„Wojsko nadworne” na początku wojny Stefana Batorego z Gdańskiem w świetle akt skarbowych

• Authors: Daminik Kadzik

Title variants

EN

„The court army” at the beginning of Stefan Batory’s war with Gdańsk in the light of the treasury records

RU

„Придворная армия” в начале войны Стефана Батория с Гданьском в свете казначейских документов

Abstracts

EN

The article describes the composition of the Polish army from the period preceding the Battle of Lubieszów, as well as from several weeks later. The main source are two registers of this army that are contained in the marshal’s book from the time of Stefan Batory’s rule. In the author’s opinion there are many reasons to recognize that it was a court army – a permanent mercenary army of the king. One of the objectives of this article is to do wider and more detailed research on this issue. In the text itself the experience of the commanders of individual army units has been analyzed as well as their relations with the royal court and their background. The bulk of the article has been devoted to the comparison of the mounted cavalry units – their number, the size of the cavalry masters’ and comrades’ detachments – before and after the Battle of Lubieszów. The composition of the units supporting the cavalry, i.e. infantry and artillery, has also been described. At the very end, in the form of an appendix, editions of both registers of the court army have been featured.

RU

В статье описывается состав коронной армии в период, охватывающий время до битвы под Любишево, а также несколько недель после нее. Основу источников составляют два списка вышеупомянутой армии, которые находятся в маршалковской книге периода правления Стефана Батория. По мнению автора, существует несколько причин того, чтобы признать, что это была придворная армия – постоянная наемная армия короля. Так или иначе, одним из постулатов статьи является глубокое и широкое исследование этой проблемы. В самом тексте проанализирован опыт командующих отдельными ротами, а также их связь с королевским двором и происхождение. Большая часть статьи посвящена сравнению конных отрядов – их численности, количества ротмистров и окружения – до и после битвы под Любишево. Описан также состав сопутствующих единиц, то есть пехота и артиллерия. В самом конце, в форме приложения, размещены оба списка состава придворной армии.

PL

Artykuł opisuje skład wojska koronnego z okresu poprzedzającego bitwę lubieszowską, a także w kilka tygodni po niej. Podstawę źródłową stanowią dwa spisy wspomnianej armii, które znajdują się w księdze marszałkowskiej z okresu panowania Stefana Batorego. W opinii autora istnieje wiele przesłanek za tym, by uznać, iż było to wojsko nadworne – stała zaciężna armia króla. Jednak jednym z postulatów artykułu jest dokładniejsze i szersze przebadanie tego problemu. W samym tekście przeanalizowano doświadczenie dowódców poszczególnych rot oraz ich powiązanie z dworem królewskim i pochodzenie. Najwięcej miejsca poświęcono porównaniu oddziałów konnych – ich liczebności, wielkości pocztów rotmistrzów i towarzyszy – przed i po bitwie pod Lubieszowem. Opisano także skład jednostek wspomagających jazdę, czyli piechotę oraz artylerię. Na samym końcu, w formie aneksu, zamieszczono edycje obu spisów wojska nadwornego.

Keywords

PL

Stefan Batory; dwór królewski; wojsko nadworne; bitwa pod Lubieszowem

EN

Stefan Batory; royal court; court army; Battle of Lubieszów

RU

Стефан Баторий; королевский двор; придворная армия; битва под Любишево

• Publisher: Wojskowe Biuro Historyczne
• Journal: Przegląd Historyczno-Wojskowy
• Year: 2017
• Volume: XVIII (LXIX)
• Issue: 1 (259)
• Pages: 9-43

