Mieszkańcy wsi Hyżne wobec zagrożenia tatarskiego w XVII stuleciu na tle międzypokoleniowej pamięci komunikatywnej i pamięci kulturowej

• Authors: Andrzej Gliwa

Title variants

EN

Peasants from Hyżne village in the face of Tatar threat in the seventeenth century, against the background of the transgenerational communicative and cultural memory discourses

Abstracts

EN

The phenomena related to natural disasters and acts of war, bringing significant destruction and material losses, usually left an indelible mark in collective memory and identity of early modern era societies. This class of phenomena included a particular type of military-business activity of Tatar hordes, specifically long-range pillage raids, which ravaged and weakened demographically the south-eastern territories of the Polish-Lithuanian state from the late 15th to the end of the 17th century. Since military operations conducted by Tatar hordes were asymmetrical in nature, focusing on civilian communities, mostly in rural areas, they constituted an existential threat to the communities living there. This stemmed from the impact of such unconventional military operations, which included catastrophic damages to buildings and economic infrastructure of attacked villages, as well as significant demographic losses, suffered by local populations. Thus, Tatar slave raids have left a permanent mark in the collective memory of victim communities. The author utilizes a broad base of source materials dating back to 17th and 18th century, including narrative sources, visitation files of Latin Przemyśl diocese, treasury and tax sources, to focus on the transformation process of communicative (generational) memory into cultural memory. The latter began to form around mid-18th century, when the last generation that directly witnessed Tatar pillage raids started dying out. Cultural memory is understood here – after German cultural studies scholar and Egyptologist Jan Assmann – as exteriorized and objectified memory of the given community about its own traumatic past. It is transmitted through textual sources and oral tradition, often supported by various “places of memory”, both material and intangible with great symbolic potential, such as legends, folk tales and songs. It seems that figures of key importance in transforming local communicative memories into cultural memory were the representatives of local intellectual elites, most often Catholic priests. Their activities, referring to the sacrum-profanum dichotomy and the providentialism idea, popular in the 17th–18th century Commonwealth, indicate a socially conditioned process of forming a cultural memory within the framework of symbolically objectified and highly structured narrative, relating directly to Christian religion, which on one hand transcended individual experience of the members of local community, and on the other, responded to current social and cultural needs.

PL

Zjawiska związane z klęskami elementarnymi i działaniami wojennymi, których konsekwencją były znaczne zniszczenia i straty materialne pozostawiały zazwyczaj trwały ślad w pamięci zbiorowej i tożsamości społeczeństw epoki wczesnej nowożytności. Do tej klasy fenomenów należała specyficzna działalność militarno-biznesowa ord tatarskich w postaci wypraw grabieżczych dalekiego zasięgu, które od schyłku XV do końca XVII w. pustoszyły i osłabiały demograficznie południowo-wschodnie ziemie państwa polsko-litewskiego. Ze względu na fakt, że operacje militarne prowadzone przez ordy tatarskie miały charakter asymetryczny, koncentrując się w środowisku ludności cywilnej, przeważnie na obszarach wiejskich, stanowiły dla zamieszkujących tam społeczności zagrożenie egzystencjalne. Wynikało to ze skutków tego typu niekonwencjonalnych działań militarnych, którymi były katastrofalne zniszczenia w zabudowie i infrastrukturze gospodarczej atakowanych wsi oraz znaczne straty demograficzne ponoszone przez miejscowe populacje. Jako takie właśnie, niewolnicze wyprawy tatarskie odciskały trwałe piętno w pamięci zbiorowej społeczności, które stawały się ich ofiarą. W oparciu o szeroką bazę materiałów źródłowych pochodzących z XVII i XVIII w., wśród których są m.in. źródła narracyjne, akta wizytacji łacińskiej diecezji przemyskiej i źródła skarbowo-podatkowe, autor skupia swoją uwagę na procesie transformacji pamięci komunikatywnej (pokoleniowej) w pamięć kulturową. Ta ostatnia zaczęła się tworzyć około połowy XVIII w., kiedy w sposób naturalny zaczęło wymierać ostatnie pokolenie będące naocznym świadkiem grabieżczych rajdów tatarskich. Pamięć kulturowa rozumiana jest tutaj – za niemieckim kulturoznawcą i egiptologiem Janem Assmannem – jako ponadindywidualna i zobiektywizowana pamięć danej społeczności na temat własnej traumatycznej przeszłości. Jest ona transmitowana poprzez teksty i tradycję mówioną, często przy wsparciu różnych „miejsc pamięci”, zarówno materialnych, jak i tych niematerialnych o dużym potencjale symbolicznym w postaci legend, podań i pieśni ludowych. Jak się wydaje, kluczowe znaczenie w przetwarzaniu lokalnych pamięci komunikatywnych w pamięć kulturową mieli reprezentanci miejscowych elit intelektualnych, którymi byli najczęściej księża katoliccy. Ich działania, odwołujące się do opozycji sacrum-profanum i popularnej w Rzeczypospolitej XVII–XVIII w. idei prowidencjonalizmu, wskazują na społecznie uwarunkowany proces konstruowania pamięci kulturowej w ramach zobiektywizowanej symbolicznie i wysoce ustrukturyzowanej narracji odnoszącej się wprost do religii chrześcijańskiej, która z jednej strony wykraczała poza indywidualne doświadczenie członków lokalnej wspólnoty, a z drugiej odpowiadała aktualnym potrzebom społeczno-kulturowym.

