Sanktuarium diecezjalne Świętego Wojciecha, biskupa i męczennika w Świętym Gaju

• Authors: Andrzej Starczewski

Title variants

EN

Diocesan Sanctuary of Saint Adalbert, Bishop and Martyr in Święty Gaj

Abstracts

EN

In 997, a group of missionaries led by the Czech bishop Adalbert set out on an evangelising journey to Prussia. This mission ended with Adalbert’s martyrdom (23 April 997). It happened near Heiligenwalde (Święty Gaj), on the site of the Prussian fortress of Cholinum. The village of Heiligenwalde was founded on 17 April 1324 by Luther of Brunswick, the Teutonic Order Comtur of Christburg (Dzierzgon). The first chapel was built on this site between 1299 and 1324 and rebuilt at the end of the 14th century. In the 16th century, the church was taken over by the Protestants in the course of the Reformation. In 1861, the church burned down as a result of a lightning strike. The lower parts of the wall and thegranite baptismal font have been preserved. In 1864 – 1865, the church was rebuilt on the old foundations and given a neo-Gothic style. A brick tower was erected, a three-sided presbytery was added and the west gable and the gable of the vestry were rebuilt. These works were directed by Edward Anderson (†1872), a pastor from Königlich Blumenau (Kwietniewo). The new church was consecrated on 29 October 1865. After the Second World War thechurch was taken over by the Catholic parish, which then belonged to the Diocese of Warmia (Ermland) and since 1992 to the Diocese of Elbląg. The article describes the history of the church and the sanctuary in Heiligenwalde, its architecture, its furnishings, and the buildings recently erected on its grounds: the field altar and the pilgrims’ house. The year 2021 marks the 35th anniversary of the establishment of the diocesan shrine of the Holy Bishop and Martyr Adalbert in Heiligenwalde.

PL

W 997 r. grupa misjonarzy na czele z pochodzącym z Czech bp. Wojciechem udała się do Prusów z misją ewangelizacyjną. Misja ta zakończyła się męczeńską śmiercią Wojciecha (23 kwietnia 997). Stało się to w okolicach Świętego Gaju, w miejscu pruskiego grodu Cholin. Wieś Święty Gaj otrzymała lokację 17 kwietnia 1324 r. od krzyżackiego komtura dzierzgońskiego Luthera von Braunschweig. Pierwsza kaplica została zbudowana w tym miejscu latach 1299 – 1324, a pod koniec XIV w. podjęto jej przebudowę. W XVI w. w wyniku Reformacji kościół przejęli protestanci. W 1861 r. świątynia spłonęła w wyniku uderzenia pioruna. Zachowały się dolne partie muru oraz granitowa chrzcielnica. W latach 1864 – 1865 kościół odbudowano na starych fundamentach, nadając mu styl neogotycki. Postawiono też murowaną wieżę, dobudowano trójboczne prezbiterium, przebudowano szczyt zachodni oraz szczyt zakrystii. Pracami tymi kierował pastor z Kwietniewa Edward Anderson (†1872). Nowa świątynia została poświęcona 29 października 1865 roku. Po II wojnie światowej kościół przejęła wspólnota katolicka, która należała wówczas do diecezji warmińskiej, a od 1992 roku do diecezji elbląskiej. Artykuł opisuje dzieje kościoła i sanktuarium w Świętym Gaju, jego architekturę, wyposażenie, a także obiekty, które powstały w ostatnim czasie w jego obrębie: ołtarz polowy i dom pielgrzyma. W 2021 r. mija 35 lat od ustanowienia Sanktuarium Diecezjalnego św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w Świętym Gaju.

