Kaplica biskupa Krzysztofa Andrzeja Jana Szembeka we Fromborku i jej dekoracja malarska z pierwszej połowy XVIII wieku

• Authors: Szymon Tracz

Title variants

EN

The Chapel of Bishop Krzysztof Andrzej Jan Szembek in Frombork and its painting decorations from the first half of the 18th century

Abstracts

EN

A chapel under the invocation of the Most Holy Saviour and St. Theodore the Martyr (Theodor of Amasea), known as Szembek Chapel was founded by the Bishop of Warmia, Krzysztof Andrzej Jan Szembek of Słupów (1680 – 1740), a bishop of Warmia in 1724 – 1740. The oratory is an example of a central dome structure. It was established as a reliquary chapel and a burial place for its founder. The central point of the chapel is the reliquary reredos,placed in the southern arcade in 1734. On the altar mensa there is a sarcophagus with visors and silver applications with the relics of St. Theodore of Amasea. It is accompanied by numerous relics of various saints and Agnus Dei of wax placed in black, wooden, glass reliquaries, richly decorated with trimmed silver applications. Their silver fittings and decorations were made in the years 1730 – 1743 by a goldsmith from Olsztyn – Jan Krzysztof Geese (†1761) and Samuel Grewe (1712 – 1750), a goldsmith from Królewiec. The entire interior of the chapel is covered with frescoes made around 1735 by Maciej Jan Meyer (Matthias Johann Meyer) from Lidzbark Warmiński. The artist decorated the pilasters, friezes and panelsof the chapel’s walls with forms of marbling and regency ornamentation. In the corners of the chapel there are four pairs of pilasters. For every pair, between the pilasters, there are medallions with busts of saints. Additionally, in the arcade above the entrance to the oratory, Meyer portrayed a monumental Vision of St. Theodore of Amasea. In the arches of the arcades, hepresented personifications of eight blessings, painted in the en grisaille technique. Finally, in the the dome of the chapel one can admire adoration of the Holy Trinity and the Holy Cross by the inhabitants of Heaven, led by the Assumed Virgin Mary. The painting decoration of Szembek Chapel, rich in ideological content, is an early example of Polish quadrature illusionist painting that draws abundantly from the Italian painting tradition inspired by Andrea Pozzo (1642 – 1709). Educated in Italy, Meyer, while composing the dome decorations, drew inspiration from frescoes from the years 1664 – 1665 by Pietro Berrettini da Cortona in the dome of Santa Maria in Valicella in Rome. In case of the arragmenet of the painted medallions with busts that can be found in the lower part of the chapel, Meyer was influenced bya solution used in the side axes of the main altar from the years 1699 – 1700 in the Church of the Holy Cross in Warsaw funded by Meyer’s patron, Bishop Teodor Potocki, a direct predecessor of Bishop Szembek of Warmia.

