Portret przed wynalazkiem fotografii. Fizjonotras Tadeusza Kościuszki

• Authors: Ewa Letkiewicz

Title variants

EN

Portrait before the invention of photography. Tadeusz Kościuszko’s physionotrace

Abstracts

EN

The engraving with the portrait of Tadeusz Kościuszko with a raised saber was one of the most popular images of the Chief from the moment of its creation in 1794 throughout the 19th century, most often copied and travested. Despite its popularity, the portrait has not been the subject of detailed research and has not received a separate study. It was only mentioned during anniversary exhibitions dedicated to Tadeusz Kościuszko and the 1794 Insurrection, when discussing the iconography of Tadeusz Kościuszko and propaganda prints related to the Insurrection. Contrary to the information on the portrait about Quenedey’s authorship (the information concerns Edmé Quenedey 1756–1830) and Delanaux’s engraving, the portrait was associated with the name of Gilles Louis Chrétien (1754–1811). This ambiguity of authorship meant that in the literature on the subject, this portrait which was the prototype for dozens of portraits of Kościuszko with a raised sabre, is referred to as the “Chrétien type” or the “Quenedey type”. The information left on the graphic portrait shows that it was made “mechanically”, using a device called “phisionotrace”. In fact, the engraving was made using the etching technique. The original image of Tadeusz Kościuszko made with physiotrace is not known. It has probably not survived to this day.

PL

Rycina z portretem Tadeusza Kościuszki ze wzniesioną do góry szablą od chwili swego powstania w 1794 roku przez cały wiek XIX należała do najpopularniejszych wizerunków Naczelnika, najczęściej kopiowanych i trawestowanych. Mimo popularności portret nie stał się przedmiotem szczegółowych badań i nie doczekał się odrębnego opracowania. Był jedynie wzmiankowany przy okazji wystaw rocznicowych poświęconych Tadeuszowi Kościuszce i insurekcji 1794 roku, a także omawiania ikonografii Tadeusza Kościuszki oraz druków propagandowych związanych z insurekcją. Wbrew informacji zamieszczonej na portrecie, mówiącej o autorstwie Quenedeya (informacja dotyczy Edmé Quenedeya 1756–1830) i rytowaniu Delanaux, portret łączony był z nazwiskiem Gilles’a Louis Chrétiena (1754–1811). Ta niejednoznaczność autorstwa sprawiała, że w literaturze przedmiotu portret ten, będący pierwowzorem dla dziesiątek portretów Kościuszki ze wzniesioną szablą, określany jest jako „typ Chrétiena” lub jako „typ Quenedeya”. Z informacji pozostawionej na graficznym portrecie wynika, że został on wykonany „mechanicznie”, urządzeniem określonym jako „phisionotrace”. W rzeczywistości rycina wykonana została techniką trawienia. Oryginalny wizerunek Tadeusza Kościuszki wykonany fizjonotrasem nie jest znany. Prawdopodobnie nie zachował się do naszych czasów.

Keywords

PL

ikonografia Tadeusza Kościuszki; portrety sylwetkowe; fizjonotras

EN

iconography of Tadeusz Kościuszko; silhouette portraits; physionotrace

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2023
• Volume: 1
• Issue: 11
• Pages: 11-24

