Spuścizny dziewięciowiekowej antropopresji w zlewni Skawy

• Authors: Karol Witkowski

Title variants

EN

Legacies of nine centuries of anthropopressure in the Skawa catchment

Abstracts

PL

Antroposfery rzeczne pokrywają rzekę i jej równiny zalewowe. Powstają w wyniku modyfikacji lub zastąpienia procesów naturalnych procesami zdominowanymi przez człowieka. Antroposfery rzeczne są dziedzictwem dawnej działalności człowieka. W artykule określono początek powstawania antroposfer rzecznych w zlewni Skawy oraz warunki jej funkcjonowania. Skutki antropopresji zbadano za pomocą analizy porównawczej map z XIX – XXI w. Ocenę oddziaływania na środowisko naturalne przeprowadzono na podstawie źródeł pisanych i literatury. Pośrednie przyczyny ingerencji w środowisko zmieniały się z biegiem czasu, począwszy od młynarstwa i spławiania drewna, po retencję wody na cele komunalne. Z drugiej strony, bezpośrednie przyczyny wynikały ze zmian społeczno-gospodarczych i politycznych. Postęp technologiczny i rozwój demograficzny przyczyniły się do rozwoju przemysłu młynarskiego. Okresy stagnacji lub regresu spowodowane były klęskami żywiołowymi i wojnami. Plany rozwoju żeglugi były częścią polityki imperialnej Habsburgów. Proindustrialna polityka lat 80. XX w. podyktowała budowę zbiornika retencyjnego. Dlatego też kierunki rozwoju antroposfer rzecznych można traktować jako wynik polityki krajowej i międzynarodowej.

EN

The fluvial anthropospheres cover the river and its floodplains. They arise due to modifying or replacing natural processes with human-dominated ones. Fluvial anthropospheres are the legacy of past human activity. The article determines the beginning of the formation of fluvial anthropospheres in the Skawa catchment and the conditions of its functioning. The effects of anthropopressure were researched using a comparative analysis of maps from the 19th – 21st centuries. The impact on the natural environment was assessed on the basis of written sources and literature. Indirect causes of interference with the environment have changed over time, ranging from milling and rafting to water retention for municipal purposes. On the other hand, the immediate causes resulted from socio-economic and political changes. Technological progress and demographic development were responsible for the development of the milling industry. Periods of stagnation or regression have been caused by natural disasters and wars. Navigation development plans were part of the Habsburg imperial policy. The pro-industrial policy of the 1980s dictated the construction of the retention reservoir. Therefore, the directions of development of the fluvial anthropospheres can be treated as a result of national and international politics.

Keywords

EN

fluvial anthropospheres; channel patterns; channelization; water milling; self-restoration

PL

antroposfery rzeczne; kanalizacja; młynarstwo wodne; spław drewna; komunikacja

• Publisher: Wadowickie Centrum Kultury im. Marcina Wadowity
• Journal: Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny
• Year: 2023
• Issue: 26
• Pages: 169-184

