Rada Główna Episkopatu Polski wobec opozycji przedsierpniowej (1976–1981)

• Authors: Łatka Rafał

Title variants

EN

Main Council of the Polish Episcopate and the Pre-August Opposition (1976–1981)

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

In the above analysis, I have discussed the attitude of the Main Council of the Polish Episcopate towards the pre-August opposition. The approach of the leading body of the Polish Church to the opposition groups that originated in 1976–1977 has not been the topic of a separate and comprehensive study. The former part of the article outlines the increasing social importance of the Church in the 1970s and the role of that institution during the 1976 strikes. The introductory section is followed by the presentation of Primate Wyszyński’s and the most important Polish bishops’ attitudes towards opposition groups that originated in the latter half of the 1970s. The author focused on the position on the issue taken by the members of the Main Council as the most important decision-making body in the Polish Church after 1945. This is followed by a description of the Episcopate’s opinion on ordinary clergy’s cooperation with the pre-August opposition in order to highlight the Council member’s stance on the opposition more. A separate fragment of the analysis is devoted to the discussion of the bishop’s attitude towards the risk of “politicisation” of academic ministries. It is particularly important due to the fact that the origin of certain opposition organisations can be seen in the activity of specific ministries. The next part of the article shows the attitude of the Council members towards the role of the opposition during the first papal pilgrimage. The final section outlines how the most important hierarchs of the Church felt about the role of the pre-August opposition during the legal existence of the “Solidarity” with particular attention to the circles related to the former Workers’ Defence Committee, which the members of the Main Council of the Episcopate were most passionate about.

Keywords

PL

Kościół; episkopat; księża; biskupi; władze; opozycja

EN

Church; Episcopate; priests; bishops; authorities; opposition

• Publisher: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
• Journal: Pamięć i Sprawiedliwość
• Year: 2017
• Issue: 29
• Pages: 110-136
• Physical description: oryginalny artykuł naukowy

