28, 31 (sygn. 65/305/12, 28, 31).
• APSz (Archiwum Państwowe, Oddział w Szczecinie), Muzeum Narodowe w Szczecinie, 1 (sygn. 65/493/1).
• APSz (Archiwum Państwowe, Oddział w Szczecinie), Stowarzyszenia i organizacje niemieckie na Pomorzu 1813–1944. Towarzystwo Entomologiczne w Szczecinie 1813–1944, 27–29, 79–80 (sygn. 65/307/6/27–29, 79–80).
• MNS AMM (Muzeum Narodowe w Szczecinie – Archiwum Muzeum Morskiego), Magistrat Stettin Stadt Museum. Naturwissenschaftliche Sammlungen. Allgemeines (1913–1926).
• SAZ (Stadtarchiv Zehdenick), Ernst Urbahn Nachlass. Ubrahn E./H., Veröffentlichungen Dr. Urbahn 1913–1982, 1959–1982 [maszynopis], k. 1–11.
• SAZ (Stadtarchiv Zehdenick), Ernst Urbahn Nachlass. Urbahn E., Bericht des Oberlehrers i. R. Dr. Ernst Urbahn über seinen Entwicklungsgang und seine entomologische Tätigkeit, 3 II 1959 [maszynopis], k. 1–5.
• SEZ = Stettiner Entomologische Zeitung
• Banzhaf W. 1934. Die Biologische Station „Greifswalder Oie” des Naturkundemuseums der Stadt Ste. Dohrniana. Abhandlungen und Berichte der Pommerschen Naturforschenden Gesellschaft und des Naturkundemuseums der Stadt Stettin 13, 249–254.
• Białecki T. 1977. Szczecin. Rozwój miasta w Polsce Ludowej. Poznań.
• Białecki T., Frankiewicz B., Gudden-Lüddeke I., Hackmann J., Lamprecht W., Mai J., Ollech B., Rautenberg H.-W., Stępiński W., Talarczyk A., Włodarczyk E. (red.) 1994. Stettin 1945–1946. Dokumente-Erinnerungen / Szczecin 1945–1946. Dokumenty – wspomnienia. Rostock.
• Burchard M.A. 1983. Erich Haeger 90 Jahre alt. Entomologische Zeitschrift 93, 287–288.
• Busse P. (red.) 1991. Mały słownik zoologiczny. Ptaki II. Warszawa.
• Cleve K. 1978. Zum 90. Geburtstag von Ernst Urbahn. (Mit vollständigem Schriftenverzeichnis der von Urbahns von 1913–1978 erschienen 180 Arbeiten). Atalanta. Zeitschrift der Deutschen Forschungszentrale für Schmetterlingswanderungen 9, 250–260.
• Dufay C. 1981. Un nouvel Aplocera Stephens (Anaitis Duponchel) de Grece – Aplocera praeformata urbahni nova subsp. (Lep. Geometridae, Larentiinae). Nota Lepidopterologica 4, 16–20.
• Eichstädt W., Eichstädt H. 2001a. Das Naturkundemuseum der Stadt Stettin in den dreißiger Jahren und das Wirken von Walter Banzhaf in Stettin. Seevögel 22 (1), 18–30
• Eichstädt W., Eichstädt H. 2001b. Walter Banzhaf und seine zoologischen Arbeiten auf der Greifswalder Oie 1929 bis 1937. Seevögel 22 (1), 9–16.
• Eichstädt W., Eichstädt H. 2008. Geschichte des Naturschutzes in Pommern (1908 bis 1945) / Historia ochrony przyrody na Pomorzu (1906 do 1945). W: W. Eichstädt, H. Wroblewski, H. Eichstädt, D. Janicka, J. Jasnowska, M. Trzeciak (red.), Die Geschichte des Naturschutzes in Pommern von den Anfängen bis in unsere Zeit / Historia ochrony przyrody na Pomorzu od zarania dziejów po dzień dzisiejszy. Friedland, 56–77.
