Moja, twoja, nasza... Wolność i zaimki w polskiej myśli politycznej XVIII wieku

• Authors: Anna Grześkowiak-Krwawicz

Title variants

EN

Mine, Yours, Ours... Liberty and Pronouns in Polish Political Thought of the 18th Century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł poprzez analizę zaimków towarzyszących pojęciu wolności w polskiej myśli politycznej XVIII wieku pokazuje istotne kwestie z pogranicza ideologii politycznej i filozofii państwa. Przede wszystkim fakt, że była to nie tyle wolność indywidualna – moja, ile wolność w ramach pewnej wspólnoty – nasza. Podstawą posiadania wolności był fakt bycia obywatelem Rzeczypospolitej, czy bycia szlachcicem, czyli przynależność do określonej zbiorowości. Tylko ona gwarantowała swobodę i tylko w jej ramach mogła się ona realizować. Stąd wolność „ich” występuje stosunkowo rzadko, częściej jest to raczej „ich” niewola – stanów innych niż szlachecki, państw innych niż Rzeczpospolita. Nie była to jednak tylko wolność kolektywna – w ramach wspólnoty każdy indywidualnie cieszył się wolnością, sam decydował o sobie, czego wymowną ilustracją jest niesłychanie popularny zaimek „sam, sobie”. Koncepcje wspólnotowe zaczęły ulegać zmianom pod koniec wieku XVIII, kiedy pod wpływem teorii zachodnich coraz więcej uwagi poświęcano wolności „mojej/jego” – wolności należnej z natury każdemu człowiekowi. Wizja wolności „naszej” okazała się jednak wyjątkowo trwała, odżyła w wieku XIX, kiedy utrata niepodległości pokazała, że bez wolności wspólnoty zagrożona jest także wolność jednostek ją składających.

EN

Analyzing  the  pronouns which  accompanied  the  notion  of  liberty  in  18th-century Polish political  thought,  the article brings  to  light essential  questions from the borderland between political ideology philosophy and  philosophy of the state. The fact that it was liberty within some community –  ours, rather than that of the individual, mine – is particularly emphasized.  The basis of possessing liberty was the fact of being a citizen of the Commonwealth, or being a nobleman; that is, belonging to a certain society. Only  that guaranteed freedom and it could be fulfilled only within this framework.  It was not only a collective liberty – within a community, everyone enjoyed  liberty personally, deciding for himself individually, which is eloquently illustrated by the unspoken popularity of the pronouns “himself” and “his”  (on “his” own) . Thus, “their” liberty occurs considerably rarely, more often  it is rather „their” slavery – that of the orders different from the noblemen  (szlachta) and that of states which are different from the Commonwealth.  Conceptualizations of community were about to be changed at the end of  the 18th century, when, under the influence of Western theories, more and  more attention was paid  to “my”/”his”  liberty,  the one  that was derived  from nature for every man. However, the vision of “our” liberty turned out  to be exceptionally long-lasting and was revived in the 19th century, when  the loss of independence proved that without the community’s liberty, the  very liberty of the individuals who constitute that community is threatened.

Keywords

PL

Rzeczpospolita; XVIII wiek; myśl polityczna; republikanizm; wolność; Rzeczpospolita; XVIII wiek; myśl polityczna; republikanizm; wolność

EN

republican tradition; political order; republic; modern republicanism

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie
• Journal: Horyzonty Polityki
• Year: 2013
• Volume: 4
• Issue: 7
• Pages: 89-108

