Eine kleine trup, czyli dywan z wkładką. Polska powieść kryminalna – opis kilku przykładów (z sugestią teorii)

• Authors: Jakub Z. Lichański

Title variants

EN

Eine kleine trup – thast is, A Carpet with an Inlay: A Polish crime novel – a description of a few examples (with the suggestion of theory)

Abstracts

EN

The Polish crime novel, especially written after 1989, raises several research questions. The first is a question about the chronology of Polish literature, and at the same time – the dependence of its development on political changes. Second –whether such changes actually had (or have) an impact on, for example, formalissues related to the shape of this literature. Perhaps the political changes could have influenced the taking up of topics that were previously impossible to describe. This study aims to describe and analyze the Polish detective novel from a slightly different perspective, namely to describe it as a certain object. Therefore, chronological issues will not play a major role here; will be treated as an auxiliary parameter. On the other hand, the article will emphasize the importance of the thesis that the crime novel becomes, just after 1989, a novel of a moral and psychological nature. It also shows a tendency towards something that the authors themselves describe as a “crime comedy”. Therefore, the article contains an outline of the research problem (a literary work as an object), and the main thesis is the independence of formal issues from the issues of political change; research methods are primarily a description of the object, resp. of a literary work and its features such as: the setting (specific and described precisely or schematically), the language of the protagonists/antagonists/narrator (conventional or individualized, with intertextual allusions), conventional or individualized characters, a riddle (the most important, pretext, reveals the second bottom). I try to show that political changes have influenced the taking up of topics that were previously impossible to describe. On the other hand, the very issues of political changes on the sphere of composition affect only the linguistic layer of the works.

PL

Polska powieść kryminalna, szczególnie powstająca po roku 1989, wywołuje co najmniej dwa pytania badawcze. Pierwsze o chronologię literatury polskiej, a zarazem o uzależnienie jej rozwoju od przemian politycznych. Drugie o to, czy faktycznie zmiany takie miały (bądź mają) wpływ na kwestie np. formalne związane z kształtem tejże literatury. Zmiany polityczne mogły zapewne wpłynąć na podejmowanie tematów dotąd niemożliwych do opisu. Niniejsze studium ma na celu opis oraz analizę polskiej powieści kryminalnej z nieco innej perspektywy, a mianowicie opisu jej jako pewnego obiektu w znaczeniu, jaki nadał temu pojęciu Nicolai Hartmann. Stąd kwestie chronologiczne nie odegrają tu większej roli; będą traktowane jako pewien parametr pomocniczy. Natomiast artykuł podkreśla znaczenie tezy, że powieść kryminalna staje się, właśnie po roku 1989, powieścią o charakterze obyczajowo-psychologicznym. Także coraz silniej przejawia się w niej tendencja do czegoś, co sami autorzy określają jako „komedia kryminalna”. Artykuł zawiera zatem zarysowanie problemu badawczego (dzieło literackie jako obiekt), zaś główna teza to niezależność kwestii formalnych od problematyki przemian politycznych. Przyjęte w artykule metody badawcze to przede wszystkim opis obiektu, resp. dzieła literackiego i takich jego cech, jak: miejsce akcji (konkretne i opisane precyzyjnie bądź schematycznie), język protagonistów/antagonistów/narratora (konwencjonalny lub zindywidualizowany, z aluzjami intertekstowymi), postacie konwencjonalne lub zindywidualizowane, zagadka (najważniejsza, lub pretekstowa, czasem odkrywa drugie dno). Staram się wykazać, że zmiany polityczne wpłynęły na podejmowanie tematów dotąd niemożliwych do opisu. Natomiast same kwestie przemian politycznych na sferę kompozycji mają tylko wpływ głównie w warstwie językowej utworów.

Keywords

EN

a crime novel; a crime comedy; a moral-psychological novel; Nicolai Hartmann; Anna Bińkowska; Marta Kisiel-Małecka; Tadeusz Kostecki; Krzysztof Kotowski; Karolina Morawiecka; Dominik W. Rettinger; Maciej Słomczyński; Olga Warykowska

PL

powieść kryminalna; komedia kryminalna; powieść obyczajowo-psychologiczna; Nicolai Hartmann; Anna Bińkowska; Marta Kisiel-Małecka; Tadeusz Kostecki; Krzysztof Kotowski; Karolina Morawiecka; Dominik W. Rettinger; Maciej Słomczyński; Olga Warykowska

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2023
• Volume: 66
• Issue: 1
• Pages: 27-44

