„Żydokomuna” w aparacie władzy „Polski Ludowej”. Mit czy rzeczywistość?

• Authors: Szumiło Mirosław

Title variants

EN

“Judeo-Communism” in the Power Apparatus of “People’s Poland”. Myth or Reality?

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Udział ilościowy i jakościowy komunistów Żydów w aparacie władzy „Polski Ludowej” był wyjątkowo duży, a w niektórych segmentach (centralny aparat partyjny, bezpieka, propaganda) wręcz dominujący. Mniejszość żydowska cieszyła się w Polsce autonomią i względnymi przywilejami. Było to w istocie odwzorowanie sytuacji ze Związku Sowieckiego lat dwudziestych. Celem niniejszego artykułu jest podsumowanie dotychczasowych wyników badań nad zaangażowaniem Żydów w aparat władzy komunistycznej w Polsce w oparciu o publikacje naukowe i źródłowe oraz częściowo własne badania autora w tym zakresie. W artykule przypomniano, na czym polegał mit „żydokomuny” w aparacie władzy „Polski Ludowej”, skąd się wziął i jaki miał wpływ na postawy antysemickie w polskim społeczeństwie. Następnie scharakteryzowano liczebność i wpływ Żydów w strukturach władzy komunistycznej w okresie stalinowskim i gomułkowskim, ze szczególnym uwzględnieniem aparatu bezpieczeństwa. Przyjrzano się także przyczynom takiego zaangażowania Żydów po stronie komunistów i ich awansu w aparaciewładzy oraz problemowi ich tożsamości narodowej. Artykuł stanowi próbę weryfikacji mitu, tj. ustalenia, jak dalece pokrywał się on z rzeczywistością.

EN

The quantitative and qualitative participation of communist Jews in the power apparatus of “People’s Poland” was exceptionally large, and in some segments (the central party apparatus, secret police, propaganda) even dominating. Jewish minority enjoyed autonomy and relative privileges in Poland. It was in fact a mapping of the situation from the Soviet Union of the twenties. The purpose of this article is to summarise the results of research on the involvement of Jews in the apparatus of communist authorities in Poland so far, based on scientific and source publications, and partly the author’s own research in this area. The article reminds us of the myth of “Judeo-Communism” (żydokomuna) in the power apparatus of “People’s Poland”, where it came from and what was its influence on anti-Semitic attitudes in Polish society. Next, the number and influence of Jews in the structures of the communist authorities in the Stalinist period and in the times of Gomułka is characterised with particular emphasis on the security apparatus. It also looks into the reasons for such involvement of Jewish on the communist side and their promotion in the power apparatus, and the problem of their national identity. The article is an attempt to verify the myth, i.e. to determine how much it coincided with reality.

Keywords

PL

mit „żydokomuny”; aparat władzy komunistycznej; „Polska Ludowa”; mniejszość żydowska

EN

myth of a “Jewish Communism”; apparatus of communist power; “People’s Poland“; Jewish minority

• Publisher: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
• Journal: Pamięć i Sprawiedliwość
• Year: 2018
• Issue: 32
• Pages: 27-60

Contributors

author

Szumiło Mirosław

• Instytut Pamięci Narodowej
• Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

