Z badań nad piśmiennictwem sakralnym średniowiecznej biblioteki klasztoru cystersów w Mogile

• Authors: Zbigniew Domżał , Andrzej Wałkówski

Title variants

EN

From the research on sacral writings from medieval library of Cistercian monastery in Mogiła

Abstracts

EN

Presented article is a part of broader research focused on scriptorium and library of the Cistercians convent in Mogiła till the turn of 15th century. Authors used fi ndings of Edward Potkowski’s research according to which one of the form of using writing in medieval times was applying it to implementing principles of faith and expressing God’s glory. Within sacral writing there exist differentiated subjects, which are discussed by authors detailed way, indicating specifi c works and (when it was possible) their authors. Presented research was limited to 15th century due to the fact that 20 preserved medieval codex’s stemmed from this period. Authors examined 14 volumes out of the 20, remaining 6 were unavailable due to reconstruction works in convents’ archive. They were examined however through the archival catalogue. In medieval legacy of the Cistercians’ convent in Mogiła prevails homiletics (168 texts). The other documents frequently occurring in the disputed collection are theological works, Holy Bible with exegesis and i.e liturgy and moralisation. Dominating works deal with teaching the religion, spiritual formation and offi cium divinum, what was typical for Cistercians book collections and generally for medieval conventual libraries. When it comes to authors majority of them are the ones belonging to the convent of Mogiła – abbot Piotr Hirszberg, brother Mikołaj from Kraków or Jacobus de Paradiso. Such a situation should not be surprising, because conventual library ex offi cio was meant to keep the works of their authors. Among the works of authors who did not belong to Mogiła convent the most numerous texts are written by St. Bernard of Clairvaux.

PL

Prezentowany artykuł stanowi fragment obszerniejszych badań nad skryptorium i biblioteką klasztoru cystersów w Mogile do przełomu XV i XVI w. Autorzy wykorzystali ustalenia Edwarda Potkowskiego, zgodnie z którymi jedną z form użytkowania pisma w średniowieczu było zastosowanie go do głoszenia zasad wiary i wyrażania chwały Bożej, czyli do tworzenia piśmiennictwa sakralnego. W jego ramach istnieją bardziej szczegółowe odmiany tematyczne, które autorzy omawiają możliwie dokładnie, wskazując konkretne dzieła i (jeśli jest to możliwe) ich twórców. Granice chronologiczne rozważań zostały wyznaczone przez stan podstawy źródłowej i przemiany kulturowe dotyczące klasztoru cystersów w Mogile. Ograniczenie się do XV stulecia wynika z faktu, że z tego okresu pochodzą wszystkie zachowane średniowieczne kodeksy. Ponadto na przełomie XV i XVI w. zachodziły zmiany związane z upowszechnieniem się druku, co oznaczało schyłek kopiowania ksiąg w skryptorium. Podstawę źródłową stanowi 20 kodeksów. Z tej liczby autorzy bezpośrednio przebadali 14, ponieważ jedynie te zostały im udostępnione. Pozostałych sześć było niedostępnych z powodu remontu w archiwum klasztornym. Te księgi przebadano za pośrednictwem Katalogu archiwum. Wszystkie kodeksy pochodzą z XV stulecia, lecz tylko dwa z jego pierwszej połowy. Natomiast 11 ksiąg powstało mniej więcej w połowie XV wieku. Z jego drugiego pięćdziesięciolecia pochodzi siedem zachowanych manuskryptów. Analiza odmian piśmiennictwa sakralnego obecnego w średniowiecznej spuściźnie biblioteki klasztoru cystersów w Mogile wykazała dominację kaznodziejstwa – aż 168 pozycji. Wysoką pozycję zajęły dzieła teologiczne, Biblia z egzegezą oraz m.in. moralistyka i liturgia. Przeważają dzieła dotyczące nauczania wiary, formacji duchowej i offi cium divinum, co było typowe dla księgozbiorów cysterskich i generalnie bibliotek klasztornych wieków średnich. Jeśli chodzi o autorów, to na pierwsze miejsce wysuwają się pisarze należący do konwentu cystersów w Mogile – opat Piotr Hirszberg, brat Mikołaj z Krakowa czy Jakub z Paradyża. Taka sytuacja nie powinna dziwić, ponieważ biblioteka konwentualna z urzędu była nastawiona na zbieranie dzieł swoich pisarzy. Wśród autorów spoza klasztoru cystersów w Mogile licznie spotykamy teksty pióra św. Bernarda z Clairvaux.

