Wokół genezy i formy cywilnej obrony Bydgoszczy we wrześniu 1939 r. Przyczynek do wydarzeń bydgoskich 3–4 września 1939 r. i polskich działań nieregularnych w kampanii polskiej

• Authors: Przemysław Olstowski

Title variants

EN

On the origin and shape of the civil self-defence in Bydgoszcz in September 1939. Contribution to the Bydgoszcz events of 3-4 September 1939 and Polish irregular operations in the Polish Campaign

RU

О возникновении и формах гражданской обороны Быдгоща в сентябре 1939 г. О роли в быдгощских событиях 3-4 сентября 1939 г. польских нерегулярных воинских формирований во время польской кампании

Abstracts

EN

On 3 September 1939 in Bydgoszcz, when some units of the “Pomorze” (Pomerania) Army were retreating through the city, a German sabotage mission was carried out. An important aspect of those events which has not been researched yet is the role of the Polish civil self-defence units in Bydgoszcz, whose structures began to be formed at the end of August 1939, so actually before the outbreak of the Polish-German war. Bydgoszcz was, next to Katowice, one of the largest Polish cities where civil self-defence structures were set up on such a scale, and which, at the beginning of September 1939, both cooperated with the army, and acted independently, serving as civil guard. On 3 and 4 September 1939 these groups, partly organized and armed by the military, participated actively in the events in Bydgoszcz and after that some of them left the city. The following article makes a contribution to the further research both on the Bydgoszcz events of 3–4 September 1939 and on the – barely investigated so far – issue of the Polish irregular actions in September 1939, organized upon military initiative and relying on the reservists of the Polish Army that had not been called up, as well as on the members of veteran’s associations and youth before the age conscription.

RU

3 сентября 1939 г. В Быдгоще, во время отступления из города частей армии „Поморье”, была совершена немецкая диверсионная акция. Одним из основных и до сих пор не исследованных составляющих тех событий является роль польской гражданской самообороны в Быдгоще, структуры которой начали формироваться в конце августа 1939 г., то есть еще до начала польско-немецкой войны. Быдгощ, наряду с Катовице, был единственным крупным польским городом, где в таком масштабе была создана структура гражданской самообороны, которая с первых дней сентября 1939 г. сотрудничала с армией, а также действовала самостоятельно, выполняя функцию гражданской обороны. 3 и 4 сентября 1939 г. эти группы, частично организованные и вооруженные, приняли участие в обороне Быдгоща, после чего часть из них покинула город вместе с армией. Данная статья является вкладом в дальнейшие исследования быдгощских событий 3–4 сентября 1939 г., а также мало исследованной проблематики участия в военных действиях в сентябре 1939 г. польских нерегулярных воинских формирований, организованных накануне войны на основе не мобилизованных резервистов Войска Польского, членов ветеранских товариществ и допризывной молодёжи.

PL

W dniu 3 września 1939 r. w Bydgoszczy, w trakcie odwrotu przez miasto części oddziałów Armii „Pomorze”, doszło do niemieckiej akcji dywersyjnej. Jednym z istotnych, a niezbadanych dotąd składników tych wydarzeń jest rola polskiej cywilnej samoobrony w Bydgoszczy, której struktury formować zaczęto w końcu sierpnia 1939 r., a więc jeszcze przed wybuchem wojny polsko-niemieckiej. Bydgoszcz była obok Katowic jedynym większym polskim miastem, w którym na taką skalę powołano do życia struktury cywilnej samoobrony, które w pierwszych dniach września 1939 r. zarówno współpracowały z wojskiem, jak i działały samodzielnie, wykonując funkcje straży obywatelskiej. W dniach 3 i 4 września 1939 r. grupy te, częściowo organizowane i uzbrojone przez wojsko, wzięły czynny udział w wydarzeniach bydgoskich, po czym część z nich opuściła miasto wraz z armią. Artykuł niniejszy jest wkładem do dalszych badań nad wydarzeniami bydgoskimi 3–4 września 1939 r., jak i nad słabo zbadaną problematyką polskich działań nieregularnych we wrześniu 1939 r., organizowanych z inicjatywy czynników wojskowych w oparciu o niezmobilizowanych rezerwistów Wojska Polskiego, członków stowarzyszeń kombatanckich i młodzieży przedpoborowej.