Keywords

PL

Święty Gaj; św. Wojciech; sanktuarium; kościół; architektura; wyposażenie; diecezja elbląska

EN

Święty Gaj; St Adalbert; sanctuary; church; architecture; equipment; Elbląg diocese

• Publisher: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej w Elblągu
• Journal: Studia Elbląskie
• Year: 2021
• Volume: 22
• Pages: 181-206

Dates

published

2021

Contributors

author

Andrzej Starczewski

• Muzeum Diecezji Elbląskiej

References

• Boetticher A., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, 3 Heft, Königsberg 1893.
• Brylla W. J., Wilhelm Sauer – budowniczy organów, „Nadwarciański Rocznik Historyczno- -Archiwalny” 3(1996), s. 208 – 210.
• Czapska M., Chrystus w Ogrójcu ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku i średniowieczna pobożność pasyjna, w: Święci orędownicy. Rzeźba gotycka na zamku w Malborku. Katalog wystawy, red. M. Czapska, Malbork 2013, s. 75 – 76.
• Czapska M., Proweniencja figury Chrystusa w Ogrójcu w świetle najnowszych badań technologicznych, SE 15( 2014), s. 381 – 392.
• Domino J., Domy podcieniowe na Żuławach Elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej, (Komunikat wygłoszony na: Ogólnopolska konferencja Olędrzy i ich dziedzictwo w Polsce. Historia, stan zachowania, ochrona. Toruń, 11 – 13 października 2001 r.), RE 20(2006), s. 47 – 57.
• Domino J., Domy na Żuławach, w: Na polderach i w podcieniach – krajobraz i architektura Żuław, Nowy Dwór Gdański 2013, s. 3 – 70.
• Dyrka M., Komunikat z przebiegu prac konserwatorskich drewnianych elementów konstrukcyjnych drogi – grobli ze Świętego Gaju, w: Adalbertus. Wyniki programu badań interdyscyplinarnych. Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie, red. P. Urbańczyk, t. 1, Warszawa 1998, s. 109 – 139.
• Falkenberg H. J., Der Orgelbauer Wilhelm Sauer 1831 – 1916. Leben und Werk, Lauffen 1990.
• Honorowy Komitet Obchodów Milenium Św. Wojciecha w Województwie Elbląskim i w Diecezji Elbląskiej, w: Kalendarz obchodów milenium świętego Wojciecha w Województwie Elbląskim i w Diecezji Elbląskiej. Kwiecień 1997 rok – kwiecień 1998 rok, (wydano na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Elblągu), Elbląg 1997, s. 4.
• Januszajtis A., Dawni Żuławiacy na co dzień i od święta, w: Rocznik Żuławski, red. G. Gola, M. Opitz, Nowy Dwór Gdański 2008, s. 68 – 73.
• Jankiewicz-Brzostowska M., Misja pruska św. Wojciecha według prof. Stanisława Mielczarskiego, SE 3(2001), s. 67 – 75.
• Józefczyk M., Elbląg i okolice 1937 – 1956. Chrześcijaństwo w tyglu dwu totalitaryzmów, Elbląg 1998.
• Kopiczko A., Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1821 – 1945, cz. 2, Słownik, Olsztyn 2007.
• Kwietniewo, w: Rocznik Diecezji Warmińskiej, opr. J. Cymbała, red. W. Szymański, Olsztyn 1985, s. 155.
• Miałdun J., Wykorzystanie fotogrametrii w archeologicznych badaniach drewniano-ziemnej drogi odkrytej w dolinie rzeki Dzierzgoń w okolicy Świętego Gaju, w: Adalbertus, Wyniki programu badań interdyscyplinarnych. Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie, red. P. Urbańczyk, t. 1, Warszawa 1998, s. 99 – 106.
• Mielczarski S., Misja pruska świętego Wojciecha, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Wydział Nauk Społecznych i Humanistycznych, Seria Monografie nr 26, Gdańsk 1967.
• Mikołajczak P., Detale architektoniczne na terenie Żuław Elbląskich, w: Krajobraz kulturowy i społeczny Żuław Elbląskich, red. A.W. Brzezińska, U. Wróblewska, P. Szwieca, Poznań 2010, s. 135 – 151.
