Brutalizacja świata przedstawionego w polskiej literaturze fantasy w perspektywie kulturowej teorii literatury. Konteksty i propozycje badawcze

• Authors: Joanna Płoszaj

Abstracts

EN

This article attempts to analyze the brutalization of Polish fantasy literature using cultural literary theory. This article shows cultural contexts that influence the brutalization of Polish fantasy literature and the worlds it creates: isolation from English literature influences the beginnings, especially the taboo of natural death in the public space, resulting in very graphic, almost pornographic images, and the cultural aspect of literary descriptions of bodies experiencing violence. Emphasizing the relationship between literature and its non-literary contexts leads to the conclusion that Polish fantasy literature in part took over some functions of horror works, which are marginalized in Polish culture.

PL

Artykuł przedstawia próbę rozpatrzenia zagadnień związanych z brutalizacją polskiej literatury fantasy oraz prezentowanych w niej światów z punktu widzenia kulturowej teorii literatury. W tekście przeanalizowane zostały kulturowe konteksty tego zjawiska, takie jak izolacja polskiej fantasy w początkach jej istnienia od wzorców rozwijanych na gruncie anglosaskim, tabuizacja śmierci naturalnej w przestrzeni publicznej, prowadząca do pornografizacji przedstawień przemocy oraz śmierci w kulturze popularnej, czy kulturowy aspekt opisów ciała doświadczającego przemocy. Podkreślenie relacji literatury z kontekstami pozaliterackimi pozwala zauważyć, że polska literatura fantasy częściowo przejęła funkcję marginalizowanych w polskiej kulturze tekstów grozy.

Keywords

PL

polska literatura fantasy; kulturowa teoria literatury; pornografia śmierci; groza

EN

Polish fantasy literature; cultural literary theory; pornography of death; horror

• Publisher: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Journal: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica
• Year: 2021
• Volume: 9
• Pages: 234-257

