Najstarsza organizacja parafialna na Żuławach Wielkich (do połowy XV w.)

• Authors: Wiesław Długokęcki

Title variants

EN

The oldest parish system in Żuławy Wielkie (until the mid-15th century)

Abstracts

EN

Żuławy Wielkie (the alluvial delta area of the Vistula River) in Middle Ages was not only most advanced in agriculture, self-government as well as the level of prosperity of its inhabitants, but it was also the territory with strong parish system. An average parish consisted of two villages. Only two exceptions are noticed, in Nowy Staw and Lichnowy, the latter being probably the oldest, established in the 13th Century and consisted of 6 – 7 villages. It is visible that inhabitants preferred the erection of single-village parishes or at least filial chapels. The right of patronage of all churches belonged to the Teutonic Order. The patron provided the parish with a benefice (usually 4 lans – 120 morgs of land). Moreover, the inhabitants had to pay a special contribution in corn (called meszne), while their representatives (vitrici) interfered with parish finances. Parochial schools were established, supported by the inhabitants and designed both to provide most talented children with basic education and to secure liturgical servants for the church. Some parish priests from the area of Żuławy Wielkie, particularly persons with university education, served at the courts of Pogesanian bishops and the Teutonic Order.

PL

Żuławy Wielkie były nie tylko regionem przodującym pod względem rozwoju rolnictwa, samorządności i zamożności mieszkańców, ale także organizacji parafialnej. Przeciętna parafia obejmowała dwie wsie. Jedynie nowostawska i lichnowska, najpewniej najstarsza, bo erygowana jeszcze w XIII w., liczyła 6 – 7 wsi. Daje się zauważyć dążenie mieszkańców do tworzenia parafii jednowioskowych lub przynajmniej budowy kaplic filialnych. Patronem wszystkich kościołów był zakon krzyżacki, który we wsiach wydzielał beneficjum – z reguły 4 łany ziemi. Mieszkańcy na utrzymanie parafii płacili tzw. meszne (świadczenie w zbożu), a przez witryków wpływali na jej finanse. Przy kościołach czynne były utrzymywane przez parafian szkoły, zapewniające najzdolniejszym dzieciom wiejskim elementarne wykształcenie i służbę liturgiczną w świątyniach. Niektórzy plebani wielkożuławscy, posiadający wykształcenie uniwersyteckie, pozostawali w służbie Zakonu krzyżackiego i biskupów pomezańskich.

Keywords

PL

organizacja parafialna; sieć parafialna; Żuławy Wielkie; duchowieństwo parafialne; zakon krzyżacki

EN

parish system; parish network; Żuławy Wielkie; parish clergy; the Teutonic Order

• Publisher: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej w Elblągu
• Journal: Studia Elbląskie
• Year: 2019
• Volume: 20
• Pages: 9-29