• Emden F.I. van 1927. II. Wanderversammlung Deutscher Entomologen in Stettin. Entomologische Mitteilungen 16, 357–410.
• Emden F.I. van 1928. II. Wanderversammlung Deutscher Entomologen in Stettin. Entomologische Mitteilungen 17 (1), 3–21.
• Fedorowicz Z., Feliksiak S. 2016. 150-lecie Gabinetu Zoologicznego w Warszawie (1818–1968). P. Daszkiewicz, D. Iwan, H. Kowalski, D. Mierzwa-Szymkowiak, R. Zaborowski (oprac.). Memorabilia Zoologica NS 1, 47–48.
• Gańczak F. 2022. Komuniści niemieccy i NRD wobec Szczecina 1945–1970. W: F. Gańczak, Gryf, młot i cyrkiel. Szczecin w polityce władz NRD 1970–1990. Szczecin, 27–32.
• Graniszewska M., Leśniewska H. 2021. Kolekcja zielnika WA Uniwersytetu Warszawskiego – bogactwo o nie tylko historycznym znaczeniu. Kosmos 70 (2), 159.
• Hannemann H.J. 1984. In memoriam Dr. Ernst und Herta Urbahn. (Zusammenstellung der von Urbahns Veröffentlichten Beiträge, die nach 1978 erschienen sind). Deutsche Entomologische Zeitschrift NF 31 (1–3), 197–200.
• Hannemann H.J., Urbahn E. 1969. Lepidoptera – Schupplenfluger, Schmetterlinge. W: E. Stresemann (red.), Exkursionsfauna von Deutschland 2.2: Wirbellose. Insekten. Berlin, 142–322.
• Heinicke W., Naumann C.M. 1980. Beiträge zur Insektenfauna der DDR. Lepidoptera – Noctuidae. Beiträge zur Entomologie 30, 385–448.
• Henke M. 2013. Gedenken an den Ehrenbürger. Todestage des bekannten Zehdenicker Schmetterlingsforschers Ernst Urbahn und seiner Frau jähren sich zum 30. Mal. Gransee Zeitung 15 I 2013.
• Hergen I. 2016. Ehrenbürger als Publikumsmagnet. Grosse Resonanz auf neue Ausstellung zu Ernst Urbahn. Gransee Zeitung 18 IV 2016, 3.
• Hering H. 1840. Beiträge zur Insecten – Fauna Pommerns. Die Pommerschen Falter. SEZ 1, 146–156.
• Hering H. 1841. Beiträge zur Insecten – Fauna Pommerns. Die Pommerschen Falter. SEZ 2, 14–16.
• Hering H. 1880. Die Geometriden Pommerns. SEZ 41, 309–326.
• Hering H. 1881. Die Pommerschen Rhopaloceren, Sphingiden, Bombyciden und Noctuinen. SEZ 42, 133–140.
• Herrmann U. (red.) 2006. „Mit uns zieht die neue Zeit …” . Der Wandervogel in der deutschen Jugendbewegung. Weinheim–München.
• Heuss T. 1991. Anton Dohrn. A Life for Science. Berlin-New York.Heuss T. 1940. Anton Dohrn in Neapel. Berlin.
• Holzfuß E. 1939. Überblick über die Pflanzengesellschaften in Pommern. W: E. Urbahn, H. Urbahn, Die Schmetterlinge Pommerns (…). SEZ 100, 813–818.
• Filipowiak W. 1968. Działalność Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie w 1968 roku. Materiały Zachodniopomorskie 14, 831–832.
• Frankiewicz B. 1994. Bombardowanie miasta przez lotnictwo alianckie. W: B. Wachowiak (red.), Dzieje Szczecina 1806–1945. Szczecin, 878–889.
• Jaskułowski T. 2016. Wymuszona przyjaźń. Stosunki państwowe NRD–PRL. Mówią Wieki 11, 8–11.
