Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Część I: do pierwszego rozbioru

• Authors: Jarosław Kurkowski

Title variants

EN

History of Russia in the Polish literature during the Times of King Stanisław. Part I: To the First Partition (1772)

Abstracts

EN

The author undertakes to characterise the image of Russia in the Polish literaturę of the era of King Stanisław Poniatowski (including editorial projects, which actually never came to fruition). The article brings the story to the First Partition of the Polish-Lithuanian Commonwealth (1772). Interest in the history of the mighty neighbour, who markedly infl uenced the course of political events in the Commonwealth, can be noticed as early as during the reign of King Augustus III. It accompanied the tendency to widen the scope of the view of the surrounding world brought in by the erudite historiography in the editorial programme of the Załuski Library (opened to the public in 1747). This in turn explains the interest in primary sources, bibliography, chronology, and the history of Russia itself. However, the results of these interests seem modest. The majority of the works that appeared were based on popular French literature. The Polish authors made little effort to use their superior knowledge of the Ruthenian world amalgamated with the fabric of the Commonwealth (language, Eastern Christianity, customs). Instead, they preferred to keep to the French compilations, copy or adapt their views, patterns, and evaluations, even if they were conscious of the structural fallacies of such historiography. The other thing evident in the analysed writings is the presence of the negative stereotype of the “Muscovite”. This stereotype appeared in the Commonwealth not later than during the XVII century.

PL

Celem badawczym jest charakterystyka obrazu dziejów Rosji w polskim piśmiennictwie epoki stanisławowskiej (z uwzględnieniem niezrealizowanych ostatecznie inicjatyw wydawniczych). Artykuł obejmuje okres do I rozbioru polsko- litewskiego państwa (1772). Zainteresowanie dziejami potężnego sąsiada, wpływającego w istotny sposób na bieg wydarzeń w Rzeczpospolitej, ujawnia się już w czasach panowania Augusta III wraz z dążeniem do poszerzenia oglądu świata i startem opartego na wzorcach historiografii erudycyjnej programu edytorskiego Biblioteki Załuskich (otwartej dla publiczności w 1747 r.). Te wzorce objaśniają zainteresowanie kwestią źródeł do historii Rosji, bibliografii przedmiotowej, chronologii, faktografii. Osiągnięcia okazują się jednak dość skromne, bowiem podstawę wiedzy o historii Rosji stanowiła głownie popularna literatura francuskojęzyczna. Autorzy polscy nie starają się wykorzystać swej lepszej znajomości wtopionego w przestrzeń kulturową Rzeczypospolitej „ruskiego” świata (języka, prawosławia, obyczajów). Wolą korzystać z dorobku francuskich kompilatorów, powielać lub adaptować ich ujęcia, schematy i oceny, nawet ze świadomością strukturalnych wad tego dziejopisarstwa. W analizowanym piśmiennictwie można dostrzec też wpływ ugruntowanego w Rzeczypospolitej przynajmniej od XVII w. negatywnego stereotypu „Moskala”.

Keywords

PL

piśmiennictwo epoki stanisławowskiej; historiografia polska XVIII w.; obraz dziejów Rosji; oddziaływanie literatury francuskiej; stereotyp Rosjanina; program wydawniczy Biblioteki Załuskich

EN

Polish literature of the reign of King Stanisław Poniatowski; Polish historiography (18th c.); presentations of the history of Russia; infl uence of French culture; stereotype of a Russian in literature; editorial programme of the Załuski Library

• Publisher: Uniwersytet Warszawski. Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii
• Journal: Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi
• Year: 2015
• Issue: 9
• Pages: 199-240