Dates

published

2023

Contributors

author

Jakub Z. Lichański

• Uniwersytet Warszawski

• https://orcid.org/0000000219435069

References

• Bińkowska Anna, Tu się nie zabija, W.A.B., Warszawa 2017.
• Kisiel-Małecka Marta, Dywan z wkładką. Komedia kryminalna, W.A.B., Warszawa 2021.
• Kisiel-Małecka Marta, Efekt pandy. Komedia kryminalna, W.A.B., Warszawa 2021.
• Kostecki Tadeusz, Śmierć przyszła w południe (1964), LTW, Warszawa 2010.
• Kotowski Krzysztof, Święto świateł, Prószyński i S-ka, Warszawa 2013.
• Morawiecka Karolina, Morderca na plebanii czyli klasyczna powieść kryminalna o wdowie, zakonnicy i psie (z kulinarnym podtekstem), Lira, Warszawa 2019.
• Morawiecka Karolina, Śledztwo od kuchni czyli klasyczna powieść kryminalna o wdowie, zakonnicy i psie (z kulinarnym podtekstem), Lira, Warszawa 2020.
• Morawiecka Karolina, Zabójstwo na cztery ręce czyli klasyczna powieść kryminalna o wdowie, zakonnicy i psie (z kulinarnym podtekstem), Lira, Warszawa 2019.
• Morawiecka Karolina, Zagadka drugiej śmierci czyli klasyczna powieść kryminalna o wdowie, zakonnicy i psie (z kulinarnym podtekstem), Lira, Warszawa 2020.
• Rettinger Dominik W., Talizmany, Edipresse Polska, Warszawa 2017.
• Shakespeare William, Wieczór trzech króli, lub co chcecie, [w:] W. Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, przekł. L. Urlich, Gebethner i Wolff, Warszawa–Kraków 1912, t. 4, s. 271–356.
• Słomczyński Maciej, Gdzie jest trzeci król (1966), LTW, Warszawa 2021.
• Warykowska Olga. Eine kleine trup, Novae Res, Gdynia 2020.
• Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1–3, red. K. Szwagrzyk, P. Piotrowski, Wydawnictwo IPN, Warszawa 2005–2008.
• Barańczak Stanisław, Poetyka polskiej powieści kryminalnej, „Teksty” 1973, nr 12 (6), s.63–82.
• Booth Wayne C., The Rhetoric of Fiction, wyd. 2, The University of Chicago Press, Chicago 1983.
• Brzostek Dariusz, Motyw zbrodni. Od chciwego spadkobiercy do seryjnego mordercy, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 281–296.
• Burszta Wojciech Józef, Czubaj Mariusz, Kryminalna odyseja oraz inne szkice o czytaniu i pisaniu, Oficynka, Gdańsk 2017.
• Darska Bernadetta, Czy kryminał feministyczny jest kryminałem kobiecym? Rozważania gatunku i płci, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 177–190.
• Gemra Anna, „Zbrodniarz i panna”: damsko-męskie relacje w wątkach kryminalnych, [w:] Literatura kryminalna. Na tropie źródeł, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2015, s. 35–56, 243–262.
• Hartmann Nicolai, Über die Stellung der ästhetischen Werte im Reich der Werte überhaupt, [w:] N. Hartmann, Kleinere Schriften, Berlin 1958, t. 3, s. 314–321(tł. pol. w: W. Galewicz, N. Hartmann, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, s. 309–320). https://doi.org/10.1515/9783110855203.314
• https://www.byzantium1200.com/ [dostęp: 23.09.2021]
• Ingarden Roman, O dziele literackim, przekł. M. Turowicz, PWN, Warszawa 1960.
• Kokot Joanna, „Niejaki doktor Thorndyke”. Utwory R. Austina Freemana i detektyw naukowiec, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 263–280.
• Larek Michał, Co się wydarzyło w 1959 roku w Polsce ? Powieść kryminalna według Pesco, Alexa i Lema, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 93–106.
• Lichański Jakub Z., Niepopularnie o popularnej. O narzędziach badań literatury, Wydawnictwo Drugie, Warszawa 2018.
• Literatura kryminalna. Na tropie motywów, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2016.
• Literatura kryminalna. Na tropie źródeł, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2015.
• Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014.
• Łotman Jurij M., Teoria chudożestvennogo teksta, Izd. Nauka, Moskva 1970 (tł. pol.: A. Tanalska, Warszawa 1984).
• Łotman Jurij M., Uniwersum umysłu – semiotyczna teoria kultury, red. przekł. przedm. B. Żyłko, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2008.
• Mazurkiewicz Adam, Tendencje rozwojowe współczesnej polskiej literatury kryminalnej, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 151–176
• Mazurkiewicz Adam, U źródeł współczesnej literatury kryminalnej: „powieść tajemnic”, [w:] Literatura kryminalna. Na tropie źródeł, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2015, s. 35–56.
• Piwkowski Włodzimierz, Nieborów. Arkadia, KAW, Łódź 1989.
• Ryszkiewicz Mirosław, Retoryka polskiej postmodernistycznej powieści kryminalnej. Prolegomena, [w:] Retoryka i manipulacja. Technika manipulacji, red. E. Lewandowska-Tarasiuk, J.Z. Lichański, t. III, DiG, Warszawa 2020, s. 89–102 [seria: „Forum Artis Rhetoricae” 62 (3)].
• Ryszkiewicz Mirosław, Retoryka polskiej powieści kryminalnej po roku 1989. Preliminaria, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2021.
• Samsel-Chojnacka Monika, Szwedzka powieść kryminalna jako literatura społecznie zaangażowana, „Studia Humanistyczne AGH” 2011, 10/1, s. 103–118.
• Skotarczak, Dorota, Otwierać, milicja! O powieści kryminalnej w PRL, Wydawnichowska, I. Grin, EMG, Kraków 2017.
• Teorie i praktyki komunikacji, red. G. Habrajska, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2020.
• Tuszyńska Justyna, Depresja detektywa. Tematyzacja problematyki psychologicznej w szwedzkich powieściach kryminalnych, [w:] Literatura kryminalna. Na tropie motywów, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2016, s. 287–352.
• Wróblewska Violetta, Gatunkowy synkretyzm czy eklektyzm? O nowej formule polskiego kryminału po 1989 roku, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 129–150;
• Zariecki W.A., Obraz jako informacja, przekł. Ludwik Suchanek, „Pamiętnik Literacki” 1969, R. 60, z. 1, s. 257–278.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.66.02

Biblioteka Nauki

2231102