Dates

published

2019

Contributors

author

Wiesław Długokęcki

• Uniwersytet Gdański

• https://orcid.org/000000021566637X

References

• Arszyński M., Stosunki między Zakonem krzyżackim a społeczeństwem w świetle rozważań nad organizacją budowy kościołów parafialnych w Prusach, w: Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach, pod red. Z. H. Nowaka, Toruń 1995, s. 168 – 169.
• Biskup M., Uwagi o problemie osadnictwa i sieci parafialnej w Prusach Krzyżackich w XIV i XV wieku, w: tenże, Opera minora. Studia z dziejów Zakonu krzyżackiego, Prus, Polski i krajów nadbałtyckich, Toruń 2002, s. 151 – 172.
• Tenże, Parafie w państwie krzyżackim, w: Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII – XVI wieku, pod red. R. Czai i A. Radzimińskiego, Toruń 2013, s. 129 – 149.
• Tenże, Rozmieszczenie własności ziemskiej województwa chełmińskiego i malborskiego w drugiej połowie XVI w. (mapa i materiały), Toruń 1957.
• Boockmann H., Die Rechtsstudenten des Deutschen Ordens. Studium, Studienförderung und gelehrter Beruf im späteren Mittelalter, w: Festschrift fūr Hermann Heimpel zum 70. Geburtstag, Bd. 2, Göttingen 1972, s. 313 – 375.
• Borawska T., Legendorf Paweł, w: Słownik Kapituły Warmińskiej, Olsztyn 1996, s. 145 – 146.
• Taż, Pleeske Jakub, w: Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, Olsztyn 1996, s. 190.
• Taż, Życie umysłowe na Warmii w czasach Mikołaja Kopernika, Toruń 1996.
• Brünneck von W., Zur Geschichte des Kirchenpatronats in Ost- und Westpreussen, Berlin 1902.
• Długokęcki W., Nowy Staw w okresie krzyżackim (XIV wiek – I poł. XV wieku), w: Ludzie, władza, posiadłości, pod red. J. Powierskiego, B. Śliwińskiego, Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 1, Gdańsk 1994, s. 53 – 72.
• Tenże, Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach XIV w., Malbork 1992. Tenże, Osadnictwo północnej części Żuław Wielkich w XIV  –  I poł. XV w., w: Żuławy i Mierzeja- moje miejsce na ziemi, pod red. D.A. Dekańskiego, Gdańsk 2001, s. 115 – 127.
• Tenże, Początki Nowego Stawu. Przyczynek do polityki miejskiej Zakonu krzyżackiego, Rocznik Gdański, 52, 1992, s. 51 – 66.
• Tenże, Pisarze i kapłani w służbie urzędników terytorialnych komturstwa malborskiego (koniec XIV – pierwsza połowa XV wieku), w: A Pomerania ad ultimas terras. Studia ofiarowane Barbarze Popielas-Szultce w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. J. Sochackiego, A. Teterycz-Puzio, Słupsk 2011, s. 75 – 80.
• Tenże, Prusowie na Żuławach Fiszewskich od XIII do połowy XVI wieku. Zagadnienie akulturacji i asymilacji Prusów jako problem badawczy, Pruthenia, 9, 2014, s. 7 – 41.
• Tenże, Z dziejów młynarstwa w komturstwie malborskim w XIII – XV wieku, Rocznik Elbląski, 12, 1991, s. 21 – 62.
• Tenże., Związek wałowy i przysiężni wałowi na Żuławach Wielkich w XIV – pierwszej połowie XV wieku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. VII, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 211 – 234.
• Franz W., Das Benediterinnenkloster St. Marien zu Königsberg, Altpreussische Forschungen, 11,1934, s. 168 – 187.
• Geremek B., Ze studiów nad stosunkami gospodarczymi między miastem a wsią w Prusach Krzyżackich w I połowie XV w., Przegląd Historyczny, 47,1956, z. 1, s. 48 – 102.
• Hartwich A., Geographisch-historische Landesbeschreibungen deren dreyen im Polnischen Preußen liegenden Werdern, als des Danziger – Elbing – und Marienburgischen, Königsberg 1722. Nachdruck mit einer Einfūhrung von R. Zacharias, Frankfurt am Main 2002.
• Herrmann Ch., Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und – Geographie, Petersberg 2007.
• Jarzembowski M., Die Residenzen der preussischen Bischöfe bis 1525, Toruń 2007.