References

• Aleksiun N., Ruch syjonistyczny wobec systemu rządów w Polsce w latach 1944–1949 [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001.
• Bagieński W., Wywiad cywilny Polski Ludowej w latach 1945–1961, t. 1, Warszawa 2017.
• Bechta M., Pogrom czy odwet? Akcja zbrojna Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w Parczewie 5 lutego 1946 r., Poznań 2014.
• Berendt G., Życie żydowskie w Polsce w latach 1950–1956. Z dziejów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, Gdańsk 2006.
• Brzeziński P., Zapomniani dygnitarze. Pierwsi sekretarze Komitetu Wojewódzkiego PPR/ PZPR w Gdańsku w latach 1945–1990. Szkice biograficzne, Gdańsk 2013.
• Cenckiewicz S., Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991, Poznań 2011.
• Checinski M., Poland. Communism – Nationalism – Anti-Semitism, New York 1982.
• Chodakiewicz M., Po zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947, Warszawa 2008.
• Ciborska E., Dziennikarze z władzą (nie zawsze) w parze, Warszawa 1998.
• Cimek H., Mniejszości narodowe w ruchu rewolucyjnym w II Rzeczypospolitej, Rzeszów 2011.
• Dobroszycki L., Restoring Jewish Life in Post-War Poland, „Soviet-Jewish Affairs” 1973, nr 2.
• Dudek A., Komitet wojewódzki PZPR jako lokalny ośrodek władzy – na przykładzie Krakowa [w:] Centrum władzy w Polsce 1948–1970, red. A. Paczkowski, Warszawa 2003.
• Dziuba A., Totalitaryzacja. Polska Partia Robotnicza na scenie politycznej województwa śląskiego (1945–1948), Katowice 2016.
• Eisler J., Polski rok 1968, Warszawa 2006.
• Engel D., Patterns of Anti-Jewish Violence in Poland 1944–1946, „Yad Vashem Studies” 1998, t. 26.
• Gerrits A., The Myth of Jewish Communism. A Historical Interpretation, Brussels 2009.
• Girzyński Z., Czystki polityczne w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w latach 1947–1956, „Czasy Nowożytne” 1999, t. 6.
• Grabski A., Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944–1949), Warszawa 2004.
• Grabski A., Żydzi w Polskiej Partii Robotniczej (1945–1948) [w:] Polska Partia Robotnicza 1844–1948. Studia i szkice, red. M. Krzysztofiński, Rzeszów 2014.
• Gross J.T., Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie: historia moralnej zapaści, Kraków 2008.
• Gross J.T., Upiorna dekada. Eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców, komunistów i kolaboracji 1939–1948, Kraków 2007.
• Gutman I., Krakowski S., Unequal Victims. Poles nad Jews During World War Two, New York 1986.
• Hurwic-Nowakowska I., Żydzi polscy (1947–1950). Analiza więzi społecznej ludności żydowskiej, Warszawa 1996.
• Jasiewicz K., Rzeczywistość sowiecka 1939–1941 w świadectwach polskich Żydów, Warszawa 2010.
• Kainer A., Żydzi a komunizm, „Krytyka” 1983, nr 15.
• Kamiński Ł., Polacy – Żydzi – komunizm 1945–1968. Próba nowego spojrzenia [w:] Społeczność żydowska w PRL przed kampanią antysemicką lat 1967–1968 i po niej, red. G. Berendt, Wrocław 2009.
• Kersten K., Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939–1968, Warszawa 1992.
• Kopstein J.S., Wittenberg J., Who Voted Communists? Reconsidering the Social Bases of Radicalism in Interwar Poland, „Slavic Review” 2003, t. 62, nr 1.
• Krajewski K., Łabuszewski T., Białostocki Okręg AK-AKO, VII 1944 – VIII 1945, Warszawa 1997.
• Krajewski S., Reflexions of a Polish Polish Jew, „East European Affairs” 1997, t. 27, nr 1.
• Krysiak D., Polska Partia Robotnicza w województwie olsztyńskim w latach 1945–1948.
• Struktury, ludzie, działalność, Olsztyn–Białystok–Warszawa 2017.
• Krzysztofiński M., Komuniści na Rzeszowszczyźnie 1918–1944/1945, Rzeszów 2010.
• Lendvai P., Antysemityzm bez Żydów, Warszawa 1987.
• Lesiakowski K., Emigracja osób pochodzenia żydowskiego z Polski w latach 1968–1969, „Dzieje Najnowsze” 1993, nr 2.
• Levy R., Pauker A., The Rise and Fall of Jewish Communist, California 2001.
• Magier D., Kolaboracja z bolszewikami w regionie bialskopodlaskim w sierpniu 1920 roku – skala, motywy, konsekwencje [w:] Wobec komunizmu. Materiały z sesji naukowej pt. „Lubelskie i południowe Podlasie wobec komunizmu 1918–1989”, red. D. Magier, Radzyń Podlaski 2006.
• Mantel F., Stosunki polsko-żydowskie, Paryż 1986.
• Mieczkowski J., Żydzi, Niemcy i Ukraińcy na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1956. Liczba, położenie i działalność polityczna, Szczecin 1994.
• Nussbaum K., Jews in the Kościuszko Division and First Polish Army [w:] Jews in Eastern Poland and the USSR 1939–46, red. N. Davies, A. Polonsky, New York 1991.
• Olejnik L., Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003.