• Kiesel L. 2008. Erinnerung an Dr. Ernst Urbahn ist nie verblasst. Gransee Zeitung, 16 IV 2008.
• Kiesel L., Kiesel E., 2003. Erinnerung an Dr. Ernst Urbahn. Gransee Zeitung, 08 IV 2003.
• Klausnitzer B. 2013. Ernst Urbahn (7.4.1888 Zehdenick – 14.1.1983 Zehdenick). Entomologische Nachrichten und Berichte 57, 167–168.
• Kleine R. 1944. Vereinsnachrichten. SEZ 105, 196.
• Koch M. 1954. Wir bestimmen Schmetterlinge. Berlin.
• Koehler O. 1956. Horst Wachs. Zoologischer Anzeiger 20, 490.
• Kozińska B. 2013a. Muzeum Miejskie na Hakenterrasse – tradycja i awangarda / Das Stadtmuseum auf der Hakenterrasse – Tradition und Avantgarde. W: S.P. Kubiak, D. Kacprzak (red.), 100 lat muzeum w Szczecinie / 100 Jahre des Museums in Stettin. Szczecin, 107–139.
• Kozińska B. 2013b. Muzeum Pomorskie – kolekcje przyrodniczo-naukowe i sztuki antycznej Heinricha Dohrna / Das Pommersche Museum – Heinrich Dohrns Naturkunde- und Antikensammlungen. W: S.P. Kubiak, D. Kacprzak (red.), 100 lat muzeum w Szczecinie / 100 Jahre des Museums in Stettin. Szczecin, 87–105.
• Kozińska B. 2013c. Szczecińscy muzealnicy – współtwórcy dorobku Muzeum Narodowego w Szczecinie / Stettiner Museumsmitarbeiter – Mitwirkende an den Errungenschaften des Nationalmuseums Stettin. W: S.P. Kubiak, D. Kacprzak (red.), 100 lat muzeum w Szczecinie / 100 Jahre des Museums in Stettin. Szczecin, 141–171.
• Kozińska B. 2013d. Stulecie gmachu muzealnego na Wałach Chrobrego / Hundert Jahre Museumsgebäude auf der Hakenterrasse. W: S.P. Kubiak, D. Kacprzak (red.), 100 lat muzeum w Szczecinie / 100 Jahre des Museums in Stettin. Szczecin, 17–43.
• Kozińska B. 2013e. Walter Riezler i Muzeum Miejskie w Szczecinie / Walter Riezler und das Stadtmuseum Stettin. W: S.P. Kubiak, D. Kacprzak (red.), Święto wiosny / Frühlingsweihe 1913. Szczecin 2013, 62–89.
• Krasucki E., Ślepowroński T. 2022. Trudna tożsamość na krańcu mapy. Szczecin.
• Krüger L. 1913. Festschrift zur Eröffnung des Städtischen Museums zu Stettin am 23. Juni 1913. Gewidmet vom Entomologischen Verein zu Stettin. Stettin.
• Kruszyński M. 2012. Henryk Raabe – organizator i pierwszy rektor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (1944–1948). Komunizm: system – ludzie – dokumentacja. Rocznik Instytutu Pamięci Narodowej 1, 59–87.
• Kurzyńska M.E., Ławicki Ł. 2021. Muzealne echa Paula Robiena – pomorskiego ornitologa i aktywisty na rzecz ochrony przyrody / Museum echoes of Paul Robien – a Pomeranian ornithologist and wildlife conservation activist. Materiały Zachodniopomorskie NS 17, 639–690.
• Kurzyńska M.E., Ławicki Ł. 2024. Paul Robien (1882–1945) – ornitolog i obrońca przyrody. W: A. Chludziński (red.), Pomorzanie znani i nieznani 6. Pruszcz Gdański, 107–148.
