Od decentralizacji do centralizmu demokratycznego – od samorządu II Rzeczypospolitej do systemu rad narodowych w Polsce Ludowej

• Authors: Anna Fermus-Bobowiec , Mariola Szewczak-Daniel

Title variants

EN

From Decentralization to Democratic Centralization – From Self-government of the Second Polish Republic to the System of National Councils in the People’s Republic of Poland

Abstracts

EN

The formation of the internal structures of a local government began once Poland regained independence. The local government in the Second Polish Republic became an essential element of the reactivated Polish sovereignty and of the local authorities created at that time. At the same time, it underwent significant changes: from the rule of the broad self-government based on the principle of decentralization, to the self-government subjected to the process of centralization and functioning in an authoritarian state. The culmination of these events resulted in the consolidation act of 1933. The functioning of the self-government structures of the Second Polish Republic was interrupted by World War II. After the war, Poland was in the sphere of Soviet influence and took over Soviet system solutions. Initially reactivated local government was finally replaced in 1950 by the system of national councils to express a democratic centralism and simultaneously a guarantee of ensuring the communist party power monopoly. The aim of this article is to show the changes in the functioning of local government – from its establishment in the Second Polish Republic to its “transformation” into a system of councils and then consolidation of this system in People’s Poland. The study was based on normative legal acts which made up the legal basis for the functioning of local government in the period of the Second Polish Republic and People’s Republic of Poland, as well as on the source literature on this subject. The historical and legal method was the main research method used when writing this article. It consisted in the research and critical evaluation of archival sources and legal phenomena. Moreover, it was used to study the old (non-binding) law regulating the local government system in the period of the Second Polish Republic and People’s Poland.

PL

Budowa rodzimych struktur samorządu terytorialnego rozpoczęła się wraz z odzyskaniem niepodległości. Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej stał się istotnym elementem reaktywowanej państwowości polskiej i tworzonego aparatu władzy terenowej. Podlegał on przy tym znacznym przemianom: od zasady szerokiego samorządu, opartego na zasadzie decentralizacji, do samorządu poddanego procesowi centralizacji, funkcjonującego w warunkach państwa autorytarnego, czego zwieńczeniem była ustawa scaleniowa z 1933 r. Funkcjonowanie struktur samorządowych II Rzeczypospolitej przerwała II wojna światowa, po której Polska, znalazłszy się w strefie wpływów radzieckich, przejęła sowieckie rozwiązania ustrojowe. Początkowo reaktywowany samorząd terytorialny, został ostatecznie wyparty w 1950 r. przez system rad, jako wyraz centralizmu demokratycznego i jednocześnie gwarancja zapewnienia partii komunistycznej monopolu władzy. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie przemian w funkcjonowaniu samorządu terytorialnego, począwszy od jego powstania w II Rzeczypospolitej aż do jego „przekształcenia” w system rad i następnie utrwalenia tego systemu w Polsce Ludowej. Bazę materiałową opracowania stanowiły akty normatywne stanowiące podstawy prawne funkcjonowania samorządu terytorialnego w okresie II Rzeczypospolitej i Polski Ludowej oraz literatura przedmiotu poświęcona tej problematyce. Podstawową metodą badawczą zastosowaną podczas pisania artykułu jest metoda historyczno-prawna, polegająca na badaniu i krytycznej ocenie źródeł archiwalnych oraz zjawisk prawnych. Metoda historyczno-prawna została również wykorzystana do badania dawnego (nieobowiązującego) prawa regulującego ustrój samorządu terytorialnego w okresie II Rzeczypospolitej oraz Polski Ludowej.

Keywords

EN

centralism; decentralism; local government; national councils

PL

centralizm; decentralizm; samorząd terytorialny; rady narodowe

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku
• Journal: Miscellanea Historico-Iuridica
• Year: 2022
• Volume: 21
• Issue: 2
• Pages: 129-151