Keywords

PL

Kampania polska 1939 r.; Bydgoszcz; samoobrona cywilna; polskie działania nieregularne

EN

Polish campaign of 1939; Bydgoszcz; civil defence; Polish irregular actions

RU

Польская кампания 1939 г.; Быдгощ; гражданская самооборона; польские нерегулярные воинские действия

• Publisher: Wojskowe Biuro Historyczne
• Journal: Przegląd Historyczno-Wojskowy
• Year: 2016
• Volume: XVII (LXVIII)
• Issue: 2-3 (256-257)
• Pages: 223-294

Dates

published

2016

Contributors

author

Przemysław Olstowski

• https://orcid.org/0000000213794407

References

• P. Kosiński, Ofiary pierwszych dni września 1939 roku w Bydgoszczy [w:] Bydgoszcz 3–4 września 1939. Studia i dokumenty, red. T. Chinciński i P. Machcewicz, Warszawa 2008.
• W. Jastrzębski, Mniejszość niemiecka w Polsce we wrześniu 1939 roku, Toruń 2010.
• W. Jastrzębski, Dywersja czy masakra? Cywilna obrona Bydgoszczy we wrześniu 1939 r., Gdańsk 1988.
• P. Olstowski, W sprawie tragicznych wydarzeń 3–4 IX 1939 roku w Bydgoszczy, „Zapiski Historyczne” 2009, z. 1.
• P. Olstowski, O rzetelną monografię mniejszości niemieckiej w Polsce przed i w trakcie wojny polsko-niemieckiej we wrześniu 1939 roku, „Zapiski Historyczne” 2010, z. 4.
• R. Grochowski, Wybrane aspekty działań bojowych jednostek Armii „Pomorze” od 1 do 6 września 1939 roku w kontekście wydarzeń bydgoskiej „krwawej niedzieli”, cz. 2, „Kronika Bydgoska” 2006.
• P. Olstowski, Garść uwag i refleksji na marginesie artykułu Roberta Grochowskiego: „Wybrane aspekty działań bojowych jednostek Armii »Pomorze« od 1 do 6 września 1939 roku w kontekście wydarzeń bydgoskiej »krwawej niedzieli« (»Kronika Bydgoska«, t. XXVII, 2005, Bydgoszcz 2006)”, „Kronika Bydgoska” 2006.
• T. Chinciński, W kwestii „wybranych aspektów” Roberta Grochowskiego w kontekście wydarzeń bydgoskich z 3 i 4 września 1939 r., „Kronika Bydgoska” 2006.
• Unia dwóch historii, „Express Bydgoski” (Magazyn), 20 XII 2002.
• B. Kunach, P. Głuchowski, Bydgoszcz’39. Krwawa Niedziela. Rozmowa z prof. Włodzimierzem Jastrzębskim, „Gazeta Wyborcza” (Duży Format), 13 VIII 2003.
• Krwawa niedziela. Protokół rozbieżności, „Gazeta Wyborcza” (Magazyn Bydgoski), 9 IX 2005.
• P. Olstowski, Obóz pomajowy w województwie pomorskim w latach 1926–1939, Warszawa 2008.
• T. Chiciński, Militarne aspekty w działalności organizacji byłych wojskowych na Pomorzu w latach 1920–1939 [w:] Organizacje paramilitarne i pokrewne na Pomorzu w przededniu II wojny światowej, pod red. W. Rezmera i M. Wojciechowskiego, Toruń 1996.
• T. Jędruszczak, Piłsudczycy bez Piłsudskiego. Powstanie Obozu Zjednoczenia Narodowego w 1937 roku, Warszawa 1963.
• Obóz Zjednoczenia Narodowego. Okręg Pomorski. Zjazd w Toruniu 1938 r.,[Toruń 1938].
• B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, Polska Podziemna na Pomorzu w latach 1939–1945, Gdańsk 2005.
• S. Henne, Szkolenia organizowane przez Ekspozyturę nr 3 Sztabu Głównego Wojska Polskiego w 1939 r. na terenie Pomorza w zakresie wywiadu, sabotażu i dywersji pozafrontowej [w:] Organizacje paramilitarne i pokrewne na Pomorzu w przededniu II wojny światowej, pod red. W. Rezmera i M. Wojciechowskiego, Toruń 1996.
• Niepodległościowcy pomorscy w jednym szeregu. W dniu imienin Naczelnego Wodza powstaje Zw. Niepodległościowców Pomorskich, „Gazeta Pomorska”, 18–19 III 1939.
• „Gazeta Pomorska”, 27 III 1939.
• J. Bartnicki, Bydgoszcz w roku 1939, Bydgoszcz 1985.
• Z. Raszewski, Pamiętnik gapia. Bydgoszcz, jaką pamiętam z lat 1930–1945, Bydgoszcz 1994.
• Wszyscy do pracy, „Dziennik Bydgoski”, 1 IX 1939.
• A.S. Kotowski, Wokół sporów i konfliktów narodowościowych w parafii bydgoskiej w latach 1906–1939, „Kronika Bydgoska” 2006.
• A. Gąsiorowski, Struktury terenowe Państwowego Urzędu WFiPW na Pomorzu w latach 1927–1939 oraz ich rola w przygotowaniu kadr konspiracji zbrojnej [w:] Organizacje paramilitarne i pokrewne na Pomorzu w przededniu II wojny światowej, pod red. W. Rezmera i M. Wojciechowskiego, Toruń 1996.