Dates

published

2023

Contributors

author

Karol Witkowski

• Zakład Badań Geośrodowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk

• https://orcid.org/0000000209109374

References

• Alegata Sejmu Krajowego we Lwowie nr 954 do sprawozdania nr LW. 178.314/1911, Lwów 3 stycznia 1912.
• Falniowska-Gradowska A., Lustracja województwa krakowskiego w 1765 roku, cz. 1, Warszawa–Kraków 1973.
• Falniowska-Gradowska A., Leśniak F., Lustracja województwa krakowskiego w 1659-1664, Warszawa 2005.
• Kronika Miasta i Gminy Wadowice 1945-1989 (bez pag.).
• Małecki J.M., Lustracja województwa krakowskiego w 1564 roku, cz. 1, Warszawa 1962.
• Protokoły Sesji Miejskiej Rady Narodowej (MRN) w Wadowicach, sygn. 13/471/17, 1966.
• Ashmore P., Towards a sociogeomorphology of rivers, „Geomorphology”, 2015, nr 251, s. 149-156.
• Biernacki W., Bokwa A., Działek J., Padło T., Społeczności lokalne wobec zagrożeń przyrodniczych i klęsk żywiołowych, Kraków 2009.
• Dalton M., Spencer N., Macklin M.G., Woodward J.C., Ryan P., Three Thousand Years of River Channel Engineering in the Nile Valley, „Geoarchaeology”, 2023, nr 38(5), s. 565-87.
• Ingarden R., Rzeki i kanały żeglowne w b. trzech zaborach i znaczenie ich gospodarcze dla Polski, Kraków 1922.
• Kędzior A., Roboty wodne i melioracyjne w południowej Małopolsce wykonane z inicjatywy Sejmu i Wydziału Krajowego, cz. I: Ogólna, Lwów 1928.
• Kędzior A., Roboty wodne i melioracyjne w południowej Małopolsce wykonane z inicjatywy Sejmu i Wydziału Krajowego, cz. III: Regulacja rzek górskich, zbiorniki wody i zabudowanie potoków górskich, Lwów 1931.
• Klimek K., Man’s Impact on Fluvial Processes in the Polish Western Carpathians, „Geografiska Annaler. Series A, Physical Geography”, 1987, nr 69(1), s. 221-226.
• Le Lay Y.-F., Piégay H., Rivière-Honegger A., Perception of Braided River Landscapes: Implications for Public Participation and Sustainable Management, „Journal of Environmental Management”, 2013, nr 119, s. 1-12.
• Locatelli L., Mark O., Mikkelsen P.S., Arnbjerg-Nielsen K., Deletic A., Roldin M., Binning P.J., Hydrologic Impact of Urbanization with Extensive Stormwater Infiltration, „Journal of Hydrology”, 2017, nr 544, s. 524–37.
• Meus K., Wadowice 1772-1914. Studium przypadku miasta galicyjskiego, Kraków 2013.
• N.N., Kronika bieżąca. Regulacya rzek w Galicyi, „Przegląd Techniczny”, 1885, nr 22, s. 48.
• Noga Z., Z Dziejów Wadowic w XVII-XVIII w. (do czasu I rozbioru Polski w roku 1772), w: Wadowice, Studia z Dziejów Miasta, red. E. Kotowiecki, A. Nowakowski, G. Studnicki, Wadowice 1997, s. 63-93.
• Pawłowicz K., Drogi wodne Polski, Warszawa 1919.
• Putek J., Miłościwi panowie i krnąbrni poddani, Kraków 1959.
• Rajman J., Pogranicze Śląsko-Małopolskie w średniowieczu, Kraków 2000.
• Siemionow A., Ziemia wadowicka. Monografia turystyczno-krajoznawcza, Wadowice 1984.
• Stanko P., Dzieje Wsi i parafii Spytkowice koło Zatora do końca XVI wieku, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, 2007, nr 13, s. 35-43.
• Valde-Nowak P., Łanczont M., Late Palaeolithic Dwellings from Skawa Gorge in the Beskidy Mts. (Polish Carpathians), w: Man-Millennia-Environment. Jubilee Book Dedicated to Professor Romuald Schild on His 70th Anniversary, red. Z. Sulgostowska, A.J. Tomaszewski, Warszawa 2008, s. 215-24.
• Waters C.N., Turner S.D., Zalasiewicz J., Head M.J., Candidate sites and other reference sections for the Global boundary Stratotype Section and Point of the Anthropocene series, „The Anthropocene Review”, 2023, nr 10(1), s. 3-24.
• Werther L., Mehler N., Schenk G.J., Zielhofer Ch., On the Way to the Fluvial Anthroposphere – Current Limitations and Perspectives of Multidisciplinary Research, „Water”, 2021, nr 13(16), s. 1-25.
• Witkowski K., Man’s Impact on the Transformation of Channel Patterns (the Skawa River, Southern Poland), „River Research and Applications”, 2021, nr 37(2), s. 150-162.
• Witkowski K., The Development of the Use of Water Energy in the Mountain Catchment from a Sociohydrological Perspective, „Energies”, 2022, 15(10), s. 1-21.
• Witkowski K., The Galician Canal – An Unrealized Project That Changed the Rivers in the Northern Part of the Carpathians, „River Research and Applications”, 2021, nr 37, s. 1343-1356.
• Witkowski K., Wysmołek G., Inicjalne Stadium Rozwoju Koryta Wielonurtowego Skawy w Makowie Podhalańskim, „Acta Scientiarum Polonorum Formatio Circumiectus”, 2015, 14 (1), s. 223–28.
• Wohl E., Forgotten Legacies: Understanding and Mitigating Historical Human Alterations of River Corridors, „Water Resources Research”, 2019, nr 55(7), s. 5181-5201.
• Wyżga B., Zawiejska J., Radecki-Pawlik A., Impact of Channel Incision on the Hydraulics of Flood Flows: Examples from Polish Carpathian Rivers, „Geomorphology”, 2016, nr 272, s. 10-20.
• Zlinszky A, Timár G., Historic Maps as a Data Source for Socio-Hydrology: A Case Study of the Lake Balaton Wetland System, Hungary, „Hydrology and Earth System Sciences”, 2013, nr 17(11), s. 4589-4606.
• Zwoliński A., Miasto Ankiwczów. Z dziejów Andrychowa, Kraków 1993.

Identifiers

Biblioteka Nauki

37507190