Keywords

PL

historia Kościoła; zakony; cystersi; Mogiła; kodykologia; sakralne piśmiennictwo

EN

History of the Church; orders; Cistercians; Mogiła; codicology; sacral writings

• Publisher: Uniwersytet Warszawski. Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii
• Journal: Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi
• Year: 2016
• Issue: 10
• Pages: 17-44

Dates

published

2016

Contributors

author

Zbigniew Domżał

• Uczelnia Nauk Społecznych, Łódź

author

Andrzej Wałkówski

• Katedra Informatologii i Bibliologii, Uniwersytet Łódzki

References

• Jankowski OSB, ks. L. Stachowiak (ST), ks. K Romaniuk (NT), Poznań 1980.
• Bobowski K., O potrzebie badań nad skryptoriami dokumentowymi cystersów na ziemiach polskich w okresie średniowiecza. Stan i propozycje metod badawczych, w: Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Poznań 1992, s. 55-62.
• Bracha K., Casus pulchri de vitandis erroribus conscientiae purae. Orzeczenia kazuistyczne kanonistów i teologów krakowskich z XV wieku, Warszawa 2013.
• Browing W.R.F, Słownik Biblii, Warszawa 2005.
• Chronologia polska, red. B. Włodarski, Warszawa 2007.
• Chwalewik E., Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, t. 1, A-M, Warszawa-Kraków 1926.
• Ciesielski A., Hirszberg Piotr, w: PSB, t. 9, Wrocław - Warszawa - Kraków 1960-1961, s. 530-531.
• Dogiel M., Codex Diplomaticus Regni Poloniae Et Magni Dvcatus Litvaniae, t. 1, cz. 1, Vilnae 1758.
• Coogan M.D., Manasses, [w: Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, Warszawa 1996, s. 497.
• Dola K., Rudolf z Rüdesheimu, Rudolf Hecker, w: Encyklopedia Katolicka, t. 17, red. E. Gigilewicz i in., Lublin 2012, kol. 555-556.
• Domżał Z., Wałkówski A., Działalność i poglądy Jakuba z Paradyża, „Echa Przeszłości”, 2015, t. 16, s. 25-48.
• Domżał Z., Wałkówski A., Imię róży inaczej... W tajemniczym świecie pisarzy i rękopisów klasztoru cystersów w Mogile do początków XVI wieku, Łódź 2016.
• Dużyk J., Nowa Huta. 2, Od średniowiecza do XIX wieku, Kraków 1957.
• De Miseria Condicionis Humane, [online] en.wikipedia.org./wiki/De_Miseria_Condicionis_Humane [dostęp 2016-01-05].
• Enciclopedia Cattolica, t. 7, Inno-Mapp, [Roma] 1951.
• Encyklopedja Kościelna podług Teologicznej Encyklopedji Wetzera i Weltego z licznemi jej dopełnieniami przy współpracownictwie kilkunastu duchownych i świeckich osób wydana..., wyd. ks. M. Nowodworski, t. 1, 2, Warszawa 1873, t. 8, tamże1876.
• Encyklopedia Kościelna podług Teologicznej Encyklopedii Wetzera i Weltego z licznemi jej dopełnieniami przy współpracownictwie kilkunastu duchownych i świeckich osób wydana..., wyd. ks. M. Nowodworski,, t. 28, Warszawa 1905.
• Fijałek J. ks., Mistrz Jakób z Paradyża i uniwersytet krakowski w okresie Soboru Bazylejskiego, t. 2, Kraków 1900.
• Fischer-Wollpert R., Leksykon papieży, Kraków 1990.
• Gams P.B., Series episcoporum ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a beato Petro apostolo. A multis adjutus, Ratisbonae 1873.
• Gieysztor A., Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 2009.
• Gigilewicz E., Mikołaj z Krakowa, w: Encyklopedia Katolicka, t. 12, red. E. Ziemann, Lublin 2008, s. 1000.
• Gigilewicz E., Pojęcie „piśmiennictwo pragmatyczne". Rozważania leksykograficzne, w: Piśmiennictwo pragmatyczne w Polsce do końca XVIII wieku na tle powszechnym, red. J. Gancewski i A. Wałkówski, Olsztyn 2006, s. 25-31.
• Gigilewicz E., Zakres i znaczenie terminu „sakralność” w piśmiennictwie polskim, w: Piśmiennictwo sakralne w dziejach Polski do końca XVIII wieku na tle powszechnym, red. S. Bułajewski, J. Gancewski i A. Wałkówski, Józefów - Olsztyn 2012, s. 9-25.
