Nazwy kapliczek i krzyży przydrożnych na tle kultury ludowej

• Authors: Tomasz Jelonek

Title variants

EN

The Significance of Names for Shrines and Roadside Crosses towards Folk Culture

Abstracts

EN

This article endeavors to explore the names attributed to shrines and roadside crosses within Polish oral tradition. Drawing from a collection of over 60 names gathered between 2021 and 2022 through informal dialogues with elderly and middle-aged residents of Truskolasy and neighboring villages in the Wręczyca Wielka community, located in the Kłobuck county, of the Silesian Province, the study incorporates ethnographic data, including narratives and legends. The introductory section outlines the methodological framework and previous surmises and researches, while also elucidating the unique role of these small sacred structures within folk culture, including their motivations for establishment, physical characteristics, and contextual significance, such as floral adornments. The subsequent analysis focuses on dissecting the nomenclature attributed to these objects. It is propounded that the majority of proper names pertaining to shrines and crosses denote their spatial linkage with other landmarks, while others are correlative to regional history, former inhabitants or founders. A smaller subset of names is associated with the patrons of these holy sites. The names attributed to small objects of sacred architecture are informal and lack official designation, predominantly existing within the realm of oral Polish discourse. Characteristic feature for discussed group of propria is presence of names’ doubles. A notable characteristic of this corpus of names is the existence of duplicates. The primary function of names bestowed upon roadside shrines and crosses is to facilitate the identification of these small structures within the realm of sacred architecture. Moreover, they serve as luculent means of locating, commemorating, or conveying the character of these objects. The primary function of names bestowed upon roadside shrines and crosses is to facilitate the identification of these small structures within the realm of sacred architecture. Moreover, they serve as luculent means of locating, commemorating, or conveying the character of these objects.

PL

Głównym celem niniejszego artykułu jest próba charakterystyki funkcjonujących w polszczyźnie mówionej nazw kapliczek i krzyży przydrożnych. Materiał badawczy stanowi ponad 60 określeń małych obiektów architektury sakralnej, które zgromadzono w latach 2021–2022 podczas prowadzenia rozmów z najstarszym i średnim pokoleniem mieszkańców Truskolas i wsi okolicznych w gminie Wręczyca Wielka, w powiecie kłobuckim (województwo śląskie). Do analizy wspomnianej grupy nazw własnych włączono również różnego rodzaju dane etnograficzne, np. podania, przekazy, historie i legendy. W pierwszej części artykułu przedstawiono założenia metodologiczne oraz stań badań. Przybliżono również specyfikę funkcjonowania kapliczek i krzyży przydrożnych na tle kultury ludowej (np. motywacje fundacji, wygląd, kontekst floralny). W drugiej części tekstu skupiono się na analizie nazw małych form architektury sakralnej. Stwierdzono, że najliczniejszą grupę propriów stanowią określenia kapliczek i krzyży utrwalające dane na temat lokalizacji względem innych obiektów. Ponadto pojawiają się motywacje związane z historią regionu, dawnymi mieszkańcami lub fundatorami form sakralnych. Niewielka liczba nazw utrwala także patronów kapliczek. Nazwy małych obiektów architektury sakralnej nie mają charakteru oficjalnego, funkcjonują głównie w polszczyźnie mówionej. Charakterystycznym zjawiskiem dla omawianej grupy propriów jest występowanie dubletów nazwowych. Podstawowa funkcja nazw kapliczek i krzyży polega na identyfikacji form małej architektury sakralnej. Ponadto mogą one w prosty sposób lokalizować, upamiętniać lub informować o specyfice obiektu.

Keywords

PL

nazwy kapliczek; nazwy krzyży przydrożnych; polszczyzna mówiona mieszkańców wsi; Truskolasy; gmina Wręczyca Wielka; kultura ludowa

EN

names of roadside crosses; oral Polish of village inhabitants; Truskolasy; Wręczyca Wielka community; shrines chapels; folk culture

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie
• Journal: Perspektywy Kultury
• Year: 2022
• Volume: 44
• Issue: 1
• Pages: 443-462

