Search results

1

Ekologia Prus Królewskich, red. W. Zawadzki, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 2022, ss. 296

100%

Kurasz K.

Studia Elbląskie

|

2022

|

vol. 23

443-448

2

The press in Royal Prussia in the 18th century: Problems of reception. State of research and new historiographic perspectives

88%

Chlewicka K.

Rocznik Historii Prasy Polskiej

|

2016

|

vol. 19

|

issue 2

EN

This article deals with the subject of the reception of periodic press in Royal Prussia in the most authoritative histories of the Polish press in the 18th century. Although the newspapers and periodicals of that region make up c. 25% of the total output of the press published in the Polish-Lithuanian Commonwealth, they have been ignored or at best marginalized, even in the most comprehensive and broadly-based studies.

3

Kontakty zakonów mendykanckich z organizacjami cechowymi w Prusach Krzyżackich i Królewskich

88%

Kubicki R.

Komunikaty Mazursko-Warmińskie

|

2018

|

issue 3(301)

440-461

EN

he article examines the mutual relations between the mendicants and guilds in the towns of Teutonic Order and Royal Prussia in the 14th–16th centuries. The preserved sources, in their widest extent, concern the issue of monastic prayer commitments. They show that, in relation to costs, only the largest and richest guilds could afford to have their own chapels, more had altars within monastic churches, and the poorest could only perhaps afford to pay individual monasteries for prayer obligations. The documents also indicate that at the time of the monastic economic crisis, caused by the progress of the Reformation and, consequently, the loss of income from the collection of alms and indulgences, they sought compensation for establishing cooperation with non–guild craftsmen, who, in exchange for paying fees to monasteries, were able to manufacture their products within their service buildings. These rights in Gdańsk and Toruń were confirmed by the king, usually specifying that the named individual could work only for the needs of the monasteries. Subsequent practice indicated that these provisions were violated, and attempts to sell goods caused numerous conflicts in which the town council became involved.

4

Mieczysław Józefczyk: Z dziejów religijnych Pomezanii w XVII wieku, tom I: Synteza dziejów, Malbork 2012, ss. 404; tom II: Źródła do dziejów XVII-wiecznej Pomezanii, Malbork 2013, ss. 501

75%

Zawadzki W.

Studia Elbląskie

|

2014

|

vol. 15

439-441

5

Klasztor paulinów w Topolnie w latach 1685-1818

63%

Szpak J. A.

Komunikaty Mazursko-Warmińskie

|

2023

|

vol. 321

|

issue 2

280-302

EN

The Pauline Order came to Topolno in 1685 by invitation of Adam Zygmunt Konarski and his brother Andrzej Konarski. In the years 1772–1783, Prussians took over the village of Cieleszynek. As in the whole of Poland, the monastery estates exercised corvée with animals and on foot. The following crops were grown on the monastery farms: rye, wheat, oats, barley, peas and green buckwheat. The crops were used for sowing, consumption in the monastery and at the farm. Livestock farming was complementary, its main purpose was to provide oxen and horses for work. There were mills, breweries and distilleries processing farm products. The revenues were dominated by competencies paid for lands confiscated by the Prussian state. Among the expenses, the following were dominant: costs of construction, renovation and artistic works. In 1810, the Prussian king dissolved the monastery, but the Pauline monks worked in the parish until 1818.

PL

Paulinów do Topolna sprowadzili w 1685 r. Adam Zygmunt Konarski i jego brat Andrzej Konarski. W latach 1772-1783 r. prusacy przejęli wieś Cieleszynek. W dobrach klasztoru, jak w całej Rzeczpospolitej obowiązywała pańszczyzna sprzężajna i piesza. W folwarkach klasztornych uprawiano: żyto, pszenicę, owies, jęczmień, groch i tatarkę. Plony były wydatkowane m.in. na zasiewy, spożycie w klasztorze i folwarku. Gospodarka hodowlana miała charakter uzupełniający, a jej głównym celem było dostarczenie siły pociągowej w postaci wołów i koni. W dobrach klasztornych działały młyny, browary i gorzelnie przerabiające produkty folwarczne. Wśród przychodów dominowały kompetencje wypłacanych za skonfiskowane przez państwo pruskie dobra ziemskie. Wśród wydatków dominowały: koszty prac budowlanych, remontowych i artystycznych. W 1810 r. król pruski skasował klasztor, jednak paulini pracowali w parafii do 1818 r.