PL

Z fundacji biskupa warmińskiego Krzysztofa Andrzeja Jana Szembeka ze Słupowa (1680 – 1740), biskupa na Warmii w latach 1724 – 1740 przy katedrze we Fromborku powstała kaplica pw. Najświętszego Salwatora i św. Teodora Męczennika (Teodora z Amazji), zwana szembekowską. Oratorium stanowi przykład centralnej budowli kopułowej. Powstała jako kaplica relikwiarzowa oraz miejsce pochówku swojego fundatora. Punkt centralny kaplicy stanowi retabulum relikwiarzowe, ustawione w 1734 roku w arkadzie południowej. Na mensie ołtarza ustawiono sarkofag z wizjerami oraz srebrnymi aplikacjami z relikwiami św. Teodora z Amazji. Towarzyszą mu liczne relikwie różnych świętych oraz woskowe agnuski umieszczone w czarnych, drewnianych, przeszklonych relikwiarzach, bogato zdobionych srebrnymi, trybowanymi aplikacjami. Ich srebrne okucia i zdobienia wykonali w latach ok. 1730 – 1743 złotnik olsztyński Jan Krzysztof Geese (†1761) oraz czynny w Królewcu w latach 1712 – 1750 Samuel Grewe. Całość wnętrza kaplicy pokrywają freski wykonane ok. 1735 roku przez Macieja Jana Meyera (Matthiasa Johanna Meyera) z Lidzbarka Warmińskiego. Artysta pilastry, fryzy i płyciny ścian kaplicy ozdobił dekoracjami w formie marmoryzacji i regencyjnej ornamentyki. Pomiędzy czterema parami pilastrów artykułujących wnętrze oratorium przedstawiono w każdym pasie spiętrzone pionowo po cztery medaliony z popiersiami świętych. Dodatkowo w arkadzie nad wejściem do oratorium Meyer ukazał monumentalną Wizję św. Teodora z Amazji. Natomiast w przyłuczach arkad przedstawił personifikacje ośmiu błogosławieństw malowane w technice en grisaille. Z kolei w czaszy kopuły kaplicy wyobrażono adorację Trójcy Świętej oraz Krzyża Świętego przez mieszkańców Nieba, którym przewodzi wniebowzięta Najświętsza Maria Panna. Dekoracja malarska kaplicy Szembekowskiej, zawierająca bogate treści ideowe, stanowi wczesny przykład na ziemiach polski iluzjonistycznego malarstwa kwadraturowego obficie czerpiącego z włoskiej tradycji malarskiej zasilonej inspiracjami Andrea Pozzo (1642 – 1709). Wykształcony w Italii Meyer w komponowaniu dekoracji kopuły oparł się na freskach z lat 1664 – 1665 Pietro Berrettini da Cortona w kopule Santa Maria in Valicella w Rzymie. Natomiast układ malowanych medalionów z popiersiami w dolnej części kaplicy zaczerpnął z podobnego rozwiązania, jakie zastosowano w osiach bocznych ołtarza głównego z lat 1699 – 1700 w kościele Krzyża Świętego w Warszawie, ufundowanego przez mecenasa Meyera biskupa Teodora Potockiego, bezpośredniego poprzednika biskupa Szembeka na stolicy warmińskiej.

Keywords

PL

kaplica relikwiarzowa; oratorium; Frombork; Diecezja Warmińska; bp Krzysztof Andrzej Jan Szembek; kwadratura; polichromia; Maciej Jan Meyer

EN

reliquary chapel; oratorio; Frombork; Diocese of Warmia; Bishop Krzysztof Andrzej Jan Szembek; square; polychrome; Maciej Jan Meyer

• Publisher: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej w Elblągu
• Journal: Studia Elbląskie
• Year: 2020
• Volume: 21
• Pages: 63-90

