Ku ustanowieniu sądu ultimae instantiae. Laudum sejmiku województwa podlaskiego z 1577 r.

• Authors: Jerzy Urwanowicz

Title variants

EN

Resolution of the Assembly of the Podlasie Province of Drohiczyn, 9 September 1577

Abstracts

EN

Presented in a historical context, the document of 1577 reflects the last phase of the nobility’s drive to establish a supreme court. Previously, the court was the prerogative of the king, who examined cases from across the state during the sessions of the diet. This was inefficient. The ever-increasing backlog of pending appeals caused dissatisfaction among the nobility. Disputes and discussions revolved around its form (central authority – the Tribunal, or a decentralized form – ultimae instantiae courts), its composition and method of selecting judges, as well as its scope of authority. The Podlasie province, newly incorporated (in 1569) into the Polish Crown, participated in the process, uniting its forces with the Sandomierz and Lublin provinces at the forefront of the battle for the court of appeal. The decentralized form of the court, described in the document, was treated as a temporary institution. Also, it was intended as a way to put pressure on the king and the parliament to establish a central court of appeal. In the course of these activities, the nobility of Podlasie led to the consolidation of the fourth assembly (Polish: sejmik), a provincial one (in addition to the existing three assemblies (Polish: sejmiki ziemskie,). The 1578 Sejm resolution on the establishment of the Crown Court met the claims of the nobility of the Podlasie province (as well as from other provinces) stated in the document. The supreme court was established. At the same time, this decision led to the stabilization of the operation of the assembly of Podlasie. Its main function was the annual election of judges to the Tribunal. The resolution is a testimony to the political maturity and high standards of legal decorum of the Podlasie nobility.

PL

Wydawany dokument z 1577 r., przedstawiony został w kontekście historycznym. Odzwierciedla on ostatnią fazę trwających przeszło 30 lat dążeń szlachty do ustanowienia sądu najwyższego (apelacyjnego). Dotychczas sąd ten stanowił prerogatywę króla, który rozpatrywał sprawy z terenu całego państwa podczas obrad sejmu. Było to nieefektywne. Stale rosnąca ilość zaległych, nierozpoznanych apelacji powodowała niezadowolenie szlachty. Spory i dyskusje toczyły się zarówno wokół formy przyszłego sądu (miała to być instytucja centralna – Trybunał, czy zdecentralizowana – sądy ultimae instantiae), składu sędziów i sposobu ich wyłaniania, jak też zakresu kompetencji. Włączone świeżo do Korony Polskiej (w 1569 r.) województwo podlaskie uczestniczyło w tym procesie, jednocząc swe dążenia z województwami sandomierskim i lubelskim. Tamtejsza szlachta przodowała w walce o sąd apelacyjny. Opisana w dokumencie zdecentralizowana forma sądu, traktowana była jako instytucja przejściowa. Także miał to być środek nacisku na władzę królewską i sejm, by powołać centralny sąd apelacyjny. Przy okazji tych działań szlachta podlaska doprowadziła do powołania czwartego sejmiku, wojewódzkiego (obok istniejących już trzech ziemskich w Drohiczynie, Mielniku i Brańsku). Uchwała sejmu z 1578 r., dotycząca utworzenia Trybunału Koronnego, czyniła zadość postulatowi szlachty podlaskiej (jak też z innych województw) wyrażonego w edytowanym dokumencie. Sąd najwyższy został powołany. Równocześnie ta decyzja doprowadziła do stabilizacji działania sejmiku wojewódzkiego na Podlasiu. Jego główną funkcją był coroczny obiór sędziów do Trybunału. Laudum jest świadectwem dojrzałości politycznej i wysokiej kultury prawnej szlachty podlaskiej.

Keywords

EN

the Crown Tribunal; ultimae instantiae courts; assembly of the Podlasie province

PL

Trybunał Koronny; sądy ultimae instantiae; sejmik województwa podlaskiego

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku
• Journal: Miscellanea Historico-Iuridica
• Year: 2022
• Volume: 21
• Issue: 1
• Pages: 51-73