Dates

published

2015

Contributors

author

Jarosław Kurkowski

• Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa

References

• „Pamiętnik Polityczny i Historyczny”, 1783, t. 1, z. 6 (czerwiec), s. 605.
• W. Smoleński, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne, oprac. i wstęp A. Wierzbicki, Warszawa 1979,
• K. Puchowski, Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej 1565-1773, Gdańsk 1999
• I. Homola-Dzikowska, „Pamiętnik Historyczno-Polityczny” Piotra Świtkowskiego 1782-1792, Kraków 1960,
• R. Butterwick, Stanisław August a kultura angielska, tłum. M. Ugniewski, Warszawa 2000,
• E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1994,
• A. Kijas, Moskwa w relacjach polskich XVI i pierwszej połowy XVII wieku, [w:] Oblicza Wschodu w kulturze polskiej, pod red. G. Kotlarskiego i M. Figury, Poznań 1999,
• Early Exploration of Russia, oprac. M. T. Poe, t. 1, London 2003, Introduction.
• J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII, t. 1, Warszawa 1994
• J. Tazbir, Rosjanie w literaturze polskiej XIX i XX w., [w:] Między Wschodem a Zachodem. Rzeczpospolita XVI-XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcikowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1993
• P. Lewin, Rusko-polskie związki literackie, [w:] Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze – renesans – barok, pod red. T. Michałowskiej przy udziale B. Otwinowskiej i E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 2002,
• K. Buczek, Maciej Miechowita jako geograf Europy Wschodniej [w:] Maciej z Miechowa 1457-1523. Historyk, geograf, lekarz, organizator nauki, red. H. Barycz, Wrocław – Warszawa 1960,
• J. Radziszewska, Maciej Stryjkowski i jego dzieło, [w:] M. Stryjkowski, O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego..., oprac. J. Radziszewska, Warszawa 1978,
• D. Dąbrowski, Romanowicze w „Kronice polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi” Macieja Stryjkowskiego (ze szczególnym uwzględnieniem kwestii genealogicznych), „Senoji Lietuvos literatūra”, 22:2006.
• H.-J. Bömelburg, Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500-1700), Kraków 2011, s. 589-592.
• A. Kępiński, Lach i Moskal. Z dziejów stereotypu, Warszawa – Kraków 1990,
• T. Sucharski, „Rosja wchodzi w polskie wiersze” – obraz Rosjanina w literaturze polskiej, [w:] Katalog wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan, red. A. De Lazari, Warszawa 2006,
• J. Maciejewski, Stereotyp Rosji i Rosjanina w polskiej literaturze i świadomości społecznej, „Więź” 1998, nr 2,
• J. Tazbir, Stosunek do obcych w dobie baroku, [w:] Swojskość i cudzoziemczyzna w dziejach kultury polskiej, red. Z. Stefanowska, Warszawa 1973,
• Biographiskt Lexicon öfver namnkunnige svenska män, t. 5, Vahlström i Låstbom 1843, s. 164-168.
• M. T. Poe, „A People Born to Slavery”. Russia in Early Modern European Ethnography 1476-1748, New York 2000, s. 117-144
• 450 Jahre Sigismund von Herbersteins „Rerum Moscoviticarum commentarii” 1549-1999. Jubiläumsvorträge, red. F. Kämpfer i R. Frötschner, Wiesbaden 2002.
• J. Kurkowski, Europejskie edytorstwo źródeł historycznych w XVII-XVIII w. Próba wstępnej charakterystyki zjawiska, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 21:2012, nr 1/2, s. 61-62;