• Paczkowski A., Wstęp [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952. Taktyka, strategia, metody, red. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000.
• Paczkowski A., Żydzi w UB: próba weryfikacji stereotypu [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001.
• Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 1–2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
• Pióro T., Czystki w Wojsku Polskim 1967–1968, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1997, nr 2.
• Rokicki K., Aparatu obraz własny. Analiza wykresów porównawczych dotyczących kadry aparatu bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1955 [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski i T. Łabuszewski, Warszawa 2005.
• Rokicki K., Portret zbiorowy kadry X Departamentu [w:] Departament X MBP. Wzorce – struktury – działanie, red. K. Rokicki, Warszawa 2007.
• Roszkowski W. (A. Albert), Historia Polski 1914–1997, Warszawa 1998.
• Sack J., Oko za oko. Przemilczana historia Żydów, którzy w 1945 r. mścili się na Niemcach, Gliwice 1991.
• Schatz J., Świat mentalności i świadomości komunistów polsko-żydowskich – szkic do portretu [w:] Społeczność żydowska w PRL przed kampanią antysemicką lat 1967–1968 i po niej, red. G. Berendt, Wrocław 2009.
• Schatz J., The Generation. The Rise and Fall of the Jewish Communists of Poland, Berkeley 1991.
• Shore M., Dzieci rewolucji. Historia pewnej warszawskiej rodziny, „Midrasz” 2005, nr 10.
• Siemiątkowski Z., Wywiad a władza. Wywiad cywilny w systemie sprawowania władzy politycznej PRL, Warszawa 2009.
• Sobór-Świderska A., Jakub Berman. Biografia komunisty, Warszawa 2009.
• Spałek R., Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948–1956, Warszawa–Poznań 2014.
• Stankowski A., Nowe spojrzenie na statystyki dotyczące emigracji Żydów z Polski po 1944 roku [w:] G. Berendt, A. Grabski, A. Stankowski, Studia z historii Żydów w Polsce po 1945 r., Warszawa 2000.
• Stola D., Emigracja pomarcowa, Warszawa 2000.
• Szaynok B., Z historią i Moskwą w tle. Polska a Izrael 1944–1968, Warszawa 2007.
• Sztama P., Prawnicy (adwokaci, prokuratorzy, sędziowie) występujący w sprawie gen. bryg. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” w latach 1950–1953. Próba portretu zbiorowego [w:] Zbrodnie sądowe w latach 1944–1989. Konformizm czy relatywizm moralny środowisk prawniczych?, red. M. Grosicka i D. Palacz (w druku).
• Szumiło M., Egzekutywa Komitetu Wojewódzkiego PPR w Lublinie (1944–1948) [w:] Dzieje biurokracji, t. 6, red. T. Bykowa, A. Górak., G. Smyk, Lublin 2016.
• Szumiło M., Elita Polskiej Partii Robotniczej (1944–1948). Portret historyczno-socjologiczny [w:] Polska Partia Robotnicza 1844–1948. Studia i szkice, red. M. Krzysztofiński, Rzeszów 2014.
• Szumiło M., Kobiety jako „szare eminencje” w komunistycznej elicie władzy w Polsce, „Res Historica” 2018, nr 45.
• Szumiło M., Moskiewskie korzenie komunistycznej elity władzy w Polsce, „Wrocławskie Studia Wschodnie” 2017, nr 21.
• Szumiło M., Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce, Warszawa 2014.
• Szumiło M., I sekretarze Komitetów Wojewódzkich PPR (1944–1948) – portret zbiorowy, „Dzieje Najnowsze” 2013, nr 3.
• Szumiło M., Żydzi w kadrze kierowniczej Związku Patriotów Polskich w ZSRS (1943–1946) [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. M. Grądzka-Rejak i A. Namysło, Kraków–Katowice–Warszawa 2017.
• Szwagrzyk K., Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków–Wrocław 2005.
• Szwagrzyk K., Żydzi w kierownictwie UB. Stereotyp czy rzeczywistość?, „Biuletyn IPN” 2005, nr 11.
• Śpiewak P., Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa 2012.
• Unterman A., Żydzi. Wiara i życie, Warszawa 2005.
• Werblan A., Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009.
• Wierzbicki M., Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką (1939–1941), Warszawa 2001.
• Wrona J., Polska Partia Robotnicza wobec partii i ugrupowań satelickich [w:] Polska Partia Robotnicza 1844–1948. Studia i szkice, red. M. Krzysztofiński, Rzeszów 2014.
• Wroński M., Zagadka śmierci profesora Mariana Grzybowskiego, wyd. 2, Warszawa 2007.
• Zaremba M., Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm: nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2001.
• Zawadka K., Komitet Wojewódzki PZPR w Lublinie 1948–1956. Struktura, ludzie, mechanizm funkcjonowania, Lublin 2014.
• Zieliński K., O Polską Republikę Rad. Działalność polskich komunistów w Rosji Radzieckiej 1918–1922, Lublin 2013.