Prusy Królewskie i Książęce. Dwa światy sztuki luterańskiej

• Authors: Piotr Birecki

Title variants

EN

Royal and Ducal Prussia. Two worlds of Lutheran art

Abstracts

EN

The article presents the common roots of Protestant art in both parts of Prussia, sketching the process of taking over the material substance of the Roman Church by Catholic parishes transformed into Protestant parishes and then building new church buildings. This process took place in Royal Prussia under the control of the townspeople and in Ducal Prussia under the control of the nobility. The citizens, dominating in the part of Prussia mentioned the first of here, was also decisive in furnishing urban and domain churches, and it cared for the status quo of Lutheranism and Calvinism, especially during the decisive activities of the Counter--Reformation Polish nobility. At the same time, the townspeople and Protestant clergy had an intellectual influence on the iconography of the art in ecclesiastical and secular interiors. In the second part of Prussia, the seizure of power over church structures by the court of the Lutheranized prince Albrecht Hohenzollern and the nobility ruled out conflicts over churches with the Catholic hierarchy. At the same time, they allowed for direct control over parishes and churches, making the church interiors almost private family pantheons. The influence of the gentry limited the influence of the townspeople and the clergy on pictorial art, the message of which in the interiors of rural churches was almost limited to didactic content. In spite of the domination of catechetical content in both parts of Prussia, painting and emblematic decorations related to piety have also appeared.

PL

Artykuł prezentuje wspólne korzenie sztuki protestanckiej w obu częściach Prus, szkicując proces przejmowania substancji materialnej Kościoła rzymskiego przez parafie katolickie przekształcane w parafie ewangelickie a następnie budowy nowych budynków kościelnych. Proces ten odbywał się w Prusach Królewskich pod kontrolą mieszczaństwa a w Prusach Książęcych pod kontrolą szlachty. Dominujące w pierwszych z wymienionych tu części Prus mieszczaństwo decydowało także o wyposażeniu kościołów miejskich i leżących w domenach oraz dbało o status quo luteranizmu i kalwinizmu, szczególnie podczas zdecydowanych działań kontrreformacyjnych szlachty polskiej. Jednocześnie mieszczaństwo i duchowieństwo protestanckie miało intelektualny wpływ na ikonografię sztuki obrazowej we wnętrzach kościelnych i świeckich. W drugiej części Prus przejęcie władzy nad strukturami kościelnymi przez dwór zluteranizowanego władcy Albrechta Hohenzollerna oraz przez szlachtę wykluczyły konflikty o kościoły z hierarchią katolicką. Jednocześnie pozwoliły na bezpośrednią kontrolę nad parafiami i kościołami, czyniąc z wnętrz kościelnych niemal prywatne rodzinne panteony. Wpływ szlachty ograniczył wpływ mieszczaństwa i duchowieństwa na sztukę obrazową, której przekaz we wnętrzach kościołów wiejskich został niemal ograniczony do treści dydaktycznych. Mimo dominacji treści katechetycznych w obydwu częściach Prus pojawiły się także dekoracje malarskie, emblematyczne, związane z pobożnością pietystyczną.

Keywords

PL

reformacja; Prusy Książęce; Prusy Królewskie; sztuka luterańska; architektura; wyposażenie wnętrz kościelnych

EN

reformation; Ducal Prussia; Royal Prussia; Lutheran art; architecture; church interior furnishings

• Publisher: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej w Elblągu
• Journal: Studia Elbląskie
• Year: 2021
• Volume: 22
• Pages: 33-44