Keywords

PL

najazdy tatarskie; działania asymetryczne; przemoc zorganizowana; chłopskie strategie samoobrony; pamięć zbiorowa; trauma kulturowa

EN

Tatar slave raids; asymmetric warfare; organised violence; peasant self-defence strategies; collective memory; cultural trauma

• Publisher: Archiwum Główne Akt Dawnych
• Journal: Miscellanea Historico-Archivistica
• Year: 2020
• Volume: 27
• Pages: 35-84

Dates

published

2020

Contributors

author

Andrzej Gliwa

• Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu

References

• Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu, sygn. 64, 155, 159, 173, 185, 792
• Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne Potockich, sygn. 36
• Archiwum Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie, Archiwum Materiałów Terenowych, Teki Franciszka Kotuli: t. 58, 59, t. 350, 1528
• Archiwum Narodowe w Krakowie: Archiwum Pinoccich, rkps 372; Variae civitates et villae – zbiór szczątków zespołów, sygn. 319
• Archiwum Państwowe w Przemyślu, Archiwum Geodezyjne, sygn. 592
• Österreichisches Staatsarchiv Wien, Kriegsarchiv, Karte des Königreich Galizien und Lodomerien, 1:28800, 1779–1783, B IX a. 390, section 117
• Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника, ф. 141, оп. 1, спр. 508/II
• Національна бібліотека України імені В. І. Вернадського, ф. 1, спр. 6283
• Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі у Мінску, ф. 695, оп. 1, спр. 200
• Центральний державний історичний архів України у Львові, ф. 13, оп. 1, спр. 149
• Nawrotowski Piotr Antoni, Pamiątka czułości pasterskiey to iest wizyta wiekopomnym czasom głośna Iaśnie Wielmożnego y Nayprzewielebnieyszego JMci Xiędza Wacława Hieronyma z Bogusławic Sierakowskiego Biskupa Przemyskiego honor Boski promowuiąca, Lwów 1751
• Nawrotowski Piotr Antoni, Brząk trądu nieczystego Próżniaka między pszczółkami czystemi robotnikami w ulu Adama pszczołnika Bożego o nogi Nayjaśnieyszego Majestatu […], Lwów 1751
• Pamiętniki o Koniecpolskich. Przyczynek do dziejów polskich XVII wieku, wyd. Stanisław Przyłęcki, Lwów 1842
• Rejestr poborowy ziemi sanockiej z 1640 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś [seria: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej, Źródła dziejowe, t. 2, cz. 1], Przemyśl-Rzeszów 1998
• Starożytności historyczne polskie czyli pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski, listy królów i znakomitych mężów, przypowieści, przysłowia i t.p., wyd. Ambroży Grabowski, t. 1, Kraków 1840
• Alexander Jeffrey C., Toward a Theory of Cultural Trauma [w:] Cultural Trauma and Collective Identity, ed. by J. C. Alexander, R. Eyerman, B. Giesen, N. J. Smelser, P. Sztompka, Berkeley, California 2004, s. 1–30
• Alexander Jeffrey C., Trauma: A social theory, Routledge, Cambridge 2012
• Assmann Jan, Collective Memory and Cultural Identity, „New German Critique”, No. 65, p. 125–133
• Assmann Jan, Kultura pamięci, przeł. A. Kryczyńska-Pham [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Kraków 2009, s. 59–99
• Assmann Jan, Pamięć kulturowa. Pismo zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, przeł. A. Kryczyńska-Pham, red. R. Traba, Warszawa 2019