Dates

published

2017

Contributors

author

Daminik Kadzik

• Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

• https://orcid.org/0000000185891508

References

• Besala J., Stefan Batory, Warszawa 1992.
• Bielski M., Kronika, t. 3, wyd. K. J. Turowski, Sanok 1856.
• Bołdyrew A., Piechota zaciężna w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, Warszawa 2011.
• Boniecki A., Herbarz polski, t. 1, Warszawa 1899.
• Boniecki A., Herbarz polski, t. 5, Warszawa 1902.
• Boniecki A., Herbarz polski, t. 6, Warszawa 1903.
• Boniecki A., Herbarz polski, t. 9, Warszawa 1906.
• Boniecki A., Herbarz polski, t. 14, Warszawa 1911.
• Budka W., Mikołaj Gostomski, „Polski słownik biograficzny” 1959–1960, t. 8.
• Byliński J., Jerzy Struś, „Polski słownik biograficzny” 2007, t. 44.
• Chłapowski K. Starostowie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu 1565–1696, Warszawa 2007.
• Dziadulewicz S., Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929.
• Ferenc M., Służba wojskowa dworzan Zygmunta Augusta [w:] Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski na Wawelu, Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Historii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w dniach 2–5 kwietnia 2001 r., red. R. Skowron, Kraków 2003.
• Fuchs F., Ustrój dworu królewskiego za Stefana Batorego [w:] Studia historyczne wydane ku czci prof. Wincentego Zakrzewskiego, Kraków 1908.
• Gawron P., Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581–1646, Warszawa 2010.
• Gładysz A., Wyprawa pozwolska Zygmunta Augusta w 1557 roku, „Roczniki Humanistyczne” 2008, z. 2: Historia.
• Gładysz A., Militarne aspekty funkcjonowania dworu królewskiego ostatnich Jagiellonów – stan badań i ich perspektywy [w:] Ad perpetuam rei memoriam. Jagiellonowie i ich czasy w historiografii polskiej XVI–XXI wieku, red. A. Januszek-Sieradzka, Sandomierz 2013.
• Górski K., Historia artylerii polskiej, Warszawa 1902.
• Górski K., Historia kawalerii polskiej, Kraków 1894.
• Górski K., Historia piechoty polskiej, Kraków 1893.
• Heidenstein R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594 ksiąg XII, oprac. M. Gliszczyński, W. Spasowicz, Petersburg 1857.
• Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopismów, dowodów urzędowych, t. 4, Lipsk 1839.
• Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopismów, dowodów urzędowych, t. 5, Lipsk 1840.
• Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopismów, dowodów urzędowych, t. 8, Lipsk 1841.
• Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopismów, dowodów urzędowych, t. 7, Lipsk 1841.
• Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopismów, dowodów urzędowych, t. 2, Lipsk 1839.
• Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopismów, dowodów urzędowych, t. 6, Lipsk 1841.
• Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopismów, dowodów urzędowych, t. 10, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1845.
• Herbst S., Wojna gdańska [w:] Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. 1, red. J. Sikorski, Warszawa 1965.
• Historia Gdańska, t. 2, red. E. Cieślak, Gdańsk 1982.
• Kaniewska I., Marcin Ossoliński, „Polski słownik biograficzny” 1979, t. 24.
• Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. 2, Kraków 1912.
• Kotarski H., Jan Leśniowolski, „Polski słownik biograficzny” 1972, t. 17.
• Kotarski H., Kowalska H., Stanisław Pękosławski, „Polski słownik biograficzny” 1980, t. 25.
• Kotarski H., Marcin Kazanowski, „Polski słownik biograficzny” 1966–1967, t. 12.
• Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Sprawy organizacyjne, cz. I, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1970, t. 16.
• Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Sprawy organizacyjne, cz. II, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1971, t. 17.
• Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Sprawy organizacyjne, cz. III, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1971, t. 17.
• Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Sprawy organizacyjne, cz. IV, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1972, t. 18.
• Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Sprawy organizacyjne, cz. V, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1972, t. 18.
• Kowalska H., Spytek Wawrzyniec Jordan, „Polski słownik biograficzny” 1964–1965, t. 11.
• Kronika Pawła Piaseckiego biskupa przemyślskiego, oprac. J. Bartoszewicz, Kraków 1870.
• Kudelka F., Bitwa pod Lubieszowem w dniu 17 kwietnia 1577 r., Kraków 1883.
• Lepszy K., Andrzej Firlej, „Polski słownik biograficzny” 1948, t. 6.
• Lepszy K., Stefan Batory a Gdańsk, „Rocznik Gdański” 1932, t. 6.
• Linde S. B., Słownik języka polskiego, t. 5, Lwów 1589.
• Magdziarz W., Uwodziciele władzy. Geneza i organizacja dworu Ludwika XIV, Warszawa 2013.
• Olejnik K., Stefan Batory, Warszawa 2013.
• Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, wyd. K. J. Turowski, Kraków 1858.
• Plewczyński M., Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji wojska polskiego w latach 1506–1572, cz. 3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1990.
• Plewczyński M., Liczebność wojska polskiego za ostatnich Jagiellonów (1506–1572), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1988.
• Plewczyński M., Ludzie Wschodu w wojsku ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1995.
• Plewczyński M., Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501–1572, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1991.
• Plewczyński M., Rotmistrz zaciężny na urzędzie ziemskim w XVI w. [w:] Kultura – Polityka – Dyplomacja. Studia ofiarowane profesorowi Jaremie Maciszewskiemu w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, red. A. Kiżys, Warszawa 1990.
• Plewczyński M., Skład chorągwi jazdy koronnej w latach 1501–1572, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1993.
• Plewczyński M., Wojna i wojskowość polska w XVI wieku, t. 3, Zabrze – Tarnowskie Góry 2013.
• Plewczyński M., Żołnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta, Warszawa 1985.
• Początek panowania w Polsce Stefana Batorego 1575–1577 r. Listy, uniwersały instrukcje, oprac. A. Pawiński, Warszawa 1877, („Źródła Dziejowe”, t. 4).
• Sikora R., Lubieszów 17 IV 1577 r., Zabrze 2005.
• Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjarjusze, relacyje, listy i akta z lat 1576–1586, oprac. I. Polkowski, Kraków 1887.
• Stefan Batory pod Gdańskiem w 1576–1577 r. Listy, uniwersały i instrukcje, oprac. A. Pawiński, Warszawa 1877, („Źródła Dziejowe”, t. 3).
• Szymczak J., Początki broni palnej w Polsce (1383–1533), Łódź 2004.
• List przypowiedni na nadworną chorągiew husarską z 1577 r. [w:] Polska sztuka wojenna w latach 1563–1647, wyd. Z. Spieralski, J. Wimmer, Warszawa 1961 („Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej”, t. 5).
• Wimmer J., Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978.
• Wrede M., Itinerarium króla Stefana Batorego 1576–1586, Warszawa 2010.

Identifiers

Biblioteka Nauki

1927053