6

Księgozbiory Czapskich herbu Leliwa w XVIII wieku

63%

Tomaszewski M.

Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi

|

2017

|

issue 11

395-407

EN

The Czapski family in the 18th century belonged to the Royal Prussian elite. Unfortunately, until today, they did not receive wider studies, which they undoubtedly deserve. Their activity was visible in the political, economic and cultural patronage. Several representatives of this rich Prussian family were developing book collections. An example is the brothers Tomasz and Paweł Tadeusz, who in their Gdańsk properties have collected many books on various subjects, written in different languages. Their younger sister Magdalena also became the owner of a large book collection thanks to a marriage with Hieronym Radziwiłł. Other members of the Czapski family also kept such collections in their palaces. The reason for their collection were both scientific and prestigious motives. Nevertheless, it is worth to discuss briefly the part of their activity, which strengthened their position in the hierarchy of the nobility in terms of the so-called external prestige.

7

Edycja IV tomu Protokołów Sejmiku Generalnego Prus Królewskich z lat 1536-1542. Metoda i stan zaawansowania prac

63%

Tandecki J.

Folia Toruniensia

|

2016

|

vol. 16

57-62

8

Sztuka jako narzędzie konfesjonalizacji ewangelickiej w Prusach Królewskich i Książęcych

63%

Birecki P.

Studia Elbląskie

|

2023

|

vol. 24

31-42

EN

The article discusses the place of art in the confessionalisation process that took place in the area of Lutheranism and Calvinism in Royal Prussia and Ducal Prussia. At the time of Martin Luther’s introduction of the reforms, print became the most important medium for the spread of the reformer’s ideas. Thus, the image was relegated to a secondary role and its existence in the church interior was treated in terms of adiaphora. Calvinism rejected the creation and hanging of any images with a figure God in them and Lutheranism accepted their existence as a didactic tool (especially as to inherited medieval altars) and an element to help visualise the confessional distinctiveness of Evangelicals in relation to Catholics. The text presents examples of the use of religious paintings or portraits of Luther to delineate such distinctiveness.

PL

Artykuł mówi o miejscu sztuki w procesie konfesjonalizacji, który miał miejsce w obszarze luteranizmu i kalwinizmu w Prusach Królewskich i w Prusach Książęcych. W chwili wprowadzania reform przez Marcina Lutra druk stał się najważniejszym medium rozprzestrzeniania się idei reformatora. W ten sposób obraz został zepchnięty do drugoplanowej roli, a jego istnienie we wnętrzu kościelnym zostało potraktowane w kategoriach adiafory. Kalwinizm odrzucił tworzenie i zawieszanie w nim jakichkolwiek obrazów z postaciowym Bogiem, a luteranizm zaakceptował ich istnienie w formie narzędzia dydaktycznego (szczególnie odziedziczonych ołtarzy średniowiecznych) oraz elementu pomocnego w wizualizacji konfesyjnej odrębności ewangelików od katolików. W tekście zaprezentowane zostały przykłady użycia obrazów o tematyce religijnej czy portretów Lutra do wyznaczenia takiej odrębności.

9

Działalność misyjna jezuitów rezydencji malborskiej w świetle wykazu konwertytów z lat 1662–1679

63%

Panfil R.