• Bähr Andreas, Remembering Fear. The Fear of Violence and the Violence of Fear in the Seventeenth-Century War Memories [w:] Memory before Modernity. Practices of Memory in Early Modern Europe, eds. E. Kuijpers, J. Pollmann, J. Müller and J. van der Steen, Leiden-Boston 2013, p. 269–282
• Baranowski Bohdan, Chłop polski w walce z Tatarami, Warszawa 1952
• Barącz Sadok, Cudowne obrazy Matki Najświętszej w Polsce, Lwów 1891
• Betlej Andrzej, Kościół p.w. Ś.Ś. Piotra i Pawła oraz dawne kolegium księży Jezuitów [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan. K. Ostrowski, cz. 1: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 20: Kościoły i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego (2), Kraków 2012, s. 71–132
• Betlej Andrzej, Kościół p.w. Św. Michała Archanioła (Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii) i klasztor OO. Karmelitów Trzewiczkowych [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan. K. Ostrowski, cz. 1: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 20: Kościoły i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego (2), Kraków 2012, s. 133–170
• Bogdan Wojciech, Matka Boska łaskami słynąca w Hyżnem, Rzeszów 1929
• Borowiec Teresa, Borowiec Saturnin, Z przeszłości Budziwoja, Tyczyn 1994
• Brückner Aleksander, Dzieje kultury polskiej, t. 3: Czasy nowsze do r. 1831, Kraków 1931
• Czuba Mariusz, Blizne – klejnot Pogórza. Historia i zabytki, Blizne 1996
• Deluga Waldemar, Ukraińskie graficzne wyobrażenia cudownych ikon maryjnych z XVII i XVIII wieku [w:] Гетьман Іван Мазепа. Постать, отночення, епоха. Збірник наукових прац, ред. В. А. Смолій, Київ 2008, s. 312–335
• Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. (Third Edition), DSM-III, Washington, D.C. 1980
• Die Aufzeichnungen des Dominikaners Martin Gruneweg (1562–ca. 1618): über seine Familie in Danzig, seine Handelsreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen, hg. Almut Bues, Bd. 2, Wiesbaden 2008
• Durkheim Emile, Elementarne formy życia religijnego, tłum. A. Zadrożyńska, Warszawa 1990
• Dywan Tomasz, Kształtowanie kultury prowincjonalnej w katolickich sanktuariach maryjnych na kresach południowo-wschodnich Rzeczypospolitej, Łódź 2014
• Eaglestone Robert, Knowledge, ‘Afterwardsness’ and Trauma [w:] The Future of Trauma Theory. Contemporary Literary and Cultural Criticism, red. G. Buelens, S. Durrant, R. Eaglestone, Routledge, London 2014, p. 11–22
• Ergietowski Stanisław, Sanktuarium maryjne w Hyżnem, „Kronika Diecezji Przemyskiej”, t. 50, 1964, z. 2, s. 45–48
• Erll Astrid, Kultura pamięci. Wprowadzenie, przeł. Agata Teperek, Warszawa 2018
• Eyerman Ron, The Past in the Present. Culture and the Transmission of Memory, “Acta Sociologica”, vol. 47 (2), 2004, s. 159–169
• Fastnacht Adam, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław 1962
• Fastnacht Adam, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, t. 1, Brzozów 1991
• Fridrich Alojzy, Historye cudownych obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. 2, Kraków 1904