Dates

published

2022

Contributors

author

Anna Fermus-Bobowiec

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

• https://orcid.org/0000000330018829

author

Mariola Szewczak-Daniel

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

• https://orcid.org/0000000162452211

References

• Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.R.P. 1921 nr 44, poz. 267).
• Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz.U. 1935 nr 30, poz. 227).
• Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33, poz. 232).
• Dekret Naczelnika Państwa z dnia 27 listopada 1918 r. o radach gminnych (Dz.Pr.P.P. 1918 nr 18, poz. 76).
• Dekret z dnia 5 grudnia 1918 r. o tymczasowej ordynacji wyborczej do sejmików powiatowych (Dz.Pr.P.P. 1918 nr 19, poz. 51) .
• Dekret z dnia 4 lutego 1919 r. o samorządzie miejskim (Dz.Pr.P.P. 1919 nr 13, poz. 140).
• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polski z dnia 19 stycznia 1928 roku o organizacji i zakresie działania władz administracji ogólnej (Dz.U. 1928 nr 11, poz. 86).
• Ustawa z dnia 23 marca 1933 roku o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego (Dz.U. 1933 nr 35, poz. 294).
• Statut Tymczasowy Rad Narodowych (uchwalony na posiedzeniu plenarnym Krajowej Rady Narodowej w dniu 1 stycznia 1944 r.), „Rada Narodowa” 1944, nr 2.
• Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 lipca 1944 r., Chełm (właśc. Moskwa), [w:] Państwo i prawo Polski Ludowej (1944-1989). Wybór źródeł, oprac. W. Kozub-Ciembroniewicz, J. M. Majchrowski, K. Kozub-Ciembroniewicz, W. Majchrowski, Kraków 2014.
• Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz.U. 1944 nr 5, poz. 22).
• Dekret PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji ogólnej I i II instancji (Dz.U. 1944 nr 2, poz. 8).
• Dekret PKWN z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego (Dz.U. 1944 nr 14, poz. 74).
• Ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz.U. 1944 nr 3, poz. 19).
• Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. 1950 nr 14, poz. 130).
• Ustawa z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych, (Dz.U. 1958 nr 5, poz. 16).
• Ustawa z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1972 nr 49, poz. 312).
• Ustawa z dnia 22 listopada 1973 r. o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1973 nr 47, poz. 276).
• Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1975 nr 16, poz. 91).
• Ustawa z dnia 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządzie terytorialnym (Dz.U. 1983 nr 41, poz. 185, tekst jedn. Dz.U. 1988 nr 26, poz. 183).
• Adamczyk E., Gospodarka komunalna miasta Krakowa w okresie II Rzeczypospolitej, Wydanie I, Kraków 1997.
• Ajnenkiel A., Administracja w Polsce, Warszawa 1977.
• Ajnenkiel A., Polskie konstytucje, Warszawa 1983.
• B.M., Samorząd miejski według ustawy z dnia 18 sierpnia 1916 r. dla Kielc, Lublina, Piotrkowa i Radomia, Kielce 1916.
• Bar L., Prawo rozwiązywania reprezentacji w samorządzie terytorialnym, „Gazeta Administracji i Policji Państwowej” 1934, nr 3.
• Dutkiewicz G., Dzieje samorządu terytorialnego w Polsce po II wojnie światowej, „Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych”, 2010, nr 2.
• Eisler J., Czterdzieści pięć lat, które wstrząsnęły Polską. Historia polityczna PRL, Warszawa 2018.
• Grenowski J., Państwo a samorząd, „Samorząd Miejski” 1931, z. 20.
• Grzybowska M., Decentralizacja i samorząd w II Rzeczypospolitej, Kraków 2003.
• Grzybowska M., Samorząd miejski w II Rzeczypospolitej, „Samorząd Terytorialny” 2006, nr 6, s. 8.
• Grzybowski M., Samorząd w konstytucji nowej a dotychczasowej, „Przegląd Samorządowy” 1935, nr 5.
• Izdebski H., Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej, cz. I, „Samorząd Terytorialny" 1991, nr 5; cz. II, nr 6.
• Izdebski H., Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej, [w:] Samorząd terytorialny i rozwój lokalny, Wydanie II, red. A. Piekara, Z. Niewiadomski, Warszawa 1996.
• Izdebski H., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, wyd. 1, Warszawa 2009.
• Jaroszyński M., Samorząd w Konstytucji Kwietniowej, „Samorząd” 1935, nr 18.
• Jaroszyński M., Zagadnienia rad narodowych, PWN, Warszawa 1961.
• Kallas M., Lityński A., Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, wyd. 1, Warszawa 2000.
• Kersten K., Narodziny systemu władzy. Polska 1943 - 1948, Warszawa 1990.
• Klimek M., Samorząd miast II Rzeczypospolitej, Lublin 2006.
• Kukułka J., Historia współczesna stosunków międzynarodowych, Warszawa 1996.
• Kumaniecki K.W., Langrod J.S., Wachholz S., Zarys ustroju, postępowania i prawa administracyjnego w Polsce, Kraków-Warszawa 1939.
• Kutrzeba S., Polska odrodzona 1914-1939, Kraków 1988.
• Leoński Z., Ochendowski E., Ustrój administracji europejskich państw socjalistycznych, Toruń 1973.
• Paczkowski A., Pół wieku dziejów Polski 1939-1989, Warszawa 1996.
• Ratajski C., Skarbowość komunalna, „Samorząd Miejski” 1927, z. 10.
• Rybicki Z., System rad narodowych, Warszawa 1971.
• Starościak J., Prawo administracyjne, Warszawa 1975.
• Staryszak J., Prawo nadzoru nad administracją samorządową w Polsce, Warszawa 1931.
• Strzelecki J., Samorząd miejski na terenie b. Królestwa Kongresowego, Warszawa 1927.
• Tarnowska A., Z dziejów unifikacji administracji II Rzeczypospolitej, Toruń 2012.
• Wasiutyński B., Czynności nadzorcze w nowym ustroju samorządowym, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1936 r.
• Wendel A., KRN i PKWN – pierwsze władze Polski Ludowej, „Rocznik Lubelski” 1959, nr 2.
• Witkowski W., Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007.
• Wójcik S., Samorząd terytorialny w Polsce w XX wieku. Myśl samorządowa. Historia i współczesność, Lublin 1999.

Identifiers

Biblioteka Nauki

27307392