Orientalia Christiana Cracoviensia

|

2018

|

vol. 10

EN

After the end of the Second Northern War t Malbork Jesuits were performing their Christian ministry in the area of the desolated Pomesanian diocese. The work was launched in extreme living conditions. They started they work immediately after ceasing military actions. The missionaries, preachers and operators were setting off for parishes which were abandoned during the war by secular clergy in Żuławy Malborskie (Werder), Prusy Górne (Oberland) and the borderlands with Lutheran Dutchy of Prussia. One of the major tasks of the Malbork Jesuits was recatholisation of diocese areas which was carried out by missionary work and religious convertions of the local dissidents (mainly Lutherans) to Catholicism. Thanks to the report entitled Series eorum Qui Societatis Jesu opera ab Anno Salutis 1662 ad 1678, Fidem Catholicam sunt amplexi in Polonia we can learn about their missionary work. The report was originally prepared for Sacred Congregation for the Propagation of the Faith in Rome. The source text is the subject of the analysis in this article.

PL

Po zakończeniu II wojny północnej (1656– 1660) jezuici rezydencji malborskiej pełnili posługę duszpasterską na obszarze spustoszonej diecezji pomezańskiej. Pracę rozpoczęli niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych w ekstremalnych warunkach bytowych. Misjonarze, kaznodzieje i operariusze wyruszali do opuszczonych przez duchowieństwo świeckie parafii na Żuławach Malborskich i w Prusach Górnych oraz na pograniczu z luterańskimi Prusami Książęcymi. Jednym z głównych zadań jezuitów malborskich była rekatolizacja obszaru diecezji, której dokonywali poprzez pracę misyjną i konwersje na katolicyzm miejscowych innowierców, głównie luteran. Owoce pracy misyjnej jezuitów rezydencji malborskiej w latach 1662–1679 poznajemy dzięki tekstowi źródłowemu zatytułowanemu Series eorum Qui Societatis Jesu opera ab Anno Salutis 1662 ad 1678, Fidem Catholicam sunt amplexi in Polonia, który powstał w ramach sprawozdań Fructus Spiritualis przygotowywanych dla utworzonej w 1622 roku Kongregacji Propagandy Wiary w Rzymie. Jest on przedmiotem analizy w niniejszym artykule.

10

Mendykanci wobec reformacji w Prusach Królewskich i Zakonnych do 1526 roku

63%

Kubicki R.

Odrodzenie i Reformacja w Polsce

|

2019

|

vol. 63

PL

Celem artykułu jest próba prześledzenia reakcji wspólnot mendykanckich na wydarzenia związane z wystąpieniem Marcina Lutra. Problem ten zaprezentowano na przykładzie klasztorów w Prusach Krzyżackich i Zakonnych. Jako datę końcową opracowania przyjęto rok 1526. Obok perspektywy dziejów instytucjonalnych poszczególnych zgromadzeń zagadnienie to przedstawione zostało również z punktu widzenia szeregowych zakonników oraz ich indywidualnych decyzji i motywacji.

EN

The goal of the article is an attempt to follow the reaction of mendicant communities to the events connected with Luther’s theses. This problem is presented based on the example of monasteries in Royal and Teutonic Prussia. As the final date of the study the author chose the year 1526. Besides the perspective of the institutional history of particular orders the problem is also presented from the point of view of ordinary monks and their individual decisions and motivations.

11

Kielich z kościoła Bożego Ciała w Elblągu

63%

Woźniak M. F.

Studia Elbląskie

|

2022

|

vol. 23

9-35

EN

The chalice from the Corpus Christi hospital church in Elbląg is one of the most outstanding works of goldsmithing in the area of former Royal Prussia. On the basis of the goldsmith’s mark - which was still rare at the time - it is associated with the person of Dionisius Freymann, a goldsmith active in Elbląg since 1508. The chalice is distinguished by its meticulous workmanship, its high technical quality, but also by its high-class composition of form, using various means of artistic expression. It occupies a position of distinction in the entire abundant output of Prussian goldsmiths of the time. After 1945 it was thought to have been lost, donated to the Primate of Poland, Cardinal Stefan Wyszyński, after 1967 and given by him in 1970 to the Treasury of Gniezno Cathedral.