Dates

published

2020

Contributors

author

Szymon Tracz

• Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

• https://orcid.org/0000000165400118

References

• A 31 – Acta Cancellariae Illustrissimi Christophori Joannis Szembek Episcopi Warmiensis 1735 – 1740.
• A 30 – Acta Cancellariae Illustrissimi Christophori Szembek Episcopi Warmiensis 1729 – 1735.
• A 46 – Acta Curae Episcopalis Varmiensis Anno MDCCLII Fol(io) 128.
• Achremczyk S. Uwagi o mecenacie kulturalnym biskupów warmińskich w XVII i XVIII wieku, KMW 1 (1987), s. 3 – 32.
• Achremczyk, S., Mecenat warmiński w czasach nowożytnych, KMW 4 (2004), s. 453 – 461.
• Andrea Pozzo (1642 – 1709), pittore e prospettico in Italia settentrionale, a cura di E. Bianchi, D. Cattoi, G. Dardanello, F. Frangi, Trento 2009.
• Artifizi della metafora. Saggisu Andrea Pozzo, a cura di R. Bösel, L. Salviucci Insolera, Roma 2009.
• Arszyński M., Meyer Mathias Johannes, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze. Rzeźbiarze. Graficy, red. J. Derwojed, t. 5 (Le-M), Warszawa, s. 236 – 238.
• Bandmann G., Mittelalterliche Architektur als Bedeutungsträger, Berlin 1951.
• Bauer H., von der Mülbe W.-Ch., Barocke Deckenmalerei in Süddeutschland, München – Berlin 2000.
• Boetticher A., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, Heft IV, Das Ermland, Königsberg 1894.
• Celińska E., Jan Schwartz – kowal z Reszla, KMW 3 (1969), s. 331 – 346.
• Čičo M., Architectura de lineata et sculpta. Obraz architektúry v grafike 16.–18. storčia, Bratislava 2011.
• Dittrich F., Der Dom zu Frauenburg, w: Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands, Braunsberg 1916.
• Folga-Januszewska M., Wprowadzenie do zagadnień przedpozzowskiej perspektywy iluzjonistycznych malowideł ściennych, BHS XLIII (1981), nr 2, s. 203 – 212.
• Grabar A., Martyrium. Recherches sur le culte des reliques et l’artechrétienantique, Paris 1946.
• Grabowski Z., Grabowska M., Herby w katedrze warmińskiewj we Fromborku, „Komentarze Fromborskie”, z. 5 (1973), s. 129 – 154.
• Historia Kościoła w Polsce, t. I. do roku 1764, cz. 2. od roku 1506, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań – Warszawa 1974.
• Hipler F., Die Kapelle des hh. Erlösers im Dom zu Frauenburg und das Testament ihres Stifters, w: Pastoralblatt für die Diöcese Ermland, Hrsg. F. Hipler, Braunsberg 1886.
• Hubala E., Die Malerei, w: Barock in Böhmen, Hrsg. K. M. Svoboda, München 1964, s. 197 – 236.
• Kalinowski L., Treści artystyczne i ideowe kaplicy Zygmuntowskiej, „Studia do dziejów Wawelu”, t. 2, 1960, s. 1 – 129.
• Karpowicz, M., Uwagi o przemianie malarstwa i rzeźby polskiej w latach 1711 – 1740, w: Sztuka 1 poł. XVIII wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Rzeszów, listopad 1978, red. H. Lisińska, Warszawa 1981, s. 95 – 113.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo elbląskie. Braniewo, Frombork, Orneta i okolice, red. M. Arszyński, M. Kutzner, Warszawa 1980.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4, Miasto Kraków, cz. 3, Kościoły i klasztory śródmieścia 2, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1978.
• Kobielus S., Dzieło sztuki – dzieło wiary. Przez widzialne do niewidzialnego, Ząbki 2002. Kobielus S., Niebieska Jerozolima, Ząbki 2004.
• Kopiczko A. Szembek Krzysztof Andrzej Jan, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 244 – 245.
• Kowalczyk J., Andrea Pozzo a późny barok w Polsce, cz. II. Freski sklepienne, „Biuletyn Historii Sztuki”, rok XXXVII (1975), nr 4, s. 335 – 350.
• Kozieł A., Malarstwo barokowe na Śląsku w społeczno-ekonomicznym i artystycznym kontekście, w: Malarstwo barokowe na Śląsku, red. A. Kozieł, Wrocław 2017, s. 21 – 269.
• Krautheimer R., Introduction to an „Iconography of Mediaeval Architecture”, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, t. 5, 1942, s. 1 – 32.
• La chiesa a pianta centrale. Tempio civico del Rinascimento, a cura di B. Adorni, Milano 2002. Lehmann K., The Dome of Hevan, „Art Bulletin”, t. 27, 1945, s. 1 – 27.
