Sztuka jako narzędzie konfesjonalizacji ewangelickiej w Prusach Królewskich i Książęcych

• Authors: Piotr Birecki

Title variants

EN

Art as a tool for evangelical confessionalization in Royal and Ducal Prussia

Abstracts

EN

The article discusses the place of art in the confessionalisation process that took place in the area of Lutheranism and Calvinism in Royal Prussia and Ducal Prussia. At the time of Martin Luther’s introduction of the reforms, print became the most important medium for the spread of the reformer’s ideas. Thus, the image was relegated to a secondary role and its existence in the church interior was treated in terms of adiaphora. Calvinism rejected the creation and hanging of any images with a figure God in them and Lutheranism accepted their existence as a didactic tool (especially as to inherited medieval altars) and an element to help visualise the confessional distinctiveness of Evangelicals in relation to Catholics. The text presents examples of the use of religious paintings or portraits of Luther to delineate such distinctiveness.

PL

Artykuł mówi o miejscu sztuki w procesie konfesjonalizacji, który miał miejsce w obszarze luteranizmu i kalwinizmu w Prusach Królewskich i w Prusach Książęcych. W chwili wprowadzania reform przez Marcina Lutra druk stał się najważniejszym medium rozprzestrzeniania się idei reformatora. W ten sposób obraz został zepchnięty do drugoplanowej roli, a jego istnienie we wnętrzu kościelnym zostało potraktowane w kategoriach adiafory. Kalwinizm odrzucił tworzenie i zawieszanie w nim jakichkolwiek obrazów z postaciowym Bogiem, a luteranizm zaakceptował ich istnienie w formie narzędzia dydaktycznego (szczególnie odziedziczonych ołtarzy średniowiecznych) oraz elementu pomocnego w wizualizacji konfesyjnej odrębności ewangelików od katolików. W tekście zaprezentowane zostały przykłady użycia obrazów o tematyce religijnej czy portretów Lutra do wyznaczenia takiej odrębności.

Keywords

PL

Prusy Królewskie; Prusy Książęce; protestantyzm; konfesjonalizacja; sztuka protestancka

EN

Royal Prussia; Ducal Prussia; Protestantism; confessionalization; Protestant art

• Publisher: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej w Elblągu
• Journal: Studia Elbląskie
• Year: 2023
• Volume: 24
• Pages: 31-42