Dates

published

2021

Contributors

author

Joanna Płoszaj

• Uniwersytet Wrocławski

• https://orcid.org/0000000283020917

References

• Ariès Philippe, Człowiek i śmierć, przeł. Eligia Bąkowska, Fundacja Aletheia, Warszawa 2011.
• Ariès Philippe, Śmierć na opak. Przemiana postaw wobec śmierci w społeczeństwach zachodnich, w: tegoż, Rozważania o historii śmierci, przeł. Katarzyna Marczewska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2007, s. 246–297.
• Babis Kasia, Dziadersi polskiej fantastyki, Krytyka Polityczna, https://krytykapolityczna.pl/kultura/polska-fantastyka-prawica-mizoginia-neoliberalizm-dziaderstwo/ (dostęp: 10.03.2021).
• Bataille Georges, Erotyzm, przeł. Maryna Ochab, wyd. 3, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2015.
• Brzezińska Anna, Żmijowa harfa, SuperNOWA, Warszawa 2003.
• Burzyńska Anna, Kulturowy zwrot teorii, w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz, wyd. 2, TAiWPN Universitas, Kraków 2012, s. 41–91.
• Carroll Noël, Filozofia horroru albo paradoksy uczuć, przeł. Mirosław Przylipiak, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2004.
• Gemra Anna, Fantasy po polsku. Kilka uwag nad twórczością Andrzeja Sapkowskiego, „Europa Orientalis” 2001, nr 1(20), s. 167–185.
• Gemra Anna, Kurs na makabrę? Kilka uwag o polskim kryminale, w: Przyjemność (z) czytania. Pamięci profesora Tadeusza Żabskiego, red. Anna Gemra, Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, Wrocław 2019, s. 155–166.
• Gemra Anna, Literatura popularna. Literatura gatunków?, w: Retoryka i badania literackie. Rekonesans, red. Jakub Z. Lichański, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1998, s. 55–74.
• Gorer Geoffrey, Pornografia śmierci, przeł. Ignacy Sieradzki, „Teksty: Teoria Literatury, Krytyka, Interpretacja” 1979, nr 3, s. 197–203.
• Greenblatt Stephen, W stronę poetyki kultury, przeł. Marta Lorek, w: tegoż, Poetyka kulturowa. Pisma wybrane, red. Krystyna Kujawińska-Courtney, TAiWPN Universitas, Kraków 2006, s. 39–63.
• Hollanek Adam, Szolgina Krzysztof, Sondaż III. Wyniki!, „Fantastyka” 1987, nr 12, s. 31–34.
• Kaczor Katarzyna, Bogactwo polskich światów fantasy. Od braku nadziei ku eukatastrophe, w: Anatomia wyobraźni. 12 esejów o fantazjowaniu w kinie, telewizji, komiksach i literaturze popularnej, red. Jakub S. Konefał, Gdański Klub Fantastyki, Gdańsk 2014, s. 181–198.
• Kaczor Katarzyna, Geralt, czarownice i wampir. Recykling kulturowy Andrzeja Sapkowskiego, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2006.
• Kaczor Katarzyna, Między obiegami. Powstanie polskiego pola literackiego fantasy 1982–1990, w: Przyjemność (z) czytania. Pamięci profesora Tadeusza Żabskiego, red. Anna Gemra, Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, Wrocław 2019, s. 167–175.
• Kaczor Katarzyna, Skąd w polskiej fantasy tyle smutku?, w: Fantastyczność i cudowność. Wokół źródeł fantasy, red. Bogdan Trocha, Tomasz Ratajczak, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009, s. 219–226.
• Kaczor Katarzyna, We władzy dyskursów. O polskich definicjach fantasy, w: Między przymusem a akceptacją. Meandry władzy w literaturze i kulturze popularnej, red. Anna Gemra, Konrad Dominas, Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, Wrocław 2014, s. 25–44.
• Kaczor Katarzyna, Z „getta” do mainstreamu. Polskie pole literackie fantasy (1982–2012), TAiWPN Universitas, Kraków 2017.
• Kawula-Kubiak Agnieszka, Piekara Jacek, Tworzenie jest narkotykiem, w: Agnieszka Kawula-Kubiak, Lubię być fantastą. Rozmowy, Wydawnictwo Dolnośląskie Oddział Publicat, Poznań – Wrocław 2009, s. 182–199.
• Kolbuszewski Jacek, Kryzys, pornografia i renesans śmierci, w: Problemy współczesnej tanatologii: medycyna – antropologia kultury – humanistyka, t. 1–2, red. Jacek Kolbuszewski, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Wrocław 1997.