PL

Kielich z kościoła szpitalnego Bożego Ciała w Elblągu należy do najwybitniejszych dzieł złotnictwa na terenie dawnych Prus Królewskich. Na podstawie znaku złotniczego – co wówczas było jeszcze rzadkością – wiązany jest z osobą Dionisiusa Freymanna, złotnika czynnego w Elblągu od 1508 roku. Kielich wyróżnia się starannością wykonania, wysoką jakością techniczną, ale także wysokiej klasy kompozycją formy, przy zastosowaniu różnych środków wyrazu artystycznego. Zajmuje pozycję odrębną w całej obfitej wytwórczości ówczesnych złotników pruskich. Po 1945 roku uchodził za zaginiony, ofiarowany Prymasowi Polski kard. Stefanowi Wyszyńskiemu po 1967 i przekazany przez niego w 1970 do Skarbca katedry w Gnieźnie.

12

Dwa testamenty kasztelana chełmińskiego Andrzeja Teodora Grabowskiego

63%

Achremczyk S.

Komunikaty Mazursko-Warmińskie

|

2021

|

vol. 320

|

issue 1

31-56

EN

Andrzej Teodor Grabowski, the father of Adam Stanisław Grabowski, Bishop of Warmia, made two wills – the first when a terrible plague was raging in Royal Prussia in 1711 and the second in 1722 when he was 69 years old. In his will, he equitably divided his landed possessions. His estates were located on the border of Greater Poland and Royal Prussia - Pomeranian Voivodeship. The accumulated estate was fragmented into several parts by testamentary divisions, but by coincidence, his son Jan Michał again came into possession of all his father’s estates. The eldest son, becoming a senator, first bishop of Chełmno, then briefly of Kujawy and finally of Warmia, resigned from his department in favor of his younger brother, Jan Michał. Andrzej Teodor Grabowski made a monetary estimation of individual villages, so it is possible to find out from the will how noble fortunes were created and how they fell.

PL

Andrzej Teodor Grabowski ojciec biskupa warmińskiego Adama Stanisława Grabowskiego sporządził dwa testamenty – pierwszy gdy w Prusach Królewskich szalała straszna zaraza w 1711 roku i drugi w 1722 roku, gdy miał 69 lat. W testamencie sprawiedliwie podzielił majętności ziemskie. Jego posiadłości leżały na pograniczu Wielkopolski i Prus Królewskich – województwa pomorskiego Zgromadzony majątek podziałami testamentowymi rozdrobnił się na kilka części ale zbieg okoliczności sprawił, ze jego syn Jan Michał znów wszedł w posiadanie całości ojcowskich majątków. Najstarszy syn zostając senatorem wpierw biskupem chełmińskim później krótko kujawskim i wreszcie warmińskim zrezygnował z swego działu na rzecz młodszego brata Jana Michała. Andrzej Teodor Grabowski dokonał szacunku pieniężnego poszczególnych wsi zatem można na podstawie testamentu zorientować się jak powstawały szlacheckie fortuny i jak one upadały.

13

Notarius civitatis w kancelarii miejskiej Nowego nad Wisłą w XVIII wieku

63%

Kitowski P.

Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego

|

2014

|

vol. 17

61-73

EN

The town scribe/notary (notarius civitatis) played the leading role in the structure of the chancellery of the mediaeval and modern city, exercising general control and being responsible for its operation, with criminal liability included. The article focuses on the office of the scribe in the lesser cities of the Royal Prussia in modern age, using the case study of one of them: Nowe nad Wisłą. It discusses the basic principles concerning the conditions of employing an notary, required competencies, remuneration and its relationship to that of other municipal professions, and types of additional benefits that were used as a rule to complement the regular salary. This provides a picture of the general position of the writer in the structure of the chancellery and organs of local authorities of a minor city in Pomerania.

