Dziecko i dzieciństwo w świetle wybranych źródeł narracyjnych (do XIV w.)

• Authors: Teterycz‑Puzio Agnieszka

Title variants

EN

Child and childhood in the light of selected narrative sources (until the end of the 14th century)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Odkrycie dzieciństwa przypisuje się epokom późniejszym w stosunku do średniowiecza. Jednak tematyka związana z dzieciństwem nie jest obca źródłom średniowiecznym. Najwięcej informacji w wybranych źródłach z XI–XIV w. (głównie kronikach i żywotach świętych) odnoszących się do dzieciństwa dotyczy tego okresu w życiu władców i świętych. W średniowieczu okres dzieciństwa w życiu człowieka niósł ze sobą wiele niebezpieczeństw, np. masową umieralność noworodków i niemowląt, bardzo dużą umieralność dzieci, o czym wspominają żywoty świętych, często opisując przypadki zachorowań dzieci, wyleczonych za wstawiennictwem świętego. Dziecku – następcy tronu zagrażali też dorośli pretendenci do objęcia władzy. W średniowieczu zatem czekano na szybkie zakończenie tego okresu w życiu człowieka. Zaś władca‑dziecko zwykle jest wychwalany przez kronikarzy przez przywołanie cech właściwych dorosłym. Nieposiadanie potomstwa stanowiło powód do zmartwień głównie z powodu braku następcy, ale źródła wspominają też o wstydzie z powodu bezdzietności. Są też wzmianki dotyczące leczenia niepłodności. W kronikach i żywotach świętych znajdujemy także opisy zachowań będących przejawami troski rodzicielskiej i czułych postaw wobec dziecka. „Lata sprawne” w średniowieczu osiągano najczęściej w wieku 12‒14 lat. Źródła prezentują obyczaje związane z przekraczaniem przez dziecko pewnych etapów życia, np. postrzyżyny. Sporo uwagi źródła poświęcają zagadnieniom dotyczącym opieki nad księciem dzieckiem, którą mogła sprawować matka, krewni lub przedstawiciele możnowładztwa. W kronikach i żywotach świętych znajdujemy dużo informacji odnoszących się do sposobów kształcenia dzieci, dowiadujemy się o opiekunach i wychowawcach władców, też o staraniach w celu zapewnienia dostatniej przyszłości dzieciom, spotykamy także np. wzmianki o dziecięcych zabawkach. W świetle źródeł widzimy, że w średniowieczu opiekowano się dziećmi i troszczono o nie.

EN

Although discovery of childhood is usually ascribed to periods following the Middle Ages, subjects related to this stage of life appear in mediaeval sources. Most of information regarding childhood in the selected sources from 11th‑14th centuries (mainly chronicles and hagiography) refer to the childhood of rulers or saints. This period in human life involves many dangers, such as extremely high mortality rate of newborn babies and infants, as well as very high mortality of children in general. References to these subjects can be found in hagiography, describing cases of children being miraculously cured be the saint’s intercession. A child – heir to the throne was also in danger from the grown up pretenders to power. Sometimes children are represented as a burden, particularly in the time of war. Lack of progeny poses a problem mainly because of want of heir, but sources (e.g. Master Wincenty) describe shame caused by childlessness. Treatments for infertility are also mentioned, for instance in the case of the Duke of Sieradz Leszek the Black and his wife Gryfina. Chronicles and hagiography give examples of parental concern and affection towards children. In the Middle Ages children came of age between 12th and 14th year. There are records of transition rites to mark that moment, such as ceremonial hair‑cutting practiced by the Slavs. Sources discuss at length matters of custody of a child‑prince that could be entrusted to his mother (e.g. Helena, Grzymisława), other family members or representatives of nobility. Chronicles and hagiography include ample information regarding education of children (e.g. in case of saints – seven liberal arts), as well as their tutors and guardians. Great care was taken to provide for children’s affluent future. When praising a child‑ruler, chroniclers attribute qualities of an adult to him. Characteristics and behaviour assigned to childhood in modern times are also present in mediaeval sources, even though the singularity of this period in life was not thoroughly appreciated at that epoch. Though childhood was expected to end as soon as possible (because of the above mentioned dangers it entailed), children were by no means neglected.