Dates

published

2013-06-30

Contributors

author

Anna Grześkowiak-Krwawicz

References

• Bezstronne zastanowienie się nad proponowaną ustawą następstwa tronu w Polszcze, 1789, bm.
• Bogusławski, K., 1786, O doskonałym prawodawstwie, Warszawa.
• Bystrzonowski, W., 1730, Polak sensat w liście, w komplemencie polityk, humanista w dyskursie, w mowach statysta na przykład dany szkolnej młodzi, Lublin.
• Dembowski, S., 1904, Wolność polska rozmową Polaka z Francuzem roztrząśniona, wyd. T. Wierzbowski, Biblioteka zapomnianych poetów i prozaików polskich XVI‑XVIII w., z. 21, Warszawa.
• Dzieduszycki, J., 1906, Traktat o elekcyi królów polskich, spisany die 19 Augusti 1707, wyd. z rękopisu T. Wierzbowski, Biblioteka zapomnianych poetów i prozaików polskich XVI‑XVIII w., z. 23, Warszawa.
• Głos wolnego obywatela z parafii do stanów zgromadzonych podniesiony, 1789, bm.
• Górnicki, Ł., 1961, Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich (1616), w: Górnicki, Ł., Pisma, wyd. R. Polak, t. 2, Warszawa.
• Kołłątaj, H., 1790a, Krótka rada względem napisania dobrej konstytucyi rządu, Warszawa.
• Kołłątaj, H., 1790b, Uwagi nad pismem, które wyszło w Warszawie w drukarni Dufourowskiej pt. Seweryna Rzewuskiego (...) o sukcesyi tronu w Polszcze rzecz krótka, Warszawa.
• Kołłątaj, H., 1954, Listy anonima i Prawo polityczne, wyd. B. Leśnodorski, H. Wereszycka, t. 2, Warszawa.
• Konarski, S., 1757, Rozmowa na czym dobro i szczęście Rzeczypospolitej zaległo, Warszawa.
• Konarski, S., 1760, O skutecznym rad sposobie, t. 1, Warszawa.
• Konarski, S., 1761, O skutecznym rad sposobie, t. 2, Warszawa.
• Konarski, S., 1762, O skutecznym rad sposobie, t. 3, Warszawa.
• Kożuchowski, S. K., 1979, Prawda o przyczynach kryzysu królestwa polskiego, w: Filozofia i myśl społeczna XVII wieku, cz. 1, opr. Z. Ogonowski, Warszawa.
• Krótkie rzeczy z strony wolności a swobód polskich zebranie, przez tego, który wszego dobrego życzy ojczyźnie swojej roku 1587, 12 februarii, 1859, wyd. K.J. Turowski, Kraków.
• Leszczyński, S., 1903, Głos wolny wolność ubezpieczający, wyd. S. Rembowski, Warszawa.
• List do przyjaciela na sejmiki, 1791, Warszawa.
• Łobarzewski, I., 1789, Zaszczyt wolności polskiej angielskiej wyrównywajacy, Warszawa.
• Majchrowicz, Sz., 1764, Trwałość szczęśliwa królestw, albo ich smutny upadek wolnym narodom przed oczy stawiona na oszacowanie nieoszacowanej szczęśliwości swojej, cz. 3, Lwów.
• Modrzewski, A.F., 2005, O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore, oprac. M. Korolko, Piotrków Trybunalski.
• Naprawa Rzeczypospolitej do elekcyi nowego króla [1573], wyd. K.J. Turowski, 1859, Kraków.
• Opaliński, Ł., 1938, Rozmowa plebana z ziemianiem [1641], w: tegoż, Pisma polskie, wyd. Ł. Kamykowski, Warszawa.
• Pawlikowski, J., 1789, Myśli polityczne dla Polski, Kraków.
• [Pęski, W.], Domina palatii regina libertas, w: Dębiński, J., 1727, Różne mowy publiczne, sejmikowe i sejmowe, Częstochowa.
• Popławski, A., 1774, Zbiór niektórych materyi politycznych, Warszawa.
• Przestroga braterska w teraźniejszych podczas interregnum ojczyzny naszej zamieszaniu stanom rzeczypospolitej od szlachcica i ziemianina polskiego podana, 1733, bm.
• Radzewski, F., Kwestyje politycznie obojętne, bm. i r. Respons Rzeczypospolitej Polskiej na uniwersał i manifest książęcia Imci Franciszka Ludwika de Borbon de Conti, 1697, bm.
• Rzewuski, A.W., 2008, O formie rządu republikańskiego myśli, wstęp W. Bernacki, przypisy M. Sanek, Kraków.
• Rzewuski, S., 1790, Nad prawem które by szlachcie bez posesyi activitatem na sejmikach odbierało uwagi.
• Rzewuski, J., Wielhorski M., i in., Manifest przeciw sukcesyi tronu w Polsce… roku 1790 miesiąca października 11 dnia, bm.
• Starowolski, S., 1650, Reformacyja obyczajów polskich, Kraków.
• Staszic, S., 1926, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, wyd. S. Czarnowski, BN I, 90, Kraków.
• Stroynowski, H., 1785, Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów, Wilno.
• Uwagi obywatela nad pryncypalnymi punktami sejmu przyszłego tyczącymi się, 1788, bm.
• Uwagi przeciw elekcyi i sukcesyi tronu w Polszcze, 1791, bm.
• Wielhorski, M., 1775, O przywróceniu dawnego rządu według pierwiastkowych rzeczypospolitej ustaw, bm.
• Wolan, A., 2010, De libertate politica sive civili. O wolności Rzeczypospolitej albo ślacheckiej, wyd. M. Eder, R. Mazurkiewicz, Warszawa.
• Wolność polska dla ewakuacyi wojsk egzotycznych, życzy się brać ad arma defensionis, 1733, rkps, Biblioteka Kórnicka 434, k. 340.
• Wybicki, J., 1984, Myśli polityczne o wolności cywilnej, wyd. Z. Nowak, Gdańsk.
• Zbiór mów, głosów, przymówień, manifestów etc. mianych na sejmie roku 1786, Warszawa.
• Zbiór mów różnych w czasie sześcioniedzielnego sejmu roku 1782 mianych, br.,Wilno.
• Zdanie szlachcica nieupodlonego ani najemnego datkiem rosyjskich rubli [...] pod widok publiczności podane, 1790, Warszawa.
• Literatura
• Berlin, I., 1991, Dwie koncepcje wolności, Res Publica, Warszawa (pierwsze wyd. angielskie 1965).
• Brugger, B., 1999, Republican Theory in Political Thought. Virtuous or Virtual?, St. Martin’s Press, New York.
• Gray, J., 1994, Liberalizm, Znak, Kraków.
• Akty Powstania Kościuszki, 1918, wyd. Sz. Askenazy, W. Dzwonkowski, Kraków.
• Konopczyński, W., 2002, Liberum veto, wyd. 2, Universitas, Kraków.
• Maciszewski, J., 1969, Szlachta polska i jej państwo, Wiedza Powszechna, Warszawa.
• Manent, P., 1994, Intelektualna historia liberalizmu, Arcana, Kraków.
• Mulgan, R., 1984, Liberty in Ancient Greece, w: Conceptions of Liberty in Political Philosophy, Wyd. Z. Pelczyński, J. Gray, London.
• Rosner, A., 1986, Uwagi o języku politycznym w Polsce czasów saskich, w: Wrzosek, M. (red.), Polska czasów saskich, Białystok.
• Pettit, P., 1999, Republicanism. A Theory of Freedom and Government, ed. 2, Cambridge University Press, Cambridge.
• Skinner, Q., 1998, Liberty before Liberalism, Cambridge University Press, Cambridge.