• Heinemeyer W., Studien zur Geschichte der gotischen Urkundenschrift, Köln - Graz 1962.
• Hoszowski K., Obraz życia i zasług opatów mogilskich, Kraków 1867.
• Jackiewicz K., Św. Bernard : opat z Jasnej Doliny, Kraków 1990.
• Jak czytać rękopis średniowieczny, red. P. Géhin, Warszawa 2008.
• Jażdżewski K.K., Lubiąż. Losy i kultura umysłowa śląskiego opactwa cystersów (1163-1642), Wrocław 1992.
• Kaczmarek M., Rozwój liturgii memoratywnej u cystersów od form prostych do w pełni wykształconego nekrologu, „Nasza Przeszłość” 1994, t. 83, s. 281-293.
• Katalog Archiwum Opactwa Cystersów w Mogile, oprac. K. Kaczmarczyk i G. Kowalski, Kraków 1919.
• Catalogus manu scriptorum codicum medii aevi Latinorum signa 180-260 comprehendens_= Katalog łacińskich rękopisów średniowiecznych obejmujący kodeksy 180-260, compositus a C.Cl. Jażdżewski = opr. K.K. Jażdżewski, Wrocław [i in.] 1982. .
• Kętrzyński W., [Wstęp do:] Chronicon monasterii Claratumbensis ordinis Cisterciensis auctore fratre Nicolao de Cracovia, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 6, wyd. W. Kętrzyński, Kraków 1893, s. 429-432.
• Kiełtyka S., Święty Bernard z Clairvaux, Kraków 1984.
• Królikowski P., Paweł z Burgos, w: Encyklopedia Katolicka, t. 15, red. E. Gigilewicz, Lublin 2011, s. 129-130.
• Kultura Polski średniowiecznej XIV-XV wieku, red. B. Geremek, Warszawa 1997.
• Kuna H., Z dziejów biblioteki OO. Cystersów w Mogile od jej założenia do początku XVIII wieku, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. WSP w Krakowie”1984, z. 89, „Prace Bibliotekoznawcze”nr. 2, s. 31-59.
• Leszczyński H., Piotr z Biecza, w: PSB, t. 26, Wrocław [i in.]1981, s. 385.
• Mertens D., Untersuchungen zur Rezeption der Werke des Kartäuser Jacob von Paradies (1381-1465), Göttingen 1976
• Michalski K., Sinko T., Przyczynki z kodeksu mogilskiego do dziejów oświaty w Polsce w XV wieku, Kraków 1917.
• Michałowska T., Literatura polskiego średniowiecza. Leksykon, Warszawa 2011.
• Miodońska B., Małopolskie malarstwo książkowe 1320-1540, Warszawa 1993.
• Morby J.E., Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995.
• Ożóg K., Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły (1384-1434), Kraków 2004.
• Podręczna Encyklopedya Kościelna, opr. ks. ks. S. Gall [i in.], red. ks. Z. Chełmicki, t. 17-18, Warszawa 1909, t. 21-22, tamże 1910.
• Porębski S.A., Jakub z Paradyża - poglądy i teksty, Warszawa 1994.
• Potkowski E., Książka i pismo w średniowieczu. Studia z dziejów kultury piśmiennej i komunikacji społecznej, Pułtusk 2006.
• Potkowski E., Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa 1984.
• Potkowski E., Książka w kręgu sacrum - przykład Irlandii we wczesnym średniowieczu, „Przegląd Humanistyczny” 1996, R. 40, s. 53-68.
• Potkowski E., Pragmatyczna piśmienność w średniowiecznym Tyńcu, w: Benedyktyni tynieccy w średniowieczu, red. K. Żurowska, Kraków 1995, s. 71-91.
• Radziszewska J., Działalność dyplomatyczna Rudolfa von Rüdesheim, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach”, nr 22, „Prace Historyczne”, nr 1, Katowice 1964, s. 7-44.
• Rybandt S., Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach, Wrocław 1977.
• „Scriptores Rerum Silesiacarum”, Breslau 1874, Bd. 9. .
• Semkowicz W., Paleografia łacińska, Kraków 2002.
• Singer I., Kayserling M., Paul de Burgos or Paul de Santa Maria (Jewish nam, Solomon ha-Levi), [online] www.jewishencyclopedia.com/articles/11950-paul-de-burgos [data dostępu: 2016.11.24].