Contributors

author

Łatka Rafał

• Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

References

• Anusz Andrzej, Przytulisko. Kościół katolicki wobec opozycji politycznej w Polsce w latach 1976- 1980, Warszawa 2001
• Balbus Tomasz, Stróżyna Katarzyna, Kard. Henryk Gulbinowicz. Naród polski nie da sobie założyć kagańca…, [w:] Nigdy przeciw Bogu. Komunistyczna bezpieka wobec biskupów polskich, oprac. J. Marecki, F. Musiał, Kraków 2007
• Balbus Tomasz, Stróżyna Katarzyna, Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie…” Komunistyczna bezpieka wobec kardynała Henryka Gulbinowicza w latach 1970–1990, Wrocław 2008
• Bartos S., Wójcik G., Ks. Jan Zieja ¬– w służbie Bogu i ludziom, Krynica-Zdrój 2008
• Bober Sabina, Krytyka PRL w kazaniach biskupa Ignacego Tokarczuka, ,,Dzieje Najnowsze” 2006 nr 1, s. 123-140
• Bober Sabina, Persona non grata. Biskup Ignacy Tokarczuk i władze PRL, Lublin 2005
• Bogdanowicz Stanisław, Kościół gdański pod rządami komunizmu 1945-1984, Gdańsk 2000
• Bogdanowicz Stanisław, Lech Kaczmarek. Biskup Gdański, Gdańsk 1994
• Borcz Henryk, Przemyski Komitet Samoobrony Ludzi Wierzących, [w:] Od ostatnich leśnych do ,,Solidarności”. Z dziejów opozycji politycznej i oporu społecznego w Polsce południowo- wschodniej (1956-1989), red. M. Gliwa, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2014, s. 127-164
• Chmielowiec Piotr, Działania operacyjne Służby Bezpieczeństwa wobec biskupa Ignacego Tokarczuka i kurii biskupiej w Przemyślu, [w:] Aparat bezpieczeństwa wobec kurii biskupich w Polsce, red. A. Dziurok, Warszawa 2009, s. 282- 316
• Chmielowiec Piotr, Krzysztofiński Mariusz, Abp Ignacy Tokarczuk. Trzeba oprzeć wszystko na prawdzie, [w:] Nigdy przeciw Bogu…, s. 417-622
• Choma- Jusińska Małgorzata, Rola duszpasterstwa akademickiego o. Ludwika Wiśniewskiego w opozycji przedsolidarnościowej w Lublinie, ,,Pamięć i Sprawiedliwość” 2005, nr 1, s. 155-180
• Choma- Jusińska Małgorzata, Środowiska opozycyjne na Lubelszczyźnie 1975-1980, Warszawa- Lublin 2009
• Co nam zostało z tych lat... Opozycja polityczna 1976- 1980 z dzisiejszej perspektywy, red. J. Eisler, Warszawa 2003
• Czaczkowska Ewa, Kardynał Wyszyński. Biografia, Kraków 2013
• Czuma Hubert, [w:] Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, t. I, red. J. Myszor, Warszawa 2006, s. 33-35
• Dudek Antoni, Kościół i opozycja demokratyczna w Polsce (1976-1989), [w:] Kościół katolicki wczoraj i dziś, red. M. Drzonek i in., Szczecin 1998, s. 75-82
• Dudek Antoni, Gryz Ryszard, Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2006
• Eisler Jerzy, ,,Polskie miesiące” czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008
• Eisler Jerzy, Stefan Wyszyński i Władysław Gomułka- dwie wizje Polski, w: Pojednanie i polityka. Polsko- niemieckie inicjatywy pojednania w latach sześćdziesiątych XX wieku a polityka odprężenia, red. F. Boll, W. J. Wysocki, K. Zimmer, Warszawa 2010, s. 129-151
• Formacja Ludwik. Duszpasterstwo akademickie Ojca Ludwika Wiśniewskiego w Lublinie 1972-1981, red. M Choma- Jusińska, M. Żórawska, Lublin 2011
• Friszke Andrzej, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności, Kraków 2011
• Friszke Andrzej, Opozycja polityczna w PRL 1945-1980, Londyn 1994
• Friszke Andrzej, PRL wobec Kościoła. Akta 1970- 1978, Warszawa 2010
• Friszke Andrzej, Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Warszawa 2007
• Friszke Andrzej, Rewolucja Solidarności 1980-1981, Kraków 2014