Dates

published

2024

Contributors

author

Tomasz Jelonek

• Uniwersytet Jagielloński

• https://orcid.org/0000000247710021

References

• Adamowski, J. (2011). Motywacje stawiania krzyży i kapliczek przydrożnych. W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 17–41.
• Adamowski, J., Wójcicka, M. (red.). (2011). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Brückner, A. (1939). Encyklopedia staropolska, t. I–II, Warszawa: Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego.
• Czerwiński, T. (2012). Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa: Sport i Turystyka Muza SA.
• Drewniany kościół pw. św. Jacka w Borze Zapilskim. (b.r.). Pozyskano z: https://sad.slaskie.travel/culturalheritage/2627 (dostęp: 3.04.2022).
• Głębocki, A. (1881). Ryciny nasze. Dawne budowle z drzewa. Tygodnik Ilustrowany, t. XII (nr 302), 231–232.
• Godek, K. (2011). Kapliczki i krzyże przydrożne – znaki pamięci i religijności (na przykładzie regionu sądeckiego i podkarpackiego). W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 243–255.
• Jaśkiewicz, A. (1993). Kapliczki i krzyże przydrożne Częstochowy i okolic. Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, t. 6, 87–116.
• Jaśkiewicz, A. (2003). Kapliczki i krzyże przydrożne Częstochowy i okolic. Częstochowa: Muzeum Częstochowskie.
• Jelonek, T. (2013). Truskolasy. Dzieje wsi, jej tradycje oraz zabytki kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja. Wręczyca Wielka: Gminny Ośrodek Kultury we Wręczycy Wielkiej.
• Jelonek, T. (2018a). Językowo-kulturowy obraz wsi i jej mieszkańców utrwalony w mikrotoponimach. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
• Jelonek, T. (2018b). Słownik mikrotoponimów gminy Wręczyca Wielka. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
• Jelonek, T. (2020). Kapliczki i krzyże przydrożne w nazwach terenowych (na przykładzie mikrotoponimów gminy Wręczyca Wielka w powiecie kłobuckim). Onomastica, t. LXIV, 69–82. DOI: 10.17651/ONOMAST.64.7.
• Kała, E., Kędziora, M. i Żerdzińska, K. (2007). Gmina Wręczyca Wielka. Wręczyca Wielka: Gminny Ośrodek Kultury we Wręczycy Wielkiej.
• Krupa, M. (oprac.). (2013). Zasoby Dziedzictwa Kulturowego – Gminna Ewidencja Zabytków. Pozyskano z: http://www.wreczyca-wielka.pl/1/tourist/tourist-attractions/monuments-and-memorials/records-of-monuments-in-the-commune/ (dostęp: 13.09.2022).
• Kurek, H. (1979). Zasady zapisu tekstów języka mówionego mieszkańców Krakowa. W: B. Dunaj (red.), Wybór tekstów języka mówionego mieszkańców Krakowa. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 15–16.
• Kurek, H., (2003). Przemiany leksyki gwarowej na Podkarpaciu. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS.
• Lubaś, W. (1963). Nazwy terenowe powiatów jasielskiego i krośnieńskiego, cz. 1. Onomastica, t. VIII, 195–236.
• Łatak, K. CRL (2022). Klasztor kłobucki. Przestrzeń – ludzie – aktywność – kultura. Łomianki: Wydawnictwo LTW.
• Makarski, W. (2009). Kapliczki, figury i krzyże przydrożne- deskrypcje, nominacje, inskrypcje. W: ks. P. Bortkiewicz, S. Mikołajczyk i M. Rybka (red.). Język religijny dawniej i dziś (w kontekście teologicznym i kulturowym). Materiały z konferencji Gniezno 22–24września 2008, t. V. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 311–333.
• Myszka, A. (2016). Urbanonimia Rzeszowa. Językowo-kulturowy obraz miasta. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
• Paczos, J. (2011). Floralne otoczenie przydrożnych krzyży. W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 57–67.
• Pelcowa, H. (2011). Kapliczki i krzyże przydrożne w ustnych przekazach ludowych. W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 93–101.
• Piechnik, A. (2011). Miejsce krzyży i kapliczek przydrożnych w kulturze ludowej (na podstawie ustnych przekazów gwarowych). W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 103–114.
• Pilecka, L. (2008a). Historia kościoła w Truskolasach. W: L. Pilecka, B. Roszak, S. Wrzesiński, Truskolasy dawniej i dziś. Truskolasy: Zespół Szkół im. S. Ligonia, 45–60.
• Pilecka, L. (2008b). Historia miejscowości. W: L. Pilecka, B. Roszak, S. Wrzesiński, Truskolasy dawniej i dziś. Truskolasy: Zespół Szkół im. S. Ligonia, 18–44.
• Rejduch-Samkowa, I., Samek, J. (red.). (1963). Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VI: województwo katowickie, z. 7: powiat kłobucki. Warszawa: Instytut Sztuki PAN.
• Seweryn, T. (1958). Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
• Siwiński, A. (2009). Przydrożna kronika ziemi częstochowskiej. Przewodnik rowerowy, t. I. Częstochowa: Częstochowska Organizacja Turystyczna.
• Šrámek, R. (2009). Onomastica sacra – jej status i cele. W: ks. P. Bortkiewicz, S. Mikołajczyk i M. Rybka (red.). Język religijny dawniej i dziś (w kontekście teologicznym i kulturowym). Materiały z konferencji Gniezno 22–24września 2008, t. V. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 287–293.
• Wójcicka, M. (2011). Kapliczkowe inskrypcje – próba analizy i typologii. W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 81–92.
• Zin, W. (1995). Opowieści o polskich kapliczkach. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Identifiers

Biblioteka Nauki

37515358