• Skrzyniarz R., Piotr Hirszberg, w: Encyklopedia Katolicka, t. 15, red. E. Gigilewicz, Lublin 2011, s. 676.
• Skupieński K., O współudziale dyplomatyki w badaniu piśmiennej warstwy polskiego społeczeństwa średniowiecznego, w: „Venerabiles, nobiles et honesti”. Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej. Prace ofiarowane Profesorowi Januszowi Bieniakowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestopięciolecie pracy naukowej, red. nauk. A. Radzimiński, A. Supruniuk, J. Wroniszewski , Toruń 1997, s. 529-538.
• Słownik władców Europy średniowiecznej, red. J. Dobosz, M. Serwański, Poznań 1998.
• Starzyński M., Katalog opatów mogilskich w średniowieczu, „Nasza Przeszłość”, 2003 t. 100, s. 77-126.
• Starzyński M., Zdanek M., Mogiła w czasach Stanisława Samostrzelnika - szkic do dziejów klasztoru na przełomie XV i XVI wieku, „Cistercium Mater Nostra - Historia - Kultura”, 1 (500-lecie twórczości Stanisława Samostrzelnika. 1506-2006), Kraków 2007, s. 33-62.
• Stoś J., Jakub z Paradyża, Kraków 2004.
• Stoś J., Mistrz Jakub z Paradyża i „devotio moderna”. Główne problemy refleksji filozoficzno teologicznej Jakuba z Paradyża i ich związek z „devotio moderna”, Warszawa 1997.
• Szczęsna J., Tomasz z Akwinu, w: Encyklopedia Katolicka, t. 19, red. E. Gigilewicz, Lublin 2013, , s. 848-861.
• Szymik S., Mikołaj z Liry, w: Encyklopedia Katolicka, t. 12, red. A. Bednarek i in., Lublin 2008, kol. 1005-1006.
• Tomkowicz S., Powiat krakowski, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”1906, t. 2, , s. 2-318.
• Tymczasowy katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Książąt Czartoryskich, sygnatury 2317-3982, Kraków 1984-1995 (niepublikowany maszynopis, BCzart.).
• Uryga F., Clarae Tumbae (vulgo Mogila) abbates et scriptores, „Xenia Bernardina : Beiträge zur Geschichte der Cistercienser-Stifte…” ” , Pars 3, Wien 1891, s. 303-313.
• Wałkówski A., Biblioteka klasztorna jako miejsce pracy średniowiecznego uczonego. Rozważania na tle badań piśmiennictwa cystersów, ABMK 2005, t. 83, s. 105-138.
• Wałkówski A., Piśmiennictwo pragmatyczne skryptoriów cystersów filiacji portyjskiej na Śląsku do końca XIII wieku, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, No 2306, „Historia”, t. 152, Wrocław 2001, s. 87-91.
• Wałkówski A., Piśmiennictwo sakralne skryptoriów klasztorów cysterskich w Lubiążu i Henrykowie do końca XIII wieku, w: Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej, red. A.M. Wyrwa, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 378-390.
• Wałkówski A., Skryptoria cystersów filiacji portyjskiej na Śląsku do końca XIII wieku, Zielona Góra - Wrocław 1996.
• Wałkówski A., Skryptorium klasztoru cystersów w Mogile do końca XIII wieku, Łódź 2009.
• Wegner H., Bonawentura, w: Encyklopedia Katolicka, t. 2, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1976, s. 780-788.
• Witkowski R., „Ars scribendi" w opactwach cysterskich na Pomorzu w średniowieczu, w: Biblioteki i skryptoria cysterskie na Pomorzu. Pelplin 23-25 maja 2008, red. A. Słyszewska, ks. A. Nadolny, A. Wałkówski, Pelplin 2010, s. 21-41.
• Witkowski R., Biblioteki klasztorne opactw cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej. Zarys problematyki i stan badań, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 1, Dzieje i kultura męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznań 1999, s. 151-171.
• Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, oprac. D. Kamolowa ; przy współudziale K. Muszyńskiej (zbiory kościelne),Warszawa 1988.

Identifiers

Biblioteka Nauki

472375