• F. X. von Wegele, Freher, Marquard, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 7, Lipsk 1878, s. 334-335;
• D. Kornexl, Studien zu Marquard Freher (1565-1614). Leben, Werke und gelehrtengeschichtliche Bedeutung, Bamberg 1967.
• S. Mund, Orbis russiarum, Genèse et développement de la représentation du monde «russe» en Occident à la Renaissance, Genève 2003.
• Historia dyplomacji polskiej, t. 2, red. Z. Wójcik, Warszawa 1982.
• F. von Adelung, Kritisch-literarische Übersicht der Reisenden in Rußland bis 1700, deren Berichte bekannt sind, t. 2, Petersburg i Lipsk 1846, s. 348-349, 363.
• W. Bracewell, The Limits of Europe in East European Travel Writing, [w:] Under Eastern Eyes. A Comparative Introduction to East European Travel Writing on Europe, red. W. Bracewell, A. Drace-Francis, Budapest – New York 2008,.
• The Travels of Olearius in Seventeenth-Century Russia, wyd. S. H. Baron, Stanford 1967,
• W. Leitsch, Westeuropäische Reiseberichte über den Moskauer Staat, [w:] Reiseberichte als Quellen europäischer Kulturgeschichte. Aufgaben und Möglichkeiten der historischen Reiseforschung, red. A. Mączak i H. J. Teutenberg, Wolfenbüttel 1982,
• F. Grönebaum, Frankreich in Ost- und Nordeuropa. Die franzözisch-russischen Beziehungen von 1648-1689, Wiesbaden 1968 (Quellen und Studien zur Geschichte des Östlichen Europa, 2),
• M.-A. Chabin, Les Français et la Russie dans la première moitié du XVIIIe siècle. La famille Delisle et les milieux savants, Thèse pour le diplôme d’archiviste-paléographe, École des chartes 1983 [édition 2013], Introduction: La France et la Russie jusqu’au XVIIIe siècle, s. 22-24, <http://www.archive17.fr/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=126&Itemid> (1 XII 2015).
• M. Mervaud, J. C. Roberti, Une infinie brutalité. L’image de la Russie dans la France des XVIe et XVIIe siècles, Paris 1991.
• I. de Madariaga, Who was Foy de la Neuville? „Cahiers du Monde russe et soviétique”, 28:1987, nr 1, s. 21.
• Relation curieuse et nouvelle de Moscovie, Paryż 1698
• Советская историческая энциклопедия, t. 10, Moskwa 1967, szp. 90).
• T. Strack, Exotische Erfahrung und Intersubjektivität. Reiseberichte im 17. und 18. Jahrhundert, Paderborn 1994,
• M.-A. Chabin, La curiosité des savants français pour la Russie dans la première moitié du XVIIIe siècle, „Revue des études slaves”, 57:1985, z. 4, s
• R. Forycki, Droga do Rosji. Spór o imperium carów (1761-1839), Warszawa 2013
• Guillaume Remarques sur la carte de la mer Caspienne envoyée à L’Académie par sa Majesté Czarienne, [w:] Histoire de L’Académie royale des sciences. Anneé MDCCXXI, Paris 1721, s. 245-254.
• Extrait d’une lettre de M. Delisle écrite de Petersbourg le 3 janvier 1730, „Mercure de France”, luty 1730, s. 378-383.
• R. Forycki, „Światła w ciemności”. O osiemnastowiecznej fascynacji Rosją we Francji, „Przegląd Wschodni”, 12: 2013, z. 4, s. 785-789.
• M. Mervaud, Le knout et l'honneur des Russes (à propos de deux articles de l'Encyclopédie), „Recherches sur Diderot et sur l'Encyclopédie”, 14:1993, s. 111-124.
• M. Belissa, La Russie mise en Lumières. Représentation et débats autour de la Russie dans la France du XVIIIe siècle, Paris 2010.
• L. Wolff, Inventing Eastern Europe, The Map of Civilisation on the Mind of the Enlightenment, Stanford 1994, s. 4, 356-357:
• S. Kot, Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej Zachodu, Kraków 1919,
• V.A. Somov, Pierre-Charles Levesque. Protégé de Diderot et historien de la Russie, „Cahiers du monde russe”, 43:2002, nr 2-3,
• A. Mazon, Pierre-Charles Levesque, humaniste, historien et moraliste, „Revue des études slaves”, 42:1963,
• P.-Ch. Levesque, Histoire de Russie tirée des chroniques originales, de pieces authentiques, et des meilleurs historiens de la nation, t. 4, Paris 1782,
• K. Bartkiewicz, Obraz dziejów ojczystych w świadomości historycznej w Polsce doby Oświecenia, Zielona Góra 1979,
• D. Dolański, Zachód w polskiej myśli historycznej czasów saskich, Zielona Góra 2002,
• J. Kurkowski, Z dziejów polskiego edytorstwa źródeł historycznych. Maciej Dogiel (1715-1760) „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 15:2006, nr 1/2
• E. Aleksandrowska, Kossakowski Antoni h. Ślepowron, przydomek Korwin (1735-1798), PSB, t. XIV, s. 261-262.
• W. Gramatowski, Franciszek Bohomolec – wydawca, prefekt drukarni i redaktor „Wiadomości Warszawskich”, „Roczniki Biblioteczne”, 14:1970, z. 3-4, s. 544-545.
• I. T. Baranowski, Udział Stanisława Augusta i jego otoczenia w przygotowaniu Kodeksu Dyplomatycznego Polski, „Przegląd Historyczny”, 12:1911, z. 2, s. 255-256.
• Katalog rękopisów Biblioteki Narodowej, red. K. Muszyńska, J. Kupść, seria II, t. II, s. 566-567.
• P. Buchwald-Pelcowa, Drukowi winniśmy oświecenie naszego wieku... Rola książki w drodze ku Oświeceniu, Warszawa 2003,
• S. Roszak, Koniec świata sarmackich erudytów, Toruń 2012,
• J. Kozłowski, Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wrocław 1986,
• P. Buchwald-Pelcowa, Inicjatywy wydawnicze Załuskich, [w:] Bracia Załuscy. Ich epoka i dzieło, pod red. D. Dukwicz, Warszawa 2011,
• M. Nagielski, Potocki Paweł h. Pilawa, PSB, t. XXVIII, s. 118.
• I. Lewandowski, Recepcja rzymskich kompendiów historycznych w dawnej Polsce: (do połowy XVIII wieku), Poznań 1976
• J. A. Załuski, Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących z przypisami Józefa Epifaniego Minasowicza, wyd. J. Muczkowski, Kraków 1832,
• H.-J. Günther, Die Reformation und ihre Kinder, dargestellt an „Vater und Sohn Johannes Pistorius Niddanus". Eine Doppelbiographie: J. Pistorius d. Ä. (1502-1583) und J. Pistorius d. J. (1546-1608), Nidda 1994.
• L. Felbick, Lorenz Christoph Mizler de Kolof. Schüler Bachs und pythagoreischer „Apostel der Wolffischen Philosophie”, Hildesheim-Zürich-New York 2012 (recenzja J. Kurkowskiego [w:] „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 60:[2015], nr 2, s. 249-254).
• J. Kurkowski, Warszawskie czasopisma uczone doby Augusta III, Warszawa 1994,
• J. Kurkowski, Dyskusja J. A. Jabłonowskiego z J. A. Załuskim o wartości i zadaniach polskiej historiografii, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 8:1999, nr 1, s. 15-58.
• J. Sgard, Jacques Lacombe (1724-1811) [w:] Dictionnaire des journalistes, <http://dictionnaire-journalistes.gazettes18e.fr/journaliste/437-jacques-lacombe> (słownik pod opieką Voltaire Foundation). Po bankructwie w 1778 r. Lacombe zajmował się redagowaniem licznych «dictionnaires» de l'Encyclopédie méthodique.
• Oeuvres complètes de Voltaire, t. 1, Études et documents biographiques. Nouvelle édition, Paris 1883, s. 351.