PL

Pisarz/notariusz miejski (notarius civitatis) pełnił naczelną funkcję w strukturze kancelarii średniowiecznego i nowożytnego miasta, sprawując ogólną kontrolę oraz odpowiadając za jej działalność, z odpowiedzialnością karną włącznie. Przedmiotem artykułu jest urząd pisarza w mniejszych miastach Prus Królewskich w okresie nowożytnym, na przykładzie jednego z nich: Nowego nad Wisłą. Omówione zostały podstawowe zagadnienia dotyczące warunków zatrudnienia notariusza, wymaganych do zatrudnienia kompetencji, wynagrodzenia i jego relacji do płacy innych zawodów miejskich oraz rodzajów świadczeń dodatkowych, jakimi zwykle uzupełniano pensję stałą. Daje to obraz ogólnej pozycji pisarza w strukturze kancelarii i organach samorządu mniejszego miasta pomorskiego.

14

Uwolnienie z poddaństwa jako czynność prawna w praktyce sądowej Prus Królewskich w II połowie XVII i w XVIII wieku

63%

Kitowski P.

Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego

|

2016

|

vol. 19

95-108

EN

Manumission (manumissio, liberation, emancipation) was essential for the existing rights and obligations of a serf and his former master. It is interesting to analyse the formal side of this legal action and its content in terms of legal and actual consequences. The more so as awarding personal freedom was not at all uncommon in Prussia, and the literature on this subject usually refers to social consequences only. Based on the rich source material, the author discusses the manumission as a legal action in the practice of Prussia in the latter half of 17th and in the 18th centuries, focusing on its role, form, and the ways for insuring the new status of the former subject.

PL

Uwolnienie (wyzwolenie, manumissio, libertacja, emancypacja) miało podstawowe znaczenie dla praw i obowiązków dotychczasowych stron stosunku poddańczego: chłop zyskiwał dzięki niemu wolność, tracąc jednocześnie wynikające z poddaństwa ograniczenia, zaś pan pozbywał się poddanego, najczęściej otrzymując w zamian konkretne korzyści materialne. Interesująca wydaje się zarówno analiza formalnej strony czynności, jak i jej treści w zakresie skutków prawnych oraz faktycznych. Tym bardziej że nadanie wolności osobistej nie należało w Prusach Królewskich wcale do rzadkości, a literatura na ten temat nie jest obfi ta i odnosi się w większości tylko do konsekwencji społecznych, nie zaś warstwy prawnej. Na podstawie bogatego materiału źródłowego autor omawia uwolnienie jako czynność prawną w praktyce pruskiej w II poł. XVII i w XVIII w. Skupia się na roli libertacji, jej formularzu oraz sposobach zabezpieczenia nowej sytuacji faktycznej byłego poddanego.

15

Koszty pogrzebu wójtowej malborskiej Katarzyny Zawadzkiej (1682). Z dziejów prawa ziemskiego oraz kultury funeralnej w Polsce XVII w.

63%

Kitowski P.

Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego

|

2015

|

vol. 18

37-44

EN

One of the most important stages of inheritance proceedings was the inventory of the legacy. When completed, an inventory gave the successors a chance to assess if they were interested in the acquisition of inheritance and to settle testators debts and claims. When an estate was highly indebted relatives had the right to opt out from it. Th is was the case with the inventory of the legacy of Samuel and Katarzyna Zawadzki from 1682. Th eir document is unique as it also contains a detailed list of the amounts spent on the funeral – costs of the ceremony, the wake, and ad pias causae. It is not only an example of source material but also an insight into the spiritual culture of nobility living in Royal Prussia, the more so as such information is not common in other similar inventories from the Middle Ages and the early modern period.

PL

Jednym z najważniejszych etapów postępowania spadkowego stanowiła inwentaryzacja spadku. Gotowy inwentarz pozwalał spadkobiercom na zapoznanie się ze składem masy spadkowej oraz regulację kwestii związanych z wierzytelnościami i długami denata. W przypadku rejestru pośmiertnego małżeństwa Samuela i Katarzyny Zawadzkich z 1682 r. jest to również źródło informujące o poczynionych względem pogrzebu wydatkach. Zawiera on dokładne wyliczenie sum przeznaczonych na organizacje ceremonii, stypę i realizacje pobożnych zapisów jakie, przynajmniej częściowo, znalazły się zapewne w testamencie wdowy. Podobne, szczegółowe informacje spotykane są w inwentarzach szlacheckich tylko sporadycznie. Czyni to rejestr Zawadzkich ciekawym i wartym uwagi nie tylko z punktu widzenia historii, ale z racji funkcji źródła także historii prawa.