• Maciejowska Ż., Witkowski R. 2012. Most Wilhelma Meyera / Wilhelm Meyer Brücke. Szczecin.
• Meyer W., Kästner A. 1939. Geschichte des Stettiner Entomologischen Vereins. SEZ 100, 2–70.
• Meyer W., Noack P., Richter O., Ule C.H., Urbahn E. 1924. Die Großschmetterlinge des pommerschen Odertals 1900–1925. SEZ 85, 79–132.
• Meyer W., Noack P., Richter O., Ule C.H., Urbahn E. 1925. Die Großschmetterlinge des pommerschen Odertals 1900–1925. SEZ 86 (1), 101–166.
• Mitgliederliste 2020 – Mitgliederliste der PNG. Verstand für 1919. Abhandlungen und Berichte der Pommerschen Naturforschenden Gesellschaft 1.
• Mulczyński J. 2009. Poznańska Zdobnicza. Historia Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Poznaniu w latach 1919–1939. Poznań.
• Musekamp J. 2013. Między Stettinem a Szczecinem. Metamorfoza miasta od 1945 do 2005. Poznań.
• Neue Schaustücke für das Naturkundliche Museum. Eine Million Insekten. Der Schatz der Stettiner entomologischen Sammlung wird dem Publikum gezeigt. Stettiner Abendpost 4 XI 1928.
• Quaritsch H. 1999. Carl Hermann Ule. Verwaltungsarchiv 1999, 489–498.
• Richter R. 1939. Boden und Klima in Pommern. W: E. Urbahn, H. Urbahn, Die Schmetterlinge Pommerns (…). SEZ 100, 809–813.
• Sachtleben H. 1949. Richard Kleine. Ein Nekrolog. Koleopterologische Zeitschrift 1, 89–92.
• Schaller F. 1972. Alfred Kästner 1901–1971. Verhandlungen der Deutschen Zoologischen Gesellschaft 66, 315–317.
• Schleich C. L. 1886. Hermann Konrad Wilhelm Hering. SEZ 47, 178–182.
• Schmetterlinge Flöhe, Wanzen. Jahrzehnte im Dienst der Wissenschaft. Reihn-Zeitung 12 VIII 1952.
• Sroka J. 2014. Karl Friedrich Marquardt. W: J. Sroka, M. Poprawska (red.), Sławnianie znani i nieznani. Sławno, 35–37.
• Stüdnitz G. 1972. Karl Friedrich Marquardt [Nachruf]. Berichte des Vereins “Natur und Heimat” und des Naturhistorischen Museums zu Lübeck 12, 13–15.
• Tomczyk-Kozioł K. 2023. Spisy członków lóż masońskich w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu jako źródło do badań nad kadrą pedagogiczną Królewskiego i Miejskiego Gimnazjum oraz Gimnazjum Mariackiego w Szczecinie w latach 1805–1935. Przegląd Zachodniopomorski 38 (67), 183–184. DOI: 10.18276/pz.2023.38-09.
• Urbahn E. 1913. Abdominale Duftorgane bei weiblichen Schmetterlingen. (Inauguraldissertation). Jena.
• Urbahn E. 1932. Wie weit sind wir mit der Pommernfauna? Nach dem Vortrag von Dr. E. Urbahn am 2. Dezember 1931. SEZ 93 (1), 160–161.
• Urbahn E. 1935. Nachruf. Wilhelm Meyer. SEZ 96, I–IV.
• Urbahn E. 1950. Beobachtungen auf Rügen 1943–45. Eine Ergänzung zur „Pornaternfauna”. Zeitschrift für Lepidopterologie 1, 11–21.
• Urbahn E. 1952. Die asiatische Geometride Cabera leptographa Wehrli in der Mark Brandenburg gefunden. Zeitschrift für Lepidopterologie 2 (1), 25–35.