• J. Lacombe, Historia odmian zaszłych w państwie rosyjskim, tłum. G. Kniażewicz, Warszawa 1766.
• I. Hanslik, Das Bild Rußlands und Polens im Frankreich des 18. Jahrhunderts, Frankfurt am Main – Bern – New York 1985,
• F.-M. Arouet (Voltaire), Histoire de l’Empire de Russie sous Pierre le Grand, t. 2, Genève 1763, s. 139-189.
• E. A. Mierzwa, Historia historiografii, t. 2, Warszawa 2007, s. 535-536.
• J.-M. Quérard, La France littéraire ou Dictionnaire bibliographique des savants, historiens et gens de lettres de la France, ainsi que des littérateurs étrangers qui ont écrit en français, plus particulièrement pendant les XVIIIe et XIXe siècles, t. 5, Paris 1833;
• Patrimoine littéraire européen. Index général, red. J. C. Polet, Bruxelles 2000, s. 478 (Répertoire des traducteurs).
• J. Topolski, Historia profana i historia sacra. Nicolas Lenglet du Fresnoy (1674-1755) i jego metoda dochodzenia do prawdy historycznej, [w:] tegoż, Prawda i model w historiografii, Łódź 1983, s. 75, 84-86.
• J. D. Janocki, Lexicon derer iztlebenden Gelehrten in Polen, t. 1, Breslau 1755, s. 30; J. Kurkowski, Z dziejów polskiego edytorstwa…, s. 101.
• J. Łasicki, De Russorum, Moscovitorum et Tartarorum religione, Spirae 1582.
• J. E. Gerhard, Цурковь Московскiй, sive dissertatio theologica de religione ritibusque ecclesiasticis Moscovitarum, Revaliae także Jenae 1720.
• „Sammlung russischer Geschichte”, t. 1, z. 1, Petersburg 1732, s. 1-3.
• L. Nodzyńska, Opracowanie, [w:] Pateryk Kijowsko-Pieczerski, czyli opowieści o świętych ojcach w pieczarach kijowskich położonych, Wrocław 1993, s. 55-56.
• А. В. Сиренов, Степенная книга и русская историческая мысль XVI-XVIII вв, Petersburg 2010.
• P. Strahl, Das gelehrte Russland, Leippzig 1828,
• А. Бороздин, Селлий Б.А., Русский биографический словарь, t. XVIII, Petersburg 1904,
• Б. Титлинов(?), Никодим (в миру Адам Бурхард Селий – иеромонах), Русский биографический словарь, t. XI, Petersburg 1914,
• C. L. Drage i J. Sullivan: Adam Burchardt Sellius and „Zertsalo istoricheskoe gosudarei rossiiskikh", „The Slavonic and East European Review”, 70:1992, nr 4, s. 601-614.
• D. C. Allen, The Predecessors of Champollion, „Proceedings of the American Philosophical Society” 104:1960, nr 5, s. 536-540;
• J. G. A. Pocock, Barbarism and Religion, Vol. 4: Barbarians, Savages and Empires, zwłaszcza część II: Joseph de Guignes and the Discovery of Eurasia (s. 99-157).
• J. de Guignes, Histoire générale des Huns, des Turcs, des Mogols, et des autres Tartares occidentaux, t. 1, Paris 1756, s. 304.
• J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 2007.
• Z. Wójcik, Dzieje Rosji, Warszawa 1971
• M. Fleszar, Zarys historii geografii ekonomicznej w Polsce do 1939 r., Warszawa 1962,
• J. Kurkowski, Historycy jezuiccy w kręgu magnackich mecenasów (XVIII w.), [w:] Wkład jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami, pod red. I. Stasiewicz-Jasiukowej, Kraków – Warszawa 2004,
• Jana Kochanowskiego rymy wszytkie w jedno zebrane prócz tych, które wolniejszemi żartami uczciwych czytelnikow odrażały, wyd. F. Bohomolec, Warszawa 1767.
• B. Nadolski, Epoka stanisławowska wobec polskiego renesansu, „Pamiętnik Literacki”, 33:1936, nr 1/4, s. 446-447.
• P. Bańkowski, Archiwum Stanisława Augusta, Warszawa 1958, s. 32, 304.

Identifiers

Biblioteka Nauki

471974