• Kasiske K., Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichen Preussens bis zum Jahre 1410, Königsberg Pr. 1934.
• Krollmann Ch., Gross Montau, Bäuerliche- und Familienkunde im 14. Jahrhundert, Elbinger Jahrbuch, 15,1938, s. 176 – 185.
• Kubicki R., Młynarstwo w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIII – XV wieku (do 1454 r.), Gdańsk 2012.
• Kubicki R., Wybrane źródła do dziejów szpitala św. Elżbiety w Gdańsku nadania krzyżackie z lat 1399 – 1448, w: w: Studia z dziejów średniowiecza, nr 19, pod red. B. Możejko, M. Smolińskiego, S. Szybkowskiego, Warszawa – Bellerive-sur-Allier 2015, s. 305 – 333.
• Kuhn W., Der Pflug als Betriebseinheit in Altpreußen, Zeitschrift für Ostforschung, 12, 1963, H. 3, s. 473 – 500.
• Lysenko-Grabowska A,, Parafie wiejskie z obszaru Prus okiem historyka sztuki – problemy i dezyderaty badawcze na przykładzie kościoła pw. św. Jakuba w Niedźwiedzicy, w: Parafie w średniowiecznych Prusach w czasach zakonu niemieckiego od XIII do XVI w., pod red. R. Biskupa i A. Radzimińskiego, Toruń 20015, s. 109 – 126.
• Mortensen G., Der Gang der Kirchengründungen (Pfarrkirchen) in Altpreussen, w: Historisch-geographisches Atlas des Preussenlandes, Lief. 3, Wiesbaden 1973, s. 1 – 30 i mapa.
• Olczyk A.S. FMA, Sieć parafialna biskupstwa warmińskiego do roku 1525, Lublin 1961.
• Oliński P., Cysterskie nekrologi na Pomorzu Gdańskim od XIII do XVII wieku, Toruń 1997.
• Nowak Z. H., Sprawa zaopatrzenia „emerytalnego” w Zakonie krzyżackim w pierwszej połowie XV wieku, w: Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach, zbiór studiów, pod red. tegoż, Toruń 1995, s. 83 – 101.
• Radzimiński A., Kościół w państwie Zakonu krzyżackiego w Prusach 1243 – 1525. Organizacja, uposażenie, ustawodawstwo, duchowieństwo-wierni, Malbork 2006.
• Parafie w średniowiecznych Prusach w czasach zakonu niemieckiego od XIII do XVI w., pod red R. Biskupa i A. Radzimińskiego, Toruń 20015.
• Rozynkowski W., Powstanie i rozwój sieci parafialnej w diecezji chełmińskiej w czasach panowania Zakonu krzyżackiego, Toruń 2000.
• Sarnowsky J., Das Treßleramt des Deutschen Ordens in Preußen in der Zeit Ulrichs von Eisenhofen (1441 – 1446), Beiträge zur Geschichte Westpreussen, 10,1987, s. 195 – 221.
• Schmid B., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919.
• Semrau A., Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werders im 13. Jahrhundert, Mitteilungen des Coppernicus Vereins, 42, 1934, s. 114 – 121.
• Sielmann A., Die Verwaltung des Haupthauses Marienburg in der Zeit um 1400. Ein Beitrag zur Geschichte des Deutschen Ordens in Preussen, Zeitschrft des Westpreussischen Geschichtsvereins, 61, 1921, s. 1 – 101.
• Steffen H., Die landliche Krugwesen im Deutschordensstaate. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte Altpreussens, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, 56, 1916, s. 217 – 245.
• Tenże, Die soziale Lage der Pfarrgeistlichkeit im Deutschordensstaate, Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands, 1927, t. 23, s. 1 – 97.
• Toeppen M., Die Zinsverfassung Preußens unter der Herrschaft des deutschen Ordens, Zeitschrift für Preussische Geschichte und Landeskunde,4,1867, s. 207 – 232, 345 – 367, 611 – 627, 742 – 761.
• Waschinski E., Erziehung und Unterricht im Deutschen Ordenslande bis 1525 mit besonderer Berūcksichtigung des niederen Unterrichts, Breslau 1908.
• Wiśniewski J. ks., Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243 – 1821 (1992), cz. I – II, Elbląg 1999. Tenże, Średniowieczne synody pomezańskie, Elbląg 1998.
• Wiśniowski E., Parafie w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004.
• Wunder H., Siedlungs- und Bevölkerungsgeschichte der Komturei Christburg 13.–16. Jahrhundert, Wiesbaden 1968.

Identifiers

Biblioteka Nauki

2147887