• Sytuacja społeczno-polityczna i gospodarcza obszaru Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu w latach 1933– 1937. Wybór źródeł, wyd. P. Stawecki i W. Rezmer, Toruń 1992.
• E. Serwański, Dywersja niemiecka i zbrodnie hitlerowskie w Bydgoszczy na tle wydarzeń w dniu 3 IX 1939, Poznań 1981.
• T. Łaszkiewicz, Dywersja niemiecka w Inowrocławiu we wrześniu 1939 roku [w:] Bydgoszcz 3–4 września 1939. Studia i dokumenty, red. T. Chinciński i P. Machcewicz, Warszawa 2008.
• T. Łaszkiewicz, Osiem wrześniowych dni. Próba bilansu, „Ziemia Kujawska” 2003.
• „Dziennik Bydgoski”, 1 IX 1939.
• „Dziennik Bydgoski”, 2 IX 1939.
• „Kurier Bydgoski”, 3 IX 1939.
• Bydgoski Słownik Biograficzny, pod red. J. Kutty (oprac. S. Błażejewski, J. Kutta, M. Romaniuk), t. 2, Bydgoszcz 1995; t. 4, Bydgoszcz 2000.
• Pod sztandarem braci legionowej. W Bydgoszczy założono Koło Rodziny Legionowej, „Dzień Bydgoski”, 15 IV 1935.
• A. Niewęgłowska, Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny (1928–1939), Warszawa 2011.
• T. Jurga, Obrona Polski 1939, Warszawa 1990.
• A. Bernaś-Kostynowicz, Społeczeństwo polskie w wojnie obronnej 1939. Współdziałanie ludności cywilnej z wojskiem w okresie zagrożenia i działań wojennych, Warszawa 1988.
• M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 2002.
• R. Kaczmarek, Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, Katowice 2006.
• E. Kopeć, „My” i „oni” na polskim Śląsku (1918–1939), Katowice 1986.
• G. Bębnik, Wrzesień 1939 r. w Katowicach, Katowice 2012.
• W. Jastrzębski, Bydgoszcz pod niemieckim zarządem wojskowym (wrzesień – październik 1939 r.) [w:] Historia Bydgoszczy, pod red. M. Biskupa, t. 2, cz. 2: 1939–1945, Bydgoszcz 2004.
• Pierwsze miesiące okupacji hitlerowskiej w Bydgoszczy w świetle źródeł niemieckich, wyd. T. Esman, W. Jastrzębski, Bydgoszcz 1967.
• J. Suski, W służbie publicznej na dwóch kontynentach, Warszawa 1988.
• Czy w czasie okupacji tutaj nic się nie działo? Na ścieżkach zaczątków podziemia pomorskiego, „Robotnik Kujawski”, 9 XII 1946.
• A.B. Rossino, Hitler uderza na Polskę. Blitzkrieg, ideologia i okrucieństwo, tłum. H. Górska, Warszawa 2009.
• J. Böhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Wrzesień 1939. Wojna totalna, tłum. P. Pieńkowska-Wiederkehr, Kraków 2009.
• P. Dymek, 15 Dywizja Piechoty w wojnie 1939 roku, Warszawa 2013.
• Z. Szymankiewicz, Poznań we wrześniu 1939, Poznań 1985.
• W. Jastrzębski, Major Żychoń i bydgoska ekspozytura wywiadu, Bydgoszcz 1994.
• Sprawcy klęski wrześniowej przed sądem historii. Dokumenty komisji badawczych władz polskich na emigracji, wybór i opr. M. Adamczyk, J. Gmitruk, Warszawa 2005.
• Rzeczpospolita Polska czasu wojny. Dziennik Ustaw RP i Monitor Polski 1939–1945, red. nauk. A.K. Kunert, Warszawa 1995.
• L. Michalski, Dzieje „Błękitnej Czwórki Bydgoskiej” IV Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej im. Jana Kilińskiego, Toruń 1987 (na prawach rękopisu), s. 30 (mps w zbiorach Pracowni Regionalnej Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. dr. Witolda Bełzy w Bydgoszczy).
• T. Chinciński, Niemiecka dywersja na Pomorzu w 1939 roku [w:] Bydgoszcz 3–4 września 1939. Studia i dokumenty, red. T. Chinciński i P. Machcewicz, Warszawa 2008.
• G. Schubert, „Bydgoska Krwawa Niedziela”. Śmierć legendy, Bydgoszcz 2003, s. 153; J. Kutta, Wydarzenia 3 i 4 września w Bydgoszczy – „Blutsonntag” [w:] Historia Bydgoszczy, pod red. M. Biskupa, t. 2, cz. 2: 1939–1945, Bydgoszcz 2004.
• A. Nogaj, Wojsko Polskie w dokumentach niemieckiego wywiadu wojskowego. Omówienie źródeł z 1939 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2008, nr 3 (223).
• M. Kornat, Polityka zagraniczna Polski 1938–1939. Cztery decyzje Józefa Becka, Gdańsk 2012.
• H. Rasmus, Pommerellen – Westpreußen 1919–1939, München – Berlin 1989.
• Walter Hotz, Daß der Geist nicht sterben kann. Geschichte, Berichte und Gedanken der Kriegsjahre, Lindhorst 1982.

Identifiers

Biblioteka Nauki

1925311