• Friszke, Wstęp, [do:] PRL wobec Kościoła. Akta 1970- 1978, Warszawa 2010
• Gąsowski Tomasz, ,,Niesłychanie pożyteczni szaleńcy”. Przedsierpniowi opozycjoniści w poszukiwaniu formuły realistycznego działania, [w:] Realizm polityczny, red. R. Łatka, ,,Politeja” 2013 nr 25, s. 147- 158
• Głębocki Henryk, Studencki Komitet Solidarności w Krakowie 1977- 1980. Zarys działalności, Warszawa 1995
• Grubka Marek, Działania władz państwowych i kościelnych wobec gdańskiego duszpasterza akademickiego o. Sławomira Słomy OP (1979-1985), [w:] Komunistyczny aparat represji wobec Polskiej Prowincji Dominikanów, red. M. Mławicki, M. Wenklar, Kraków 2015, s. 270-288
• Gryz Ryszard, Między liberalizacją a dezintegracją. Stosunki państwo- Kościół w latach siedemdziesiątych, [w:] Stosunki państwo- Kościół w Polsce w latach 1944-2010. Studia i materiały, red. R. Łatka, Kraków 2013, s. 73- 92
• Gryz Ryszard, Polityka wyznaniowa Edwarda Gierka, [w:] Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1970-1980, red. K. Białecki, Poznań 2010, s. 11-34
• Gucewicz Daniel, Próba sił? Rok 1966 w Gdańsku, Gdańsk 2014
• Hemmerling Z., Nadolski M., Opozycja demokra¬tyczna w Polsce 1976-1980. Wybór dokumentów, Warszawa 1994
• Iwaneczko Dariusz, Zmierzch dekady Gierka. Polska Południowo- Wschodnia 1975-1980, Rzeszów 2016
• Jarkiewicz Katarzyna, Duszpasterstwa akademickie Krakowa po II Wojnie Światowej, Kraków 2004
• Kamiński Łukasz, Władza wobec opozycji 1976-1989, ,,Pamięć i Sprawiedliwość” 2003 nr 4, s. 9-32
• Kąkol Kazimierz, Kardynał Stefan Wyszyński jakim go znałem, Warszawa 1985
• Kindziuk Milena, Józef Glemp. Ostatni taki prymas, Warszawa 2010
• Kisielewski Stefan, Na czym polega socjalizm? Stosunki państwo-Kościół w PRL, Poznań 1990
• Kłoczowski Andrzej Jan, Kłocz. Autobiografia, rozmawiają Artur Sporniak i Jan Strzałka, Kraków 2015
• Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945- 2000, oprac. J. Żaryn, Warszawa- Poznań 2006
• Kościół i opozycja na Lubelszczyźnie w dokumentach SB 1971-1983, Lublin 2009, oprac. M. Sobieraj
• Kościół na łamach paryskiej ,,Kultury” w latach 1946- 1980, oprac. T. Dostatni, Paryż 2015
• Kotlarz Roman, [w:] Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, t. I, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 125-127
• Kowalczyk Andrzej Stanisław, Wena do polityki. O Giedroyciu i Mieroszewskim, t.1-2, Warszawa 2014
• Kowalczyk Krzysztof, Działalność duszpasterska biskupa Jerzego Stroby, ordynariusza szczecińsko- kamieńskiego w ocenie władz PRL (1972-1978), [w:] Miedzy Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008, s. 181-189
• Kryptonim ,,Gracze”. Służba Bezpieczeństwa wobec Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej ,,KOR” 1976-1981, oprac. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010
• Kryptonim ,,Pegaz”. Służba Bezpieczeństwa wobec Towarzystwa Kursów Naukowych 1978-1980, oprac. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2008
• Kryptonim ,,Wasale”. Służba Bezpieczeństwa wobec Studenckich Komitetów Solidarności 1977- 1980, oprac. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2007
• Ku prawdzie i wolności. Komunistyczna bezpieka wobec kard. Karola Wojtyły, oprac. J. Marecki, M. Lasota, R. Szczęch, Kraków 2009
• Kuroń Jacek, Gwiezdny czas. ,,Wiary i winy” ciąg dalszy, Londyn 1991
• Lasota Marek, Donos na Wojtyłę Karol Wojtyła w teczkach bezpieki, Kraków 2006