16

Katolicy elbląscy w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w. w świetle księgi zgonów parafii staromiejskiej

62%

Kurasz K.

Studia Elbląskie

|

2022

|

vol. 23

69-85

EN

Royal Prussia was the most developed region of the Republic of Poland in the 18th century. Elbląg, along with Gdańsk and Toruń, was the largest city in Royal Prussia. The beginning of the 18th century was full of negative events for this city and the whole state. Already in 1700 the Northern War broke out, which lasted until 1721. At the same time, a plague epidemic broke out in Europe. In some areas it even reached several dozen percent. The aim of this article is to present the environment of the Catholics of Elbląg and to analyse the mortality rate in this group on the basis of the death book of the Old Town parish of St. Nicholas.

PL

Prusy Królewskie w XVIII wieku stanowiły najbardziej rozwinięty region Rzeczypospolitej. Elbląg obok Gdańska i Torunia był największym miastem Prus Królewskich. Początek XVIII wieku obfitował w negatywne dla tego ośrodka miejskiego i całego państwa wydarzenia. W 1700 r. wybuchła wojna północna, która trwała aż do 1721 r. Równolegle przez Europę przetoczyła się również epidemia dżumy. W niektórych rejonach sięgnęła nawet kilkudziesięciu procent. Celem artykułu jest przedstawienie środowiska elbląskich katolików oraz przeanalizowanie poziomu śmiertelności w tej grupie w oparciu o księgę zgonów parafii staromiejskiej św. Mikołaja.

17

Piotr Kociumbas, Słowo miastem przepojone. Kantata okolicznościowa w osiemnastowiecznym Gdańsku

51%

Zientara W.

Folia Toruniensia

|

2012

|

vol. 12

131-132

18

Kapłani diecezjalni Żuław Wielkich i Małych oraz Powiśla w latach 1525‒1945

51%

Zawadzki W.

Studia Gdańskie

|

2010

|

issue 27

152-164

PL

W 1525 r. przestała istnieć diecezja pomezańska. Dalsze religijne dzieje terenu Żuław i Powiśla związane były z diecezją chełmińską, od 1821 r. z diecezją warmińską, a od 1925 r. także z diecezją gdańską. Artykuł prezentuje uwarunkowania polityczne, duszpasterskie, międzywyznaniowe, obyczajowe i ekonomiczne życia kleru katolickiego na omawianym terenie od XVI w. do zakończenia II wojny światowej.

XX

In 1525 the Pomezanian diocese ceased to exist. Further religious history of the area of the Vistula Lowlands and Powiśle was associated with the diocese of Chelmno, since 1821 the diocese of Warmia and since 1925 also with the diocese of Gdansk. The article presents the political, pastoral, interreligious, moral and economic conditions of life of the Catholic clergy inhabiting the region from the sixteenth century to the end of World War II.

19

Katolicka społeczność Gdańska w świetle ksiąg metrykalnych z drugiej połowy XVIII wieku. Nowe spojrzenie na przemiany demograficzne w wielowyznaniowym, protestanckim ośrodku

51%

Kościelak S.