• Lepiarczyk J., Architekt Franciszek Placidi około 1710 – 1782, „Rocznik Krakowski”, t. 37 (1965), s. 63 – 126.
• Litak S., Kościół w Polsce w okresie reformacji i odnowy potrydenckiej, w: H. Tüchle, C. A. Bouman, Historia Kościoła, t. 3, 1500 – 1715, Warszawa 1986, s. 368 – 373.
• Łoziński J. Z., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520 – 1620, Warszawa 1973.
• Mączyński R., Nowożytne konfesje polskie. Artystyczne formy gloryfikacji grobów świętych i błogosławionych w dawnej Rzeczypospolitej, Toruń 2003.
• Michalczyk, Z., W lustrzanym odbiciu. Grafika europejska a malarstwo Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych ze szczególnym uwzględnieniem późnego baroku, Warszawa 2016.
• Mossakowski S., Kaplica Zygmuntowska (1515 – 1533). Problematyka artystyczna i ideowa mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007.
• Möseneder K., Deckenmalerei, w: Geschichte der bildenden Kunst in Österreich, Bd. IV. Barock, Heras., H. Lorenz, München–London–New York 1999, s. 303 – 318.
• Obłąk J., Kult Matki Boskiej Częstochowskiej w diecezji warmińskiej do r. 1939, „Studia Claramontana”, nr 1 (1981), s. 109 – 120.
• Okoń E., Dzieje budowy kościoła jezuickiego na Polu w Jarosławiu: do roku 1713, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, 27 (298), 1996, s. 95 – 123.
• Okulicz M., Złotnictwo sakralne dominium warmińskiego od połowy XIV do końca XVIII wieku. Katalog wystawy, Olsztyn 2006.
• Paszenda J., Święta Lipka. Monografia, Kraków 2008.
• Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008.
• Rozanow Z., Smulikowska E., Zabytki sztuki Jasnej Góry. Architektura. Rzeźba. Malarstwo, Katowice 2009.
• Samulowska A., Johannes Christof Geese – złotnik olsztyński, „Rocznik Olsztyński”, t. VII (1968), s. 43 – 62.
• Semków J., Relikwiarze zachowane w kaplicy Szembeka we Fromborku, „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 4/73, (2012), s. 47 – 53.
• Sikorski J., Grób Mikołaja Kopernika w katedrze biskupów warmińskich we Fromborku na tle praktyki grzebalnej kapituły w XV – XVIII wieku, [w:] Castri Dominae Nostrae Litterae Annales, vol. II, Poszukiwanie grobu Mikołaja Kopernika, red. J. Gąsowki, Pułtusk 2005, s. 81 – 173.
• Starek E., Kotłowski G., Łacińskie inskrypcje w kościołach Warmii. Katedra we Fromborku, Pelplin 2017.
• Stoga A., Quadratura w malarstwie polskim XVIII w. Malowidła na sklepieniach, BHS XLII (1980), nr 3/4, s. 365 – 376.
• Stoga A., Iluzjonistyczne malowidła Macieja Majera w Świętej Lipce i ich znaczenie w sztuce polskiej XVIII w., KMW 4 (1993), s. 519 – 527.
• Szorc A., Dzieje diecezji warmińskiej (1243 – 1991), Olsztyn 1991.
• Targosz K., Kaplica Zygmuntowska jako neoplatoński model świata, BHS t. 47 (nr 2 – 4), 1986, s. 131 – 164.
• Tracz Sz., Tronująca Madonna z Dzieciątkiem Bernarda Daddiego z kolekcji Lanckorońskich na Wawelu w kontekście idei Nieba jako Niebieskiego Jeruzalem, w: Niebo. Tradycje, przekazy, inspiracje, red. S. Konarska-Ziminicka, P. Tambor, B. Wojciechowska, Kielce 2017, s. 387 – 404.
• Tracz Sz., Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z daru króla Jana Kazimierza w Rajczy, „Artifex Novus”, nr 3 (2019), s. 34 – 57.
• Tracz, Sz., Artystyczna oprawa brackich świąt i uroczystości w diecezji krakowskiej do 1783 roku, RHS XLIV (2019), s. 227 – 248.
• Wardzyńska K., Ołtarze: główny 1699 – 1700, śś. Felicissimy i Genowefy 1704, Trójcy Świętej i Najświętszego Sakramentu, w: Serce miasta. Kościół Świętego Krzyża w Warszawie, red. K. Sztarbałło, M. Wardyński, Warszawa 2010, s. 161 – 191.
• Witwińska M., Topografia i kierunki malarstwa ściennego w Polsce około połowy XVIII wieku, BHS XLIII (1981), nr 2, s. 180 – 202.
• Wyczawski, H. E., Kalwaria Zebrzydowska. Historia klasztoru bernardynów i kalwaryjskich dróżek, Kalwaria Zebrzydowska 2006.
• Verdon T., L’arte Cristiana in Italia – Età Moderna e Contemporanea, Milano, 2008.
• Żochowski H., Die Seelsorge im Ermlandunter Christoph Andreas Johann Szembek 1724 – 1740, (Münster) 1993.

Identifiers

Biblioteka Nauki

2147333