• Kossakowska Maja Lidia, Siewca wiatru, wyd. 4, Fabryka Słów, Lublin 2011.
• Kossakowska Maja Lidia, Takeshi. Cień śmierci, Fabryka Słów, Lublin 2014.
• Kossakowska Maja Lidia, Zobaczyć czerwień, w: tejże, Żarna niebios, Lublin 2008, s. 169–217.
• Kowalczyk Kamila, Baśń w zwierciadle popkultury. Renarracje baśni ze zbioru Kinder- und Hausmärchen Wilhelma i Jakuba Grimmów w przestrzeni kultury popularnej, Stowarzyszenie Badaczy Popkultury i Edukacji Popkulturowej „Trickster” – Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 2016.
• Koziołek Ryszard, Popisy przemocy, w: tegoż, Ciała Sienkiewicza. Studia o płci i przemoc, wyd. 2, rozszerz., Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018, s. 321–424.
• Kres Feliks W., Król bezmiarów, wyd. 4, Wydawnictwo Mag, Warszawa 2000.
• Kres Feliks W., Tarcza Szerni, t. 2, Wydawnictwo Mag, Warszawa 2005.
• Kubiak Anna E., Inne śmierci. Antropologia umierania i żałoby w późnej nowoczesności, Kraków 2014.
• Lichański Jakub Zdzisław, Literatura fantasy jako problem genologiczny (na przykładzie twórczości C.S. Lewisa i J.R.R. Tolkiena), w: Genologia i konteksty, red. Czesław P. Dutka, Małgorzata Mikołajczak, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 2000, s. 139–150.
• Łebkowska Anna, Somatopoetyka, w: Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problemy, interpretacje, red. Teresa Walas, Ryszard Nycz, TAiWPN Universitas, Kraków 2012, s. 101–136.
• Majkowski Tomasz Z., W cieniu Białego Drzewa. Powieść fantasy w XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013.
• Mazurkiewicz Adam, Blaski i nędze cultural criticism jako sposobu badania tekstów kultury popularnej. Glosa metodologiczna, w: Jakub Z. Lichański, Adam Mazurkiewicz, Metodologia badań literatury i kultury popularnej: propozycje. Retoryka i cultural criticism, Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, Wrocław 2016, s. 43–91.
• Mazurkiewicz Adam, Niedyskretny urok okrucieństwa. Funkcja obrazów przemocy w literaturze popularnej (na przykładzie polskiej twórczości fantasy), w: Pokój jako przedmiot międzykulturowej edukacji artystycznej, red. Jarosław Chaciński, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2007.
• Nycz Ryszard, KTL – wyjaśnienia i propozycje, w: Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problemy, interpretacje, red. Teresa Walas, Ryszard Nycz, TAiWPN Universitas, Kraków 2012, s. 7–27.
• Nycz Ryszard, Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego i statusie dyskursu literaturoznawczego, w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz, wyd. 2, TAiWPN Universitas, Kraków 2012, s. 5–38.
• Nycz Ryszard, Od teorii nowoczesnej do poetyki doświadczenia, w: Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problemy, interpretacje, red. Teresa Walas, Ryszard Nycz, TAiWPN Universitas, Kraków 2012, s. 32–61.
• Piątek Tomasz, Elfy i ludzie, Agencja Wydawnicza „Runa”, Warszawa 2004.
• Piątek Tomasz, Szczury i rekiny, Agencja Wydawnicza „Runa”, Warszawa 2004.
• Piątek Tomasz, Żmije i krety, Agencja Wydawnicza „Runa”, Warszawa 2003.
• Piekara Jacek, Dziewczyny rzeźnika, w: tegoż, Wieże do nieba, Fabryka Słów, Lublin 2013.
• Piekara Jacek, Żar serca, w: tegoż, Młot na czarownice, Fabryka Słów, Lublin 2015.
• Pisula Radosław, „Tam gdzie Golarz Filip mówi dobranoc”. Groza w filmowych adaptacjach przygód Pana Kleksa, w: Groza w kulturze polskiej, red. Robert Dudziński, Kamila Kowalczyk, Joanna Płoszaj, Stowarzyszenie Badaczy Popkultury i Edukacji Popkulturowej „Trickster”, Wrocław 2016, s. 128–131, http://tricksterzy.pl/download/groza-w-kulturze-polskiej/ (dostęp: 23.03.2021).
• Płoszaj Joanna, Bezsilne ciała. Uwagi na temat przemocy przedstawionej w cyklu inkwizytorskim Jacka Piekary, w: Literatura i kultura popularna. Między tradycją a nowatorstwem, red. Anna Gemra, Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, Wrocław 2016, s. 53–66.