Dates

published

2023

Contributors

author

Piotr Birecki

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• Birecki P., Architektura i sztuka na terenie Prus Książęcych (1525–1657, Prus Brandenburskich (1657–1701) i Prus Wschodnich Królestwa Pruskiego (1701–817), w: W 500-lecie Reformacji (1517–2017). Z dziejów Kościołów ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych, t. 2: Tereny dawnych Prus Książęcych, red. J. Kłaczkow, G. Jasiński, P. Birecki, Toruń 2017, s. 80–130.
• Birecki P., Architektura i wyposażenie kościołów protestanckich w Gdańsku i na jego wiejskim terytorium, w: Gdańsk protestancki w epoce nowożytnej, t. I: Eseje, Gdańsk 2017, s. 180–203.
• Birecki P., Sztuka luterańska na ziemi chełmińskiej, Warszawa 2007.
• Birecki P., Sztuka w służbie luteranizmu na terenie Prus Królewskich (1517–1772), w: W 500-lecie reformacji (1517–2017). Z dziejów Kościołów ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych, t. I: Tereny dawnych Prus Królewskich, red. J. Kłaczkow, G.Jasiński, P. Birecki, Toruń 2017, s. 49–86.
• Birecki P., Sztuka w służbie toruńskich ewangelików epoki nowożytnej, w: Toruń. Miasto wielu wyznań, red. J. Kłaczkow, P. Oliński, W. Rozynkowski, Toruń 2017, s. 43–56.
• Birecki P., The Luteran Church as a space for the representation of social standing in early modern Ducal Prussia, w: Indifferent things? Objects and images in post-reformation churches in the Baltic Sea region, red. K. Kodres, Merike Kurisoo, U. Nürnberger, vo. 3, Petersberg 2020, s. 187–197.
• Buchholtz-Todorska M., hasło: Tablice Dziesięciorga Przykazań, w: Gdańsk protestancki w epoce nowożytnej, t. II, katalog, Gdańsk 2017, s. 103–113.
• Burkhardt J., Stulecie reformacji w Niemczech (1517–1617). Między rewolucją medialną a przełomem instytucjonalnym, Warszawa 2009.
• Cieślak K., Emblematyka „serdeczna” Daniela Cramera w dekoracji kościołów gdańskich w XVII wieku, „Porta Aurea” 3(1994), s. 139–152.
• Cieślak K., Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą, Wrocław 2000.
• Cieślak K., Sztuka reformacji 1557–1793, w: Aurea Porta Rzeczypospolitej, t. I, red. T. Grzybkowska, Gdańsk 1997, s. 60–79.
• Cieślak K., Wystrój Dworu Artusa i jego program ideowy w XVII wieku, „Porta Aurea” 1(1992), print 1995, s. 31–50.
• Ehrenberg H., Die Kunst am Hofe der Herzöge von Preußen, Leipzig–Berlin 1899.
• Harasimowicz J., Die Brautmystik in der mitteleuropäischen Kunst der Frühen Neuzeit, w: Sichtbares Wort. Die Kunst als Medium der Konfessionalisierung und Intensivierung des Glaubens in der Frühen Neuzeit, Regensburg 2017, s. 227–239.
• Harasimowicz J., Die Taufe Christi im Jordan. Epitaphgemälde für Johannes Bugenhagen (1558) und seine Familie, w: Cranachs Kirche. Begleitbuch zur Landesausstellung Sachsen Anhalt Cranach der Jüngere 2015, red. J. Harasimowicz, B. Seyderhelm, Markkleeberg 2015, s. 113–123.
• Harasimowicz J., Kunst als Medium der Konfessionaliesierung, w: Sichtbares Wort. Die Kunst als Medium der Konfessionalisierung und Intensivierung des Glaubens in der Frühen Neuzeit, Regensburg 2017, s. 17–58.
• Harasimowicz J., Wort – Bild – Wort. Die Rethorik der lutherischen Kirchenkunst im 16. Und 17. Jahrhundert, w: Sichtbares Wort. Die Kunst als Medium der Konfessionalisierung und Intensivierung des Glaubens in der Frühen Neuzeit, Regensburg 2017, s. 59–74.
• Kaleciński M., Mity Gdańska. Antyk w publicznej sztuce protestanckiej res publiki, Gdańsk 2011.
• Lejman B., „Kto w górę dąży aż po zgon, ten może być zbawiony” – impresje na temat czasów reformy, w: Moda na Cranacha, red. E. Houszka, M. Pierzchała, Wrocław 2017, s. 11–29.
• Leo J., Dzieje Prus, tłum. bp J. Wojtkowski, Olsztyn 2008.
• Małłek J., Większości i mniejszości religijne w Prusach Książęcych, w: Opera Selecta, t. IV, Toruń 2012, s. 284.
• Michalski S., „Hölzer wurden zu Menschen“. Die reformatorischen Bilderstürme in den baltischen Landen zwischen 1524 und 1526, w: Die baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung […], hrsg. von M. Asche, W. Buchholz, A. Schindling, Teil 4., Münster 2012, s. 147–162.
• Michalski S., Bilderstürme im Ostseeraum, w: Macht und Ohnmacht der Bilder. Reformatorischer Bildersturm im Kontext der europäischen Geschichte, hrsg. P. Blickle, A. Holenstein, H.R. Schmidt F.J. Sladeczek, München 2002, s. 223–228.
• Michalski S., Rywalizacja luterańsko-katolicko-kalwińska na przykładzie sztuk plastycznych w Gdańsku około 1600, w: Herman Han. Mistrz światła i nokturnu. Narodziny baroku w malarstwie dawnej Rzeczypospolitej, red. M. Osowski, Pelplin 2008, s. 34–53.
• Müller M.G., Zrozumieć polską historię, Poznań 2012.
• Müller M.G., Zweite Reformation und städtische Autonomie im Königlichen Preußen. Danzig, Elbing und Thorn in der Epoche der Konfessionalisierung, Berlin 1997.
• Olejnik-Dreja K., Epitafium Hansa Nimptscha jako ideowo-artystyczny dokument artystyczny reformacji w Prusach Wschodnich, „Rocznik Olsztyński” 14–15(1983), s. 9–14.
• Памятники монументальной живописи восточной пруссии на территории калининградской области, Калининград 2012.
• Powirska D., Wielka Sala Rady w Ratuszu Głównego Miasta w Gdańsku, w: Gdańsk protestancki w epoce nowożytnej, t. II, katalog, Gdańsk 2017, s. 285.
• Rzempołuch A., O portretach Lutra w Prusach Książęcych, w: Kościoły i kaplice diecezji mazurskiej. Kalendarz 2015–2017, Olsztyn 2015, s. 161–176.
• Schilling H., Konfesjonalizacja. Kościół i państwo w Europie doby przednowoczesnej, Poznań 2010.
• Skibiński F., Johann Regius i Konrad Graser Starszy o kulcie obrazów. Przyczynek do dziejów sztuki w nowożytnym Toruniu, „Zapiski Historyczne” LXXVI(2011), s. 77–86.
• Tschakert, P. Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte, Bd. I, Leipzig 1890.
• Voigt J., Des Markgrafen Albrecht von Brandenburg Briefwechsel mit den beiden Malern Lucas Cranach und dem Buchdrucker Hans Lufft, „Beiträge zur Kunde Preussens” 3(1820), s. 246–293.
• Wartenberg G., Bilder in den Kirchen der Wittenberger Reformation, w: Die bewahrende Kraft des Lutehrthums, red. J.M. Fritz, Regensburg 1997, s. 19–33.
• Woziński A., O nietypowych cechach nastawy ołtarzowej Michała z Augsburga w kościele Mariackim w Gdańsku, „Porta Aurea” 12(2013), s. 24–43.

Identifiers

Biblioteka Nauki

22879638