• Lecomte Bernard, Pasterz, Kraków 2006
• Lipski Jan Józef, KOR, Warszawa 2006
• Łabędź Krzysztof, Opozycja przedsierpniowa a wydarzenia w lecie 1980 r., [w:] Miedzy Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008, s. 41-53
• Łatka Rafał, Czy prymasa Wyszyńskiego możemy określać mianem realisty politycznego?, [w:] Realizm polityczny, red. R. Łatka, ,,Politeja 2013 nr 25, s. 201-211
• Łatka Rafał, Duszpasterstwo akademickie w polityce władz PRL w latach 1970-1989 na przykładzie województwa krakowskiego, [w:] To idzie młodość! Młodzież w ideologii i praktyce komunizmu, red. D. Magier, Radzyń- Podlaski 2016, s.297-324
• Łatka, Kościół wobec ,,Solidarności", czyli wsparcie idei niezależnych związków zawodowych, [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, red. W. Uruszczak, K. Krzysztofek, M. Mikuła, Kraków 2014, s. 345- 355
• Łatka Rafał, Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB. Wybór dokumentów, Kraków 2012
• Łatka Rafał, Płaszczyzny wpływu Kościoła na Solidarność (1980-1981), ,,Komunizm: system-ludzie- dokumentacja” 2016 nr 5, w druku
• Łatka Rafał, Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1975-1980, [w:] PRL na pochylni 1975- 1980, red. M. Bukała, D. Iwaneczko, Rzeszów 2016, w druku
• Łatka Rafał, Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1980-1989, Kraków 2016
• Łatka Rafał, Stosunki państwo–Kościół w Polsce w latach 1980–1983, praca mgr. obroniona w 2009 r. w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ
• Łatka, Stosunki państwo- Kościół w latach osiemdziesiątych na przykładzie wizyt Jana Pawła II w Krakowie, [w:] Stosunki państwo- Kościół w Polsce Studia i materiały, red. R. Łatka, Kraków 2013, s. 93-104
• Madej Krzysztof, Opozycja w PRL 1956-1980. Stan badań, ,,Pamięć i Sprawiedliwość” 2003 nr 4, s. 227-252
• Małkowski Stanisław, Bóg, honor, ojczyzna, Warszawa 2015
• Maniewska Katarzyna, Kościół katolicki w Bydgoszczy wobec prób laicyzacji i dezintegracji społeczeństwa w okresie rządów Edwarda Gierka (1970-1980), Warszawa 2007
• Marecki Józef, Musiał Filip, Wprowadzenie, [do:] Nigdy przeciw Bogu. Komunistyczna bezpieka wobec biskupów polskich, oprac. J. Marecki, F. Musiał, Kraków 2007, s. 5-43
• Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1945- 1989, red. A. Dziurok, Warszawa 2004
• Michalski Krzysztof, Działalność Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski 1980-1989, Warszawa 2012
• Między Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008
• Millenium polskie. Walka o rząd dusz, Warszawa 2002
• Musiał Filip, Operacja ,,Lato-79”. Zadnia Służby Bezpieczeństwa w czasie pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski, ,,Zeszyty Historyczne WiN-u” 2012 nr 35, s.219-227
• Musiał Filip, ,,Zakres pracy…bez zmian”. Wydział IV SB w Krakowie w latach 1975-1978, [w:] Raj grabarzy narodu. Studia i materiały do dziejów aparatu represji w Polsce ,,ludowej” 1945-1989, red. Idem, Kraków 2010
• Nie można zdradzić Ewangelii. Rozmowy z abp. Ignacym Tokarczukiem, oprac. M. Krzysztofiński, Rzeszów- Kraków 2013
• Niezłomni. W służbie Boga i Polski. Komunistyczna bezpieka wobec kardynała Stefana Wyszyńskiego, oprac. J. Marecki, F. Musiał, R. Szczypta- Szczęch, Kraków 2014
• Non omnis moriar. Abp. Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, oprac. M. Krzysztofiński, Rzeszów- Lwów 2016
• Noszczak Bartłomiej, ,,Sacrum” czy ,,profanum”?- spór o istotę obchodów millenium polskiego (1949-1966), Warszawa 2002