Dates

published

2021

Contributors

author

Piotr Birecki

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, bearb. von A. Boetticher, H. VII, Königsberg 1897.
• Birecki P., Ratusze świątyniami protestanckimi na ziemi chełmińskiej, w: Kościół imienia żłóbka Chrystusa (Kripplein Christi) we Wschowie na tle procesu konfesjonalizacji w krajach Europy Środkowej, red. P. Klint, M. Małkus, K. Szymańska, Wschowa 2012, s. 153 – 170.
• Birecki P., Sztuka luterańska na ziemi chełmińskiej, Warszawa 2007. Birecki P., Sztuka w służbie luteranizmu na terenie Prus Królewskich (1517 – 1772), w: W 500-lecie Reformacji (1517–2017). Z dziejów kościołów ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych, t. 1: Tereny dawnych Prus Królewskich, t. 1, red. J. Kłaczkow, G. Jasiński, P. Birecki, Toruń 2017, s. 49 – 86.
• Birecki P., Architektura i sztuka na terenie Prus Książęcych (1525–1657), Prus Brandenburskich (1657–1701) i Prus Wschodnich Królestwa Pruskiego (1701–1817), w: W 500-lecie Reformacji (1517–2017). Z dziejów kościołów ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych, t. 2: Tereny dawnych Prus Książęcych, red. J. Kłaczkow, G. Jasiński, P. Birecki, Toruń 2017, s. 80 – 135.
• Birecki P., Z dziejów staromiejskiego kościoła ewangelickiego, obecnie kościoła katolickiego pw. Świętego Ducha w Toruniu, Toruń 2013.
• Borchers G., Aus der Geschichte der evang. Kirche in Schöneck, w: Berenter Kreisbot, 6, 2006, s. 3.
• Cieślak K., Ambona z kościoła św. Jana w Gdańsku: przyczynek do twórczości Isaaka van den Blocke w Gdańsku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici” 25(280)/1994, s. 35 – 44.
• Cieślak K., Kunst in einer konfessionell gespaltenen Stadt – Beispiel Danzigs, w: Kościół i sztuka pobrzeża Bałtyku, red. M. Woźniak, Toruń 1998, s. 189 – 207.
• Cieślak K., Über Emblematik in Danziger Kirchen und ihren kirchengeschichtlichen Hintergrund, w: Zwei hanseatische Städte. Bremen und Danzig im Laufe der Jahrhunderte, hrsg. A. Groth, Gdańsk 1994, s. 73 – 96. Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreussen, bearb. von. M. Antoni, München 1993.
• Deurer W.G., Gdańsk i jego kościoły. Dokumentacja 56 istniejących i nieistniejących kościołów Gdańska, Inowrocław 2003.
• Dethlefsen R., Bauernhäuser und Holzkirchen in Ostpreussen, Berlin 1911. Ehrenberg H., Die Kunst am Hofe der Herzöge von Preußen, Leipzig – Berlin 1899.
• Harasimowicz J., Der Kirchenbau im konfessionellen Zeitalter, w: Das Münster, 1 (69), 2016, s. 7 – 8.
• Harasimowicz J., Die Brautmystik in der mitteleuropäischen Kunst der Frühen Neuzeit, w: Sichtbares Wort. Die Kunst als Medium der Konfessionalisierung und Intensivierung des Glaubens in der Frühen Neuzeit, Regensburg 2017, s. 227 – 239.
• Jedliński W., Dzieje kościoła i parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Malborku, Malbork 1996.
• Józefczyk M., Z dziejów religijnych Pomezanii w XVIII wieku, t. I, Synteza dziejów, Malbork 2015.
• Klemp A., Protestanci w dobrach prywatnych w Prusach Królewskich od drugiej połowy XVII do drugiej połowy XVIII wieku, Gdańsk 1994.
• Kodres K, Das Kirchengebäude: Privatprojekt des Gutbesitzers? Das Beispiel Estlands in der Frühen Neuzeit, w: Protestantischer Kirchenbau der Frühen Neuzeit in Europa, hrsg. von J. Harasimowicz, Regensburg 2015, s. 271 – 282.