• Płoszaj Joanna, Między fantasy a literaturą grozy. Wykorzystanie motywów powieści gotyckiej w cyklu „Zjednoczone Królestwa” Feliksa W. Kresa, w: Groza w kulturze polskiej, red. R. Dudziński, K. Kowalczyk, J. Płoszaj, Stowarzyszenie Badaczy Popkultury i Edukacji Popkulturowej „Trickster”, Wrocław 2016, s. 54–65, http://tricksterzy.pl/download/groza-w-kulturze-polskiej/ (dostęp: 15.10.2021).
• Płoszaj Joanna, Między wzniosłością a upodleniem. Obrazowanie oraz znaczenie śmierci w fantasy przygodowej i mitopoetyckiej, „Literatura i Kultura Popularna” 2017, t. 23, s. 75–91.
• Płoszaj Joanna, Przerażająco krwawe światy… Groza śmierci w polskiej literaturze fantasy na przykładzie twórczości Jacka Piekary oraz Andrzeja Ziemiańskiego, w: Światy grozy, red. Ksenia Olkusz, Ośrodek Badawczy Facta Ficta, Kraków 2016, s. 197–212, https://factaficta.files.wordpress.com/2016/08/c59bwiaty-grozy-do-dystrybucji.pdf (dostęp: 10.03.2021).
• Poradecki Mateusz, Władza w polskiej literaturze fantasy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009.
• Pustowaruk Marek, Od Tolkiena do Pratchetta. Potencjał rozwojowy fantasy jako konwencji literackiej, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 2009.
• Roszczynialska Magdalena, Etnologiczne konteksty fantasy (na podstawie cyklu o wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego), w: Fantastyczność i cudowność. Wokół źródeł fantasy, red. Tomasz Ratajczak, Bogdan Trocha, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009, s. 99–114.
• Roszczynialska Magdalena, Sztuka fantasy Andrzeja Sapkowskiego. Problemy poetyki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Kraków 2009.
• Sapkowski Andrzej, Chrzest ognia, SuperNOWA, Warszawa 2001.
• Sapkowski Andrzej, Piróg albo Nie ma złota w Szarych Górach, „Nowa Fantastyka” 1993, nr 5, 65–72.
• Sapkowski Andrzej, Wieża Jaskółki, SuperNOWA, Warszawa 2001.
• Sapkowski Andrzej, Ziarno prawdy, w: tegoż, Ostatnie życzenie, SuperNOWA, Warszawa 2001.
• Sawicki Piotr, Odrażające, brudne, złe. 100 filmów gore, Yo-Hei, Wrocław 2011.
• Sendyka Roma, Poetyka kultury: propozycje Stephena Greenblatta, w: Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje, red. Teresa Walas, Ryszard Nycz, TAiWPN Universitas, Kraków 2012, s. 229–269.
• Sendyka Roma, W stronę kulturowej teorii gatunku, w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz, wyd. 2, TAiWPN Universitas, Kraków 2012, s. 275–276.
• Stasiewicz Piotr, Między światami. Intertekstualność i postmodernizm w literaturze fantasy, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2016.
• Sułkowski Bogusław, Przemoc i pornografia śmierci jako przynęty medialne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006.
• Szklarski Michał, Naiwne okrucieństwo, „Informator Gdańskiego Klubu Fantastyki” 2004, nr 181, s. 18–19.
• Tkacz Małgorzata, Baśnie zbyt prawdziwe. Trzydzieści lat fantasy w Polsce, Gdański Klub Fantastyki, Gdańsk 2012.
• Tolkien John Ronald Reuel, O baśniach albo Drzewo i liść, w: tegoż, Potwory i krytycy oraz inne eseje, przeł. Robert Stiller, Vis-à-Vis Etiuda, Kraków 2012, s. 153–220.
• Trębicki Grzegorz, Fantasy. Ewolucja gatunku, TAiWPN Universitas, Kraków 2007.
• Trębicki Grzegorz, Synkretyzm fantasy. Fantasy świata wtórnego: literatura, kultura, mit, Libron, Kraków 2014.
• Ziemiański Andrzej, Achaja, t. 1, Fabryka Słów, Lublin 2011.
• Ziemiański Andrzej, Pomnik cesarzowej Achai, t. 1, Fabryka Słów, Lublin 2012.
• Żabski Tadeusz, Literatura popularna, hasło w: Słownik literatury popularnej, red. Tadeusz Żabski, wyd. 2, popr. i uzup., Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, 212–217.

Identifiers

Biblioteka Nauki

2080448