Keywords

PL

XI‑XIV w.; choroby dzieci; dziecko; dzieciństwo; kroniki średniowieczne; opieka nad dzieckiem; troska o dziecko; żywoty świętych

EN

11th‑14th centuries; child; child care; childhood; childhood diseases; concern for a child; lives of the saints; mediaeval chronicles

• Publisher: Gdańskie Seminarium Duchowne, Kuria Metropolitalna Gdańska
• Journal: Studia Gdańskie
• Year: 2011
• Issue: 28
• Pages: 257-276

Contributors

author

Teterycz‑Puzio Agnieszka

• Instytut Historii i Politologii Akademia Pomorska Słupsk

References

• Anonim tzw. Gall, Kronika polska, Wrocław 1989.
• Brata Mikołaja z Polski pisma lekarskie, Poznań 1920.
• Długosz J., Roczniki czyli kroniki sławnego królestwa polskiego, Warszawa 2009.
• Kronika Janka z Czarnkowa, Kraków 1996.
• Kosmasa Kronika Czechów, Warszawa 1968.
• Kronika Thietmara, Kraków 2002.
• Kronika wielkopolska, Kraków 2010.
• Księga Henrykowska, Wrocław 1991.
• Legenda świętej Jadwigi, Wrocław 1993.
• Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, Wrocław 1996.
• Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, Toruń 2005.
• Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego, Warszawa 1966.
• Powieść lat minionych, Wrocław 1999.
• Rocznik Traski, Monumenta Poloniae, Historica ,t. 2, Lwów 1872.
• Średniowieczne żywoty i cuda patronów Polski, Warszawa 1987.
• Żywot św. Stefana króla Węgier czyli Kronika węgiersko‑polska, Warszawa 2003.
• Aries P., Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, Gdańsk 1995.
• Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895.
• Dowiat J., Kształcenie umysłowe synów książęcych i możnowładczych w Polsce i niektórych krajach sąsiednich w X‑XII w., w: Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury polskiej, red. J. Dowiat i in., Warszawa 1972, s. 79‒90.
• Heck R., Mentalność i obyczaje pierwszego księcia legnickiego Bolesława Rogatki, „Szkice legnickie” 1976, t. 9, s. 27‒53.
• Jasiński K., Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Poznań 2001.
• Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa‑Wrocław 1991.
• Klapisch‑Zuber Ch., Kobieta i rodzina, w: Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, Warszawa 2000, s. 355‒387.
• Nikodem J., Parens tanti pueri. Władysław Herman w Gallowej wizji dziejów dynastii, „Kwartalnik Historyczny”, 2010, t. 117, z. 1, s. 6‒22.
• Ożóg K., Przemysł II, w: Piastowie. Leksykon, red. K. Ożóg, S. Szczur, Kraków 1999, s. 154‒161
• Sobociński W., Historia rządów opiekuńczych, „Czasopismo Prawno‑Historyczne”, 1949, t. 4, s. 228‒351.
• Teterycz‑Puzio A., Zamachy stanu w Małopolsce w okresie rozbicia dzielnicowego, w: Zamach stanu w dawnych społecznościach, red. A. Sołtysiak, Warszawa 2004, s. 349‒358.
• Tyszkiewicz J., Człowiek w środowisku geograficznym Polski, Warszawa 1981.
• Tyszkiewicz J., Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1983.
• Witkowski S., Lekarz Mikołaj z Polski nowoodkryty pisarz łaciński XIII w., Kraków 1919.
• Wiszewski P., Piąte koło i złoty dzban koło czyli profetyczna wizja w Kronice Kadłubka (III, 26), w: Causa creandi. O pragmatyce źródła historycznego, red. S. Rosik i P. Wiszewski, Wrocław 2005, s. 479‒495
• Żmudzki P., Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000.
• Żołądź‑Strzelczyk D., Dzieciobiorki, pęporzezki, baby, kto zajmował się „babieniem” w dawnej Polsce w: Cognitioni gestorum. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, red. D. A. Sikorski, A. M. Wyrwa, Poznań‑Warszawa 2006, s. 571‒580.
• Żołądź‑Strzelczyk D., Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002.
• Żołądź‑Strzelczyk D., Pielęgnacja i karmienie niemowląt w Polsce średniowiecznej w: Nihil superfluum esse. Prace z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 349‒366.
• Żołądź‑Strzelczyk D. , Kabacińska K., Charakterystyka wybranych zabaw dziecięcych, w: Dawne zabawy dziecięce, red. D. Żołądź‑Strzelczyk, K. Kabacińska, Kielce‑Warszawa 2008, s. 7‒16.