• Leo J., Dzieje Prus, tłum. bp. Józef Wojtkowski, Olsztyn 2008. Kościelak S., Dzieje wyznaniowe Prus królewskich w XVI–XVIII w., w: Prusy Królewskie. Społeczeństwo, kultura, gospodarka 1454–1772, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 204 – 264.
• Müller M., Społeczeństwo miejskie a tożsamość terytorialna w Prusach Królewskich około 1600 roku. Przyczynek do dziejów kształtowania się mniejszości niemieckiej w Europie środkowo-wschodniej, w: Zrozumieć polską historię, Poznań 2012, s. 133 – 150.
• Małłek J., Szkice z dziejów kościoła luterańskiego w Toruniu w okresie nowożytnym, w: Opera Selecta, vol. IV, Toruń 2012, s. 199 – 210.
• Małłek J., Większości i mniejszości religijne w Prusach Książęcych, w: Opera Selecta, vol. IV, Toruń 2012, s. 273 – 294.
• Małłek J., Rozwój reformacji na Pomorzu, w: Opera Selecta, vol. IV, Toruń 2012, s. 123. Małłek J., Początki protestantyzmu w Prusach Książęcych, w: Opera Selecta, vol. IV, Toruń 2012, s. 229 – 240.
• Памятники монументальной живописи восточной пруссии на территории калининградской области, red. И.В. Кожевниковa, Калининград 2012.
• Michalski S., Bilderstürme im Ostseeraum, w: Macht und Ohnmacht der Bilder. Reformatorischer Bildersturm im Kontext der europäischen Geschichte, München 2002, s. 223 – 238.
• Michalski S., „Hölzer wurden zu Menschen”. Die reformatorischen Bilderstürme in den baltischen Landen zwischen 1524 und 1526, w: Die baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung (…), hrsg. von M. Asche, W. Buchholz, A. Schindling, Teil 4., Münster 2012, s. 147 – 162.
• Michalski S., Rywalizacja luterańsko-katolicko-kalwińska na przykładzie sztuk plastycznych w Gdańsku około 1600 roku, w: H. Han. Mistrz światła i nokturnu. Narodziny baroku w malarstwie dawnej Rzeczypospolitej, red. M. Osowski, Pelplin 2008, s. 34 – 53.
• Oliński P., Pierwsze ślady reformacji w Toruniu, w: Toruń. Miasto wielu wyznań, red. J. Kłaczkow, P. Oliński, W. Rozynkowski, Toruń 2017, s. 9 – 16.
• Papendick Ch., Der Norden Ostpreussens. Land zwischen Zerfall und Hoffnung. Eine Bilddokumentation, Husum 2009.
• Pawłowska P., Monografia gminy ewangelickiej w Skórczu, Skórcz 2007.
• Schmid S., Die evangelische Pfarrkirche St. Georgen zu Marienburg, Marienburg 1932.
• Schmidt P. Th., Geschichte der Stadt Schöneck in Westpreußen und ihrer evangelischen Kirche, Schöneck 1878.
• Schramm G., Reformacja w miastach Prus Królewskich. Przykład Gdańska, Elbląga i Torunia w latach 1517 – 1558, w: Polska w dziejach Europy środkowe. Studia, Poznań 2010, s. 127 – 156.
• Skibiński F., Johann Regius i Konrad Graser Starszy o kulcie obrazów. Przyczynek do dziejów sztuki w nowożytnym Toruniu w: ZH, T. LXXVI, 2011, s. 77 – 86.
• Skibiński F., Willem van den Blocke. Niderlandzki rzeźbiarz nad Bałtykiem w XVI i na początku XVII w., Toruń 2015.
• Targowski M., Menonici w okolicach Torunia w XVI – XX w., w: Toruń. Miasto wielu wyznań, Toruń 2017, s. 113 – 128. Tylicki J., Rysunek gdański ostatniej ćwierci XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Toruń 2005.
• Troschke von A., Die Cranach-Madonna im Dom zu Königsberg, w: Mitteilungen des Vereins für die Geschichte von Ost- und Westpreussen, t. 11, 1937, s. 39 – 41.
• Tschakert P., Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte, Bd. I, Leipzig 1890.
• Woźniak M., Liturgische Gefäße der protestantischen Kirchen in Königlich Preußen, w: Kościół i sztuka pobrzeża Bałtyku. Kirche und Kunst im Ostseeraum, Toruń 1998, s. 211 – 253.

Identifiers

Biblioteka Nauki

2144357