• ,,Oaza wolności”. Duszpasterstwa akademickie w latach siedemdziesiątych XX w., red. M. Marcinkiewicz, Szczecin 2011
• Obchody millenijne 1966 roku w świetle dokumentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Warszawa 1998
• Opozycja demokratyczna w Polsce w świetle akt KC PZPR (1976-1980), wybór, wstęp i oprac. Ł. Kamiński, P. Piotrowski, Wrocław 2002
• Opozycja demokratyczna w PRL w latach 1976-1981, red. W. Polak in., Gdańsk 2012
• Opozycja małopolska w dokumentach 1976-1980, wy¬bór i oprac. A. Roliński, Kraków 2003
• Pawlicka Katarzyna, Polityka władz wobec Kościoła katolickiego(grudzień 1970- październik 1978), Warszawa 2004
• Paziewski Michał, o. Hubert Czuma, [w:] Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-1989 t. III, red. J. Skórzyński, P. Sowiński, M. Strasz, Warszawa 2006, s. 68-70
• Paziewski Michał, Przedsierpniowa opozycja demokratyczna na Pomorzu Zachodnim, [w:] Miedzy Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008, s. 55-86
• Piasecki Bronisław, Zając Marek, Prymas Wyszyński nieznany. Ojciec duchowy widziany z bliska, Kraków 2016
• Plany pracy Departamentu IV MSW na lata 1972- 1979, oprac. M. Biełaszko, A. Piekarska, P. Tomasik, C. Wilanowski, Warszawa 2007
• Polak Grzegorz, Kto jest kim w Kościele. Warszawa 1999
• Polak Wojciech, Kościół katolicki wobec Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego ,,Solidarność" w latach 1980-1989, [w:] Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, red. J. Kłaczkow, W. Rozynkowski, Toruń 2012, s. 404-425
• Po czerwcu ’76. Pouczenia dla Gierka, ,,Rzeczpospolita” z 29-30 IV 1996
• Przybysz Milena, Wyspy wolności. Duszpasterstwo akademickie w Łodzi w latach 1945-1989, Łódź 2008
• Raina Peter, Kardynał Wyszyński. Czasy prymasowskie 1976, Biała Podlaska- Warszawa 2010
• Raina Peter, Kardynał Wyszyński. Czasy prymasowskie 1977, Biała Podlaska- Warszawa 2010
• Raina Peter, Kardynał Wyszyński. Czasy prymasowskie 1978, Biała Podlaska- Warszawa 2010
• Raina Peter, Kardynał Wyszyński. Czasy prymasowskie 1979, Biała Podlaska- Warszawa 2010
• Raina Peter, Kardynał Wyszyński. Czasy Prymasowskie 1980, Biała Podlaska- Warszawa 2010
• Raina Peter, Kardynał Wyszyński. Czasy Prymasowskie 1981, Biała Podlaska- Warszawa 2010
• Raina Peter, Kardynał Wyszyński i Solidarność, Warszawa 2005
• Raina Peter, Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski w służbie Kościoła i Narodu, tom pierwszy 1970-1981, Warszawa 1995
• Rozmowy na Zawracie. Taktyka walki z opozycją demokratyczną październik 1976- grudzień 1979, oprac. A. Friszke, M. Zaremba, Warszawa 2008
• Sasanka Paweł, Czerwiec 1976. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2006
• Skórzyński Jan, Siła bezsilnych. Historia Komitetu Obrony Robotników, Warszawa 2012
• Skórzyński Jan, Głodówka u św. Marcina, [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, Warszawa 2008, s. 441-458
• Sobieraj Marcin, Między oporem a lojalnością. Działania SB wobec KUL na przykładzie rozpracowania prof. Jerzego Kłoczowskiego, Lublin 2015
• Sobieraj Marcin, Wstęp, [do:] Kościół i opozycja na Lubelszczyźnie w dokumentach SB 1971-1983, Lublin 2009
• Sommer Tomasz, Pazio Rafał, X. Małkowski. Krzyż In hoc signo vinces!, Warszawa 2012
• Stefaniak Marcin, Działalność aparatu bezpieczeństwa wobec biskupa Jerzego Stroby i kurii szczecińsko- kamieńskiej w latach 1972-1978, [w:] Aparat bezpieczeństwa wobec kurii biskupich w Polsce, red. A. Dziurok, Warszawa 2009, s. 337-353