• Obłąk J., Rocznik Diecezji Warmińskiej 1974, Olsztyn 1974.
• Paradowska M., Urbańska A., Kult św. Wojciecha w wybranych regionach Polski północnej ze szczególnym uwzględnieniem Świętego Gaju, w: Adalbertus. Wyniki programu badań interdyscyplinarnych. Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie, red. P. Urbańczyk, t. 1, Warszawa 1998, s. 279 – 308.
• Polak K., Zagadnienia historyczne, w: Program prac konserwatorskich i restauratorskich elewacji kościoła p.w. św. Wojciecha w Świętym Gaju, opr. Konserwacja Dzieł Sztuki – K. Polak, Toruń 2018, s. 4.
• Powierski J., Śmierć św. Wojciecha i jej miejsce w starszych źródłach, KMW nr 3, 1993, s. 375 – 389. Preussiches Urkundenbuch, Bd. II, 1. Heft bearb. M. Hein – E. Maschke, 2, 3, 4 Heft bearb. M. Hein, Königsberg 1932 – 1939.
• Renkewitz W., Janca J., Fischer H., Geschichte der Orgelbaukunst in Ost- und Westpreussen von 1333 bis 1944, Bd II, 2, Köln 2015.
• Sadowska-Topór J., „Pomosty” w dolinie rzeki Dzierzgoń na podstawie badań archeologicznych z lat 1994 – 1996, w: Adalbertus. Wyniki programu badań interdyscyplinarnych. Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie, red. P. Urbańczyk, t. 1, Warszawa 1998, s. 87 – 97.
• Słodownik L., Kościół św. Wojciecha w Świętym Gaju, SE 3(2001), s. 108 – 111.
• Słodownik L., Dawne wsie pasłęckie i elbląskie, Elbląg 2021.
• Stankiewicz J., Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach. (Na marginesie przeprowadzonej w latach 1955 – 1956 lustracji zabytków), „Rocznik Gdański” 15 – 16(1956 – 1957), s. 511 – 540.
• Szymoszyn A., Bohater religijny w świętej przestrzeni. Kult św. Wojciecha na przełomie XX i XXI wieku, Poznań 2010.
• Śliwiński A., Biskup Elbląski, Przesłanie do diecezjan, z racji milenium śmierci świętego Wojciecha, w: Kalendarz obchodów milenium świętego Wojciecha w Województwie Elbląskim i w Diecezji Elbląskiej. Kwiecień 1997 rok – kwiecień 1998 rok (wydano na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Elblągu), Elbląg 1997, s. 2.
• Święty Gaj, w: Słownik Nazw Geograficznych Polski Zachodniej i Północnej według uchwał Komisji Ustalania Nazw Miejscowych, pod przewodnictwem Stanisława Srokowskiego, red. S. Rospond, Wrocław – Warszawa 1951, s. 153.
• Urbańczyk P., Misja pruska św. Wojciecha w świetle wyników programu „Adalbertus”, w: Adalbertus. Wyniki programu badań interdyscyplinarnych. Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie, red. P. Urbańczyk, t. 1, Warszawa 1998, s. 23 – 34.
• Urbańska-Szymoszyn A., Święty Gaj – hipotetyczne miejsce śmierci św. Wojciecha i nowe miejsce jego kultu, w: Miejsca pamięci – pradzieje, średniowiecze i współczesność, red. B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski, Biskupin – Wrocław 2015, s. 485 – 497.
• Ważny T., Badania dendrochronologiczne pomostów w Świętym Gaju i Nowcu, woj. elbląskie, w: Adalbertus. Wyniki programu badań interdyscyplinarnych. Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie, red. P. Urbańczyk, t. 1, Warszawa 1998, s. 99 – 107.
• Wiśniewski J., Zarys dziejów diecezji pomezańskiej (1243 – 1525 – 1821), SPelp XXI(1990), s. 113 – 216.
• Wiśniewski J., Kilian J., Sanktuarium Św. Wojciecha w Świętym Gaju, Elbląg 1992.
• Wiśniewski J., Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243 – 1821 (1992), cz. 1, 2, Elbląg 1999.
• Wojtkowski J., Kościoły ewangelickie przejęte do kultu katolickiego od 1945 r. w warmińskiej części diecezji ełckiej i elbląskiej, w: WWA, Nr 27, Olsztyn 1997, s. 93 – 97.

Identifiers

Biblioteka Nauki

2146983