• Urbahn E. 1974. Referat über: Bielewicz M., Die sog. Großschmetterlinge des westlichen Bieszczady-Gebirges und des Hügellandes bei Przemysl (Polnisch mit deutscher Zusammenfassung von Borkowski). Entomologische Nachrichten NF 18, 14–15.
• Urbahn E. 1980. Erinnerungen an Ernst Haeckel in Jena. Nota Lepidopterologica 3 (3–4), 136–137.
• Urbahn E., Meyer W. 1933. Zweiter Nachtrag zur Großschmetterlingsfauna des pommerschen Odertals. (Lepidoptera), 1929–1932. SEZ 94, 153–168.
• Urbahn E., Urbahn H. 1937. Dritter Nachtrag zur Großschmetterlingsfauna des pommerschen Odertals. (Lep.), 1932–1937. SEZ 98, 304–311.
• Urbahn E., Urbahn H. 1939. Die Schmetterlinge Pommerns mit einem vergleichenden Überblick über den Ostseeraum 19 Textfiguren und 12 Karten Macrolepidoptera. Bearbeitet von E. und H. Urbahn, Stettin, unter Mitarbeit von E. Haeger (Gewiesen) und mit Verwendung von Beobachtungen zahlreicher pommerscher Sammler. SEZ 100, 185–826.
• Urbahn E., Urbahn H. 1974. Unterschiede im Genitalbau bei Anaitis-Arten. Deutsche Entomologische Zeitschrift NF 21 (4–5), 301.
• Urbahn E., Urbahn H. 1986. Das Schicksal der Stettiner Museen und ihrer Schätze. Nach eigenen Beobachtungen vom August 1945. Verfaßt in Zehdenick am 20.02.1959. Stettiner Bürgerbrief 12, 32–38.
• Wendt E. 2004. Hahne August 1873–1952. W: E. Wendt. Stettiner Lebensbilder. Köln, 218–220. Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Pommern 40.
• Wettengel M. 1993. Staat und Naturschutz 1906–1945. Zur Geschichte der Staatlichen Stelle für Naturdenkmalpflege in Preußen und der Reichsstelle für Naturschutz. Historische Zeitschrift 257, 355–399.
• Wilfert M., Philipp H.J., Wendt E. 2016. Der entomologische Verein zu Stettin, seine Sammlungen und seine Zeitschriften von 1837–1945. Baltische Studien. Pommersche Jahrbücher für Landesgeschichte 102, 169–198.
• Die Geschichte des Müritz-Nationalparks. <https://www.mueritz-nationalpark.de/wissenverstehen/der-nationalpark/nationalpark-geschichte> [dostęp: 24 IX 2024].
• Łojko A. 2019. Zbiornica Księgozbiorów Zabezpieczonych (Szczecin). <https://pomeranica.pl/wiki/Zbiornica_Ksi%C4%99gozbior%C3%B3w_Zabezpieczonych_(Szczecin)> [dostęp: 13 III 2025].
• Kurzyńska M. 2023. Ernst Holzfuss (1868–1943). Zbieracze – biogramy. Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. <http://www.zielnik.biol.uw.edu.pl/?page_id=534#holzfuss> [dostęp: 23 IX 2024].
• Stowarzyszenie Haus Stettin e.V. w Lubece. <https://heimatbund.de/kultur-geschichte/heimatstuben/haus-stettin.html> [dostęp: 19 IX 2024].
• Urbahns Weißer Weidenspanner. <https://de.wikipedia.org/wiki/Urbahns_Wei%C3%9Fer_Weidenspanner> [dostęp: 29 XII 2024].
• Wanderversammlungen Deutscher Entomologen, 2023. <https://themator.museum-digital.de/t/2769/2771?> [dostęp: 23 IX 2024].
• Wójcik Z. 2021. Raabe Zdzisław. W: Giganci nauki. <https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/83371,Raabe-Zdzislaw.html> [dostęp: 24 XI 2024]

Identifiers

DOI

10.62076/MZP00025

Biblioteka Nauki

61426203