• Gadomski Jerzy, Imagines Beatae Mariae Virginis Gratiosae. Małopolski typ Hodegetrii z XV wieku, „Folia Historiae Artium”, t. 22, 1986, s. 29–48
• Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779–1783, t. 4, cz. A–B, red. Waldemar Bukowski, Bogusław Dybaś, Zdzisław Noga, Kraków 2012
• Giddens Anthony, Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge 1991
• Gliwa Andrzej, Chronologia i zasięg terytorialny napadów tatarskich na ziemie przemyską i sanocką w latach 1620–1629, „Rocznik Przemyski”, t. 33, 1997, z. 3: Historia, s. 21–40
• Gliwa Andrzej, Doświadczenie inwazji tatarskich w narracjach ludowych i pamięci zbiorowej jako niematerialne dziedzictwo kulturowe Polski południowo-wschodniej, „Ochrona Zabytków”, nr 1/2014, s. 53–73
• Gliwa Andrzej, Działania asymetryczne w wojskowości tatarskiej we wczesnej epoce nowożytnej, „Prace Historyczne UJ”, nr 143, z. 4, 2016, s. 703–735
• Gliwa Andrzej, How the captives were taken: The making of the Tatar slave raids in early modern period [in:] Studies in Global Slavery, vol. 2: Slavery in The Black Sea Region. Forms of unfreedom at the intersection between Islam and Christianity, eds. by D. Pargas and F. Roşu, Leiden 2020
• Gliwa Andrzej, Kraina upartych niepogod. Zniszczenia wojenne na obszarze ziemi przemyskiej w XVII wieku, Przemyśl 2013
• Gliwa Andrzej, Powstawanie lokalnych kultów maryjnych i świętych patronów na Rusi Czerwonej po najazdach tatarskich jako dyskurs religijny w Rzeczypospolitej epoki nowożytnej, „Tematy i Konteksty”, nr 4 (9), 2014, s. 380–400
• Gliwa Andrzej, Strategie obronne ludności cywilnej ziem południowo-wschodnich Rzeczypospolitej podczas najazdów tatarskich w XVII wieku [w:] Hortus bellicus. Studia z dziejów nowożytnych. Prace ofiarowane Profesorowi Mirosławowi Nagielskiemu, red. K. Bobiatyński, P. Gawron, K. Kossarzecki, P. Kroll, D. Milewski, Warszawa 2017, s. 421–448
• Gliwa Andrzej, The Tatar military art of war in the early modern period: an example of asymmetric warfare, „Acta Poloniae Historicae”, vol. 114, 2016, s. 191–229
• Gubała Joanna, Metodologiczna refleksja nad badaniami pamięci zbiorowej. Próba wstępnego ujęcia problemu na przykładzie rozważań Jeffreya Olicka, Wulfa Kansteinera oraz Alona Confino, „Acta Universitatis Lodzensis”, Folia Sociologica, 42, 2012, s. 63–82
• Gutowski Jacek, Uzbrojenie Tatarów, Warszawa 1991
• Gwoździcki Władysław, Dzieje miasteczka i parafii Czudec, Przemyśl 1992
• Halbwachs Maurice, Społeczne ramy pamięci, przeł. Marcin Król, Warszawa 2008
• Hauser Leopold, Monografia miasta Przemyśla, Przemyśl 1991
• Herman Judith, Trauma and Recovery. The Aftermath of Violence. From Domestic Abuse to Political Terror, New York 2015
• Horn Maurycy, Chronologia i zasięg najazdów tatarskich na ziemie Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1600–1647, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 8, cz. 1, 1962, s. 3–71
• Horwat Jerzy, Zarys genealogii rodu Krasickich do 1717 r., (cz. II), „Przemyskie Zapiski Historyczne”, t. 4–5, 1986–1987, s. 77–87
• Iwanowski Eustachy Antoni, Pamiątki polskie z różnych czasów, t. 2, Kraków 1882
• Jackowski Antoni, Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, Kraków 1999