Dates

published

2022

Contributors

author

Jerzy Urwanowicz

• Uniwersytet w Białymstoku

• https://orcid.org/0000000275459591

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych, Dokumenty pergaminowe, nr 1137.
• Archiwum Główne Akt Dawnych, Kapicjana, nr 18.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Księgi grodzkie brańskie, ks. 8.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Księgi grodzkie mielnickie, ks. 1.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Księgi grodzkie lubelskie, seria: relacje, manifestacje, oblaty, ks. 19.
• Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie (BN PAU i PAN), rkps 8355.
• Biblioteka PAN w Korniku, rkps 247.
• Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, rkps 354.
• Nacyjanalny gistaryczny archiu Biełarusi w Mińsku, f. 1708, op. 1, ks. 202.
• Nacyjanalny gistaryczny archiu Biełarusi w Mińsku, f. 1715, op. 1, ks. 167.
• Akta sejmikowe województwa lubelskiego 1572–1632, oprac. H. Gmiterek, Lublin 2016.
• de Noailles Emmanuel, Henri de Valois et la Pologne en 1572, t. III, Documents et pieces justificatives, Paris 1867,
• Volumina Constitutionum, t. 2: 1550–1609, vol. 1: 1550–1585, wyd. I. Dwornicka, S. Grodziski, W. Uruszczak, Warszawa 2005.
• Volumina Legum, t. 6, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860.
• Balzer O., Geneza Trybunału Koronnego. Studium z dziejow sądownictwa polskiego w XVI wieku, wyd. 2., Warszawa 2009.
• Bednaruk W., Trybunał Koronny. Szlachecki sąd najwyższy w latach 1578–1794, Lublin 2008.
• Dubas-Urwanowicz E., Bezpieczeństwo wewnętrzne a geneza Trybunału. Sądownictwo koronne dwóch pierwszych bezkrólewi, [w:] Praktyka życia publicznego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI–XVIII wieku, pod red. U. Augustyniak i A.B. Zakrzewskiego, Warszawa 2010.
• Dubas-Urwanowicz E., Krol i szlachta na sejmach Batoriańskich. Konflikty i kompromisy, [w:] Między monarchą a demokracją: studia z dziejów Polski XV–XVIII wieku, Warszawa 1994.
• Dubas-Urwanowicz E., Łopatecki K., Urwanowicz J., Akta sejmikowe podlaskie – specyfika edycji, „Studia Edytorskie” 2022, t. 4.
• Gawron P., Moniuszko A., O Trybunale Koronnym w epoce Wazow. Uwagi na marginesie pracy Waldemara Bednaruka „Trybunał Koronny: szlachecki sąd najwyższy w latach 1578–1794”, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2010, t. 62, z. 1.
• Gierowski J.A., Sejmik generalny księstwa mazowieckiego na tle ustroju sejmikowego Mazowsza, Wrocław 1948.
• Gołaszewski Ł., Zakrzewski A.B., Ustrój województwa podlaskiego, XVI–XVIII wiek. Wybrane problemy, [w:] Podlasie nadbużańskie. 500-lecie województwa podlaskiego, red. O. Łatyszonek, Ciechanowiec 2013.
• Halecki O., Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569, Kraków 1915.
• Jarmolik W., Powstanie województwa podlaskiego, „Białostocczyzna” 1994, nr 4 (16).
• Kalinowski E., Podlasianin Wielkopolaninem: z nieznanych dziejów przynależności terytorialnej Podlasia po 1569 r., „Przegląd Historyczny” 2015, t. 106, z. 3.
• Kalinowski E., Szlachta ziemi bielskiej wobec bezkrólewi w XVI–XVII wieku, Warszawa 2020.
• Kieniewicz L., Senat za Stefana Batorego, Warszawa 2000.
• Kłodziński A., Na drodze do powstania Trybunału Koronnego, Projekty sejmu warszawskiego z r. 1556/7, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. 2, Lwow 1925.
• Lepszy K., Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do poł. XIX w., Wrocław 1953.
• Maisel W., Trybunał Koronny w świetle laudów sejmikowych i konstytucji sejmowych, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1982, t. 34, z. 2.
• Maroszek J., Dzieje województwa podlaskiego do 1795 roku, Białystok 2013.
• Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. I: Geneza egzekucji dóbr, Wrocław 1974.
• Sucheni-Grabowska A., Spory królów ze szlachtą w złotym wieku, Kraków 1988.
• Śladkowski W., Sąd „ultimae instantiae” trzech województw: sandomierskiego, lubelskiego i podlaskiego 1574–1577, „Rocznik Lubelski” 1960, t. III.
• Uruszczak W., Zasady ustroju społecznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów a Trybunał Koronny, [w:] Trybunał Koronny w kulturze prawnej Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Dębiński, W. Bednaruk, M. Lipska, Lublin 2008.
• Urwanowicz J., Sejmiki podlaskie w XVI–XVIII w. a kształtowanie się Podlasia jako regionu, [w:] Konteksty regionalności. Badania inter- i transdyscyplinarne, red. A. Kopiczko i in., Olsztyn 2019.
• Urzędnicy podlascy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas-Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kornik 1994.
• Zarzycki W., Trybunał Koronny Dawnej Rzeczypospolitej, Piotrków Trybunalski 1993.

Identifiers

Biblioteka Nauki

27299526