• Stefaniak Marcin, Sprawa Jacka Smykała jako przykład działalności aparatu represji wobec uczestników Duszpasterstwa Akademickiego o. Huberta Czumy SJ, [w:] Miedzy Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008, s. 149-163
• Szanyok Bożena, Duszpasterstwo akademickie o. Ludwika Wiśniewskiego we Wrocławiu i Krakowie, [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1980- 1989, red. N. Jarska, J. Olaszek, Warszawa 2015, s. 332-348
• Szanyok Bożena, Duszpasterz. Rozmowy z ojcem Ludwikiem Wiśniewskim, Kraków 2012
• Szanyok Bożena, Duszpasterz w PRL. Ojciec Ludwik Wiśniewski, [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, Warszawa 2008, s. 425-440
• Szarek Jarosław, Doświadczenie duszpasterstw akademickich Krakowa lat siedemdziesiątych XX w. [w:] Duszpasterstwa środowiskowe w latach 1945- 1989. Archidiecezja Krakowska, red. C. Kuta, J. Marecki, Kraków 2015, s.
• Terlecki Ryszard, Uniwersytet Latający i Towarzystwo Kursów Naukowych 1977-1981, Kraków- Rzeszów 2000
• Tokarczuk Ignacy, Kazania pod specjalnym nadzorem, oprac. L. Żbikowska, Marki-Struga 1998
• Uroczystości millenijne 1966 roku. Sprawozdania urzędów spraw wewnętrznych, Warszawa 1996
• Waligóra Grzegorz, Opozycja przedsierpniowa na Dolnym Śląsku, [w:] Miedzy Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008, s. 87-97
• Waligóra Grzegorz, Ruch Obrony Praw Człowieka I Obywatela, Warszawa 2006
• W cieniu Prymasa Tysiąclecia. Z profesorem Romualdem Kukołowiczem rozmawia Piotr Bączek, Warszawa 2001
• Wizyta Jana Pawła II w Polsce 1979. Dokumenty KC PZPR i MSW, oprac. A. Friszke, M. Zaremba, Warszawa 2005
• Włodkowski Roman, Szczecińskie Duszpasterstwo Akademickie lat siedemdziesiątych w świetle dokumentów państwowej administracji wyznaniowej, [w:] Miedzy Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008, s.165-180
• Wojcieszyk Elżebieta, Władze- Kościół- ,,Solidarność”. Studium problemu na przykładzie województwa poznańskiego, [w:] Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1980-1989, red. K. Białecki, Poznań 2011, s. 39-68
• Wołosiuk Leszek, A Kościół trwa. Rozmowy z Kardynałem Gulbinowiczem, Wrocław 2000
• Zaremba Marcin, Zimno, ciepło, gorąco. Nastroje Polaków od ,,zimy stulecia” do lata 1980, [w:] Solidarność od wewnątrz 1980-1981, red. A. Friszke, K. Persak, P. Sowiński, Warszawa 2013, s. 11-38
• Zaremba Piotr, Młodopolacy. Historia Ruchu Młodej Polski, Gdańsk 2000
• Zapomniany rok 1966. W XXX rocznice obchodów Millenium Chrztu Polski, red. L. Mażewski, W. Turek, Gdańsk 1996
• Zieja Jan, Żyjąc ewangelią. Spisane przez Jacka Moskwę, Kraków 2010
• Zieliński Zygmunt, Bober Sabina, Kościół w Polsce 1944-2007, Poznań 2009
• Zuzowski R., Komitet Samoobrony Społecznej KOR. Stu¬dium dysydentyzmu i opozycji politycznej w Polsce, Wrocław-Warszawa-Kraków 1996
• Żaryn, Bp Ignacy Tokarczuk [w:] Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-1989, t. 2, Warszawa 2002, s. 337–339
• Żaryn Jan, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003
• Żaryn Jan, Jan Paweł II pogromca żelazne kurtyny, [w:] Solidarność z Błoń. Wokół nauczania społecznego Jana Pawła II, red. M. Drzonek, M. Siedziako, Szczecin 2011, s. 21
• Żaryn Jan, Kościół katolicki- hierarchia, kapłani, świeccy, [w:] Między Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008
• Żaryn Jan, Kościół w PRL, Warszawa 2004