• Jankowska Małgorzata, Współczesna apokryficzność. Próba kulturoznawczej analizy zjawiska, „Przestrzenie Teorii”, nr 23, 2015, s. 71–90
• Kałwa Piotr, Działalność kościelna Katarzyny Wapowskiej w ziemi sanockiej, Lwów 1931
• Kansteiner Wulf, Finding Meaning in Memory: A Methodological Critique of Collective Memory Studies, „History and Theory”, vol 41, no. 2, 2002, p. 179–197
• Karczmarzewski Andrzej, Krajobraz mityczny, „Rzeszowska Teka Konserwatorska”, t. 3–4, 2002, s. 9–37
• Khazanov Anatoly M., Nomads of the Eurasian Steppes in Historical Retrospective [in:] N. N. Krain, D. M. Bondarenko, T. J. Barfield, Nomadic Pathways in Social Evolution (Civilizational Dimensions), ed. by I. V. Sledzevski, t. 5, Lac-Beauport 2015, p. 25–49
• Kidron Carol A., Surviving a Distant Past: A Case Study of the Cultural Construction of Trauma Descendant Identity, „Ethos”, vol. 31, 2004, p. 513–544
• Klebowicz Grzegorz, Organizacja parafialna diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w XIV–XVI wieku, Lublin 2013
• Kociubiński Mieczysław, Księża diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego, t. 1: Do pierwszego rozbioru Polski, cz. 1: Biogramy, Przemyśl 1988–1989, s. 351 (mps w AAP)
• Kotula Franciszek, Chłopi bronili się sami. Reportaż historyczny, Rzeszów 1982
• Kotula Franciszek, Chłopskie warownie z XVII w. w Hyżnem i Kosinie, „Ochrona Zabytków”, nr 12/2 (45), 1959, s. 101–112
• Kotula Franciszek, Warownie chłopskie XVII w. w ziemi przemyskiej i sanockiej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 8, cz. 1, 1962, s. 73–149
• Łachecki Ignacy, O kościele i obrazie Najśw. Maryi Panny łaskami słynącej w Hyżnem, Opawa 1920
• Łysak Tomasz, Trauma – od genealogii pojęcia do studiów nad traumą [w:] Antologia studiów nad traumą, red. Tomasz Łysak, Kraków 2015, s. 5–30
• Malewska Hanna, Listy staropolskie z epoki Wazów, Kraków 1978
• Manier David, Hirst William, A Cognitive Taxonomy of Collective Memories [in:] Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook, eds. Astrid Erll, Ansgar Nünning, Berlin-New York 2008, p. 253–262
• Mróz Franciszek, Mróz Łukasz, Sanktuaria i ośrodki pielgrzymkowe na Pogórzu Dynowskim – geneza i funkcjonowanie [w:] Ochrona środowiska w aspekcie zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego Pogórza Dynowskiego, red. J. Krupa i T. Soliński, Dynów 2012, s. 125–149
• Nastalska-Wiśnicka Joanna, Staropolskie piśmiennictwo sanktuaryjne jako źródło do badań nad kultem maryjnym na ziemiach Rzeczypospolitej, „Textus et Studia”, t 4, 2015, nr 4, s. 47–70
• Nora Pierre, Mèmoire collective [in:] La nouvelle histoire, ed. Jacques Le Goff, Roger Chartier, Jacques Revel, Paris 1978, s. 398–401
• Olick Jeffrey K., Collective memory: The Two Cultures, „Sociological Theory”, vol. 3, no. 7, 1999, p. 333–348
• Olick Jeffrey K., The Politics of Regret. On Collective Memory and Historical Responsibility, New York 2007
• Pilarczyk Zbigniew, Fortyfikacje na ziemiach koronnych Rzeczypospolitej w XVII wieku, Poznań 1997