Dates

published

2023

Contributors

author

Ewa Letkiewicz

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Nauk o Kulturze

References

• BÓBR 2000 – Maciej Bóbr, Mistrzowie grafiki europejskiej od XV do XVIII wieku, Warszawa 2000.
• CHODZKO 1859 – Loenard Chodzko, Usque ad finem. Żywoty narodowe z ostatnich lat. Tadeusz Kościuszko, Paryż 1859, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F3602%2FZywoty_21193-1.djvu&p=9 [dostęp: 10.08.2022].
• COURGOIN 1923 – François Courgoin, La gravure en France, des origines a 1900, Paris 1923.
• CYGANOWSKA 1975 – Roma Cyganowska, Ulotka i portret z szablą. Przyczynek do legendy kościuszkowskiej, „Rocznik Krakowski” 1975, t. 46, s. 56–57.
• GITELMAN, PINGREE 2003 – Lisa Gitelman, Geoffrey B. Pingree, New Media 1740–1915, London 2003.
• GUMOWSKI 1917 – Marian Gumowski, Portrety Kościuszki. Studia ikonograficzne do dziejów polskich, t. I, Lwów 1917.
• HALLIDAY 1999 – Tony Halliday, Facing the public. Portraiture in the aftermath of the French Revolution, Manchester–New York 1999.
• HARPER [b.d.] – Douglas Harper, Photograph, [w:] Online Etymology Dictionary, https://www.etymonline.com/word/photograph [dostęp: 4.12.2022].
• HENNEQUIN 1932 – René Hennequin, Les portraits au physionotrace. Catalogue des 1800 premiers portraits de ce genre (cotés de „1” á „R 27”), Troyes 1932.
• JEFFARES [b.d.] – Neil Jeffares, Dictionary of Pastellist before 1800, [online], http://www.pastellists.com/Articles/Quenedey.pdf [dostęp: 11.11.2022].
• Klasyfikator umiejętności [b.d.] – Klasyfikator umiejętności, Forum Akademickie, https://forumakademickie.pl/fa-archiwum/archiwum/98/4/artykuly/21-gwiazdy.htm [dostęp: 30.08.2022].
• Kraków 1946 – Katalog wystawy historycznej 1746. Tadeusz Kościuszko. Obrazy – Pamiątki – Dokumenty w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kraków 1946.
• Kraków 1984 – Katalog, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 1984.
• LETKIEWICZ 2010 – Ewa Letkiewicz, Silhouette – XVIII-wieczny portret sylwetowy i źródła jego powstania, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2010, t. VIII, nr 1.
• Lwów 1917 – Katalog wystawy urządzonej ku czci Tadeusza Kościuszki w setną rocznicę jego zgonu we Lwowie 15 października 1917 roku, Lwów 1917.
• MAZEAU 2012– Guillaume Mazeau, Portraits de peu. Le physionotrace au début du XIXᵉ siècle, „Revue d’histoire du XIXᵉ siècle” 2012, nr 45, s. 35.
• MCKECHNIE 1978 – Sue McKechnie, British Silhouette Artists and their Work 1760–1860, Sotheby Parke Bernet 1978.
• MICHALCZYK 2010 – Zbigniew Michalczyk, Wczesna ikonografia Tadeusza Kościuszki i jej społeczny kontekst w Krakowie przełomu XVIII i XIX wieku, [w:] Socialinių tapatumų reprezentacijos Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kultūroje, red. Paliušytė Aistė, Jankevičiūtė Giedrė, Vilinus 2010, s. 507–537.
• OKOŃ 1996a – Waldemar Okoń, Ikonografia Tadeusza Kościuszki. Wybrane zagadnienia, [w:] Powstanie kościuszkowskie i jego Naczelnik. Historia i Tradycja. Materiały konferencji naukowej Kraków–Wrocław, 28–30 marca 1994, red. Teresa Kulak, Mirosław Frančic, Warszawa 1996, s. 205–223.
• OKOŃ 1996b – Waldemar Okoń, Ikonografia Tadeusza Kościuszki. Wybrane zagadnienia, [w:] Wtajemniczenia. Studia z dziejów sztuki XIX i XX wieku, Wrocław 1996, s. 8–21.
• PAŚ 2011 – Monika Paś, Rękawiczki z portretem Kościuszki w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2011, t. 59, nr 2, s. 217–224.
• PETERSON 2008 – Stephen Peterson, Niépce, Joseph Nicéphore, [w:] Encyclopedia of nineteenth-century photography, red. John Hannavy, New York 2008, s. 1003–1006, http://phsc.ca/camera/wp-content/uploads/2019/07/Encyclopedia-of-19th-Century-Photography.pdf [dostęp: 4.12.2022].
• SHOOK 2013 – John R. Shook, Fotografia. Joseph-Nicéphore Niépce, [w:] 1001 idei, które zmieniły nasz sposób myślenia, red. Robert Arp, Arthur Caplan, Poznań 2013, s. 463.
• Urządzenie Lavatiera [b.d.] – Urządzenie Lavatiera, zdjęcie, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Silhouette [dostęp: 15.11.2022].
• WEYNANT [b.d.] – Thomas Weynant, Early Visual Media. Precursors of Photography: The Physionotrace Portraits, Camera Obscura, Camera Lucida. Silhouette, Phisionotrace, Photogenic Drawing, http://users.telenet.be/thomasweynants/precursors.html[dostęp: 1.12.2022].
• WIDACKA 1994 – Hanna Widacka, Portrety Tadeusza Kościuszki w grafice XVIII wieku, Warszawa 1994.
• WIDACKA 1997 – Hanna Widacka, Grafika polska czasów insurekcji, [w:] Kościuszko – powstanie 1794 – tradycja. Materiały z sesji naukowej w 200-lecie powstania kościuszkowskiego, 15–16 kwietnia 1994, red. Jerzy Kowecki, Warszawa 1997, s. 227–240.
• WILAMOWSKI/WNĘK/ZYBLIKIEWICZ 1998 – Maciej Wilamowski, Konrad Wnęk, Lidia A. Zyblikiewicz, Leksykon polskich powiedzeń historycznych, Kraków 1998.
• WOLTANOWSKI 1997 – Andrzej Woltanowski, Kult Tadeusza Kościuszki w grafice warszawskiej 1794, [w:] Kościuszko – powstanie 1794 – tradycja. Materiały z sesji naukowej w 200-lecie powstania kościuszkowskiego, 15–16 kwietnia 1994, red. Jerzy Kowecki, Warszawa 1997, s. 241–267.
• „Journal de Paris”, nr 203 – „Journal de Paris”, nr 203, 21 Juillet 1788, s. 887, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hxk2m2&view=1up&seq=89 [dostęp: 12.11.2022].
• „Journal de Paris”, nr 207 – „Journal de Paris”, nr 207, 25 Juin 1788, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hxk2m1 [dostęp: 10.10.2022].

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.15.02

Biblioteka Nauki

29519315