• Pollmann Judith, Kuijpers Erika, Introduction. On the Early Modernity of Modern Memory [in:] Memory before Modernity. Practices of Memory in Early Modern Europe, eds. E. Kuijpers, J. Pollmann, J. Müller and J. van der Steen, Leiden-Boston 2013, p. 1–23
• Półćwiartek Józef, Zniszczenia ostatniego najazdu tatarskiego w 1672 r. na obszarze ziemi sanockiej (W aneksie Taryfa dymów ziemi sanockiej z 1674 roku), „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. 7–8, 1994, s. 17–42
• Radstone Susannah, Memory and Methodology, London-Oxford-New York-New Delhi-Sydney 2000
• Rigney Ann, The Dynamics of Remembrance: Texts between Monumentality and Morphing [in:] Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook, eds. Astrid Erll, Ansgar Nünning, Berlin-New York 2008, p. 345–353
• Rok Bogdan, Życie religijne w sanktuariach maryjnych na ziemiach Rzeczypospolitej w czasach saskich [w:] Między barokiem a oświeceniem. Obyczaje czasów saskich, red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Olsztyn 2000, s. 155–165
• Sarna Władysław, Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym, Przemyśl 1898
• Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis dioecesis rit. lat. Premisliensis Anno Domini 1912, Premisliae 1911
• Sroka Albin, Franciszkański kościół Św. Antoniego w Przemyślu, Jarosław-Przemyśl 1992, s. 57
• Sztompka Piotr, Cultural Trauma. The Other Face of Social Change, “European Journal of Social Theory”, vol. 3 (4), 2000, s. 449–466
• The Politics of War Memory and Commemoration, ed. by T. G. Ashplant, G. Dawson and M. Roper, London-New York 2000
• Tomicki Ryszard, Tradycja i jej znaczenie w kulturze chłopskiej, „Etnografia Polska”, t. 17, 1973, z. 2, s. 41–58
• Traverso Antonio, Broderick Mick, Interrogating trauma: Towards a critical trauma studies [w:] Interrogating trauma. Collective Suffering in Global Arts and Media, ed. by A. Traverso and M. Broderick, Routledge, New York 2011, s. 3–16
• Vansina Jan, Oral Tradition as History, University of Wisconsin Press, London 1985
• Wagner Marek, W cieniu szukamy jasności chwały. Studia z dziejów panowania Jana III Sobieskiego (1684–1696), Siedlce 2002
• Winter Jay, Remembering War. The Great War between the Memory and History in the Twentieth Century, New Haven-London 2006
• Wiślicz Tomasz, Nadprzyrodzone interwencje w dziejach Rzeczypospolitej: przypadki Matki Boskiej Sokalskiej i Matki Boskiej z Tynnej, „Rocznik Antropologii Historii”, nr 1–2 (1), 2011, s. 143–155
• Witkowska Aleksandra, Nastalska-Wiśnicka Joanna, Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej. Maryjne miejsca święte w drukach staropolskich, Lublin 2013
• Witwińska Magdalena, Osiemnastowieczna polichromia w jarosławskim kościele „Na Pólku” i jej twórcy [w:] Wizerunki maryjne archidiecezja przemyska diecezja rzeszowska, red. Inga Sapetowa, z. 1, Rzeszów 1992, s. 43–59
• Wrzeszcz Maria, Hyżne [w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, red. Jan Walkusz, Lublin 1993, kol. 1375
• Young Allan, The Harmony of Illusions. Inventing Post-Traumatic Stress Disorder, New Jersey 1995
• Żdan Michał, Kilka słów o śladach Tatarszczyzny na terytorium województwa lwowskiego, „Rocznik Tatarski”, t. 2, 1935, s. 395–399

Identifiers

Biblioteka Nauki

11364328