Przeszłość Demograficzna Polski

|

2018

|

vol. 40

83-103

PL

Przeprowadzone przed 30 laty i opublikowane pośmiertnie w 1995 roku badania nad demografią nowożytnego Gdańska autorstwa Jana Baszanowskiego po dzień dzisiejszy są podstawowym źródłem wiedzy na temat stosunków ludnościowych, ruchu naturalnego i statystyki wyznań tego jednego z największych miast przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Przedwcześnie zmarły autor monografii o demograficznych przemianach w nowożytnym Gdańsku nie krył jednak programowego dystansu wobec ksiąg metrykalnych, do badań wykorzystując niemal wyłącznie opracowania zbiorcze – sporządzane od XVII wieku tabele ruchu naturalnego (zwłaszcza dla XVIII w. są one zachowane nieomal w komplecie). Istnieją jednak również księgi metrykalne z tego samego okresu, zarówno ewangelickie, jak i katolickie, a stan ich zachowania można także uznać za zadowalający. Sondażowa analiza zapisów z tych ksiąg pozwoliła autorowi niniejszego artykułu dołączyć do prezentowanej już przez innych badaczy opinii postulującej ponowne przebadanie zagadnień demograficznych Gdańska, tym razem z wykorzystaniem metrykaliów. Zestawienie danych z tabel ruchu naturalnego w ujęciu Baszanowskiego z danymi z ksiąg metrykalnych wykazało wiele rozbieżności, m.in. w wyliczeniu wskaźnika dzietności u/ś oraz w liczbie dzieci nieślubnych. Można domniemywać, że wynikały one z podwójnego liczenia (lub wręcz przeciwnie – pomijania) poszczególnych danych, co mogło być z kolei spowodowane nieprecyzyjnym podziałem (i zwłaszcza przestrzeganiem) okręgów/kompetencji duszpasterskich przez poszczególne katolickie kościoły/parafie. Dało się również wykazać skłonność do manipulowania danymi, w tym zaniżania bądź całkowitego pomijania danych niekorzystnych z punktu widzenia wyznaniowego (np. liczby nieślubnych urodzeń). Nie kwestionując zatem ogólnych ustaleń Baszanowskiego, zwłaszcza co do liczby mieszkańców Gdańska i proporcji między wyznaniami, warto ponownie przebadać poszczególne trendy i parametry demograficzne. Księgi metrykalne zawierają zresztą wiele innych informacji, jeszcze dokładniej opisujących lokalną społeczność tego miasta.

EN

Jan Baszanowski’s research on the demography of modern Gdańsk, which was carried out 30 years ago and published posthumously in 1995, is still the basic source of knowledge on the population relationships, vital statistics and statistics of religions in this city, one of the biggest in the former Polish-Lithuanian Commonwealth. The prematurely deceased author of a monograph on demographic changes in modern Gdańsk openly distanced himself from the registers, using almost exclusively collective studies, drawn up from the seventeenth century onwards, as tables of vital statistics. These tables are preserved nearly in their entirety, especially for the 18th century. However, there are also registry books from the same period, both Catholic and Protestant, whose state of preservation can be considered satisfactory. A survey of the records from these registry books allowed the author of this article to join the opinion of other researchers in proposing a renewed examination of demographic changes in modern Gdańsk, this time using registry books. A comparison of dates from Baszanowski’s tables of vital statistics with the data from the registers revealed a number of discrepancies, including in the calculation of births and marriages and the number of illegitimate children. We can speculate that this resulted from the double counting – or omitting – of individual data, which could be caused by the imprecise division (and observance) of pastoral districts/competences by individual Catholic churches/parishes. On the basis of the registry books, we also managed to show a tendency to manipulate data, for example undercounting or total omission of the data unfavorable from a religious point of view (e.g. the number of illegitimate children). Therefore, without questioning Jan Baszanowski’s general findings, especially regarding the number of inhabitants and the proportions among religions, it is worth re-examining other trends and demographical parameters. The registry books contain a range of other information which even more accurately describe the city’s community

20

Konflikty o kościoły pomiędzy katolikami a protestantami w Prusach Królewskich i Książęcych w I połowie XVII wieku

51%

Birecki P.

Studia Elbląskie

|

2020

|

vol. 21

9-26

EN

This article presents the history of Catholic and Lutheran churches during Swedish wars in the south part of Baltic sea the 17th Century. The Swedish rulers Gustav II Adolf and Carl X Gustav when they were fighting with Polish Republic during the first and second Swedish-Polish wars (commonly called the war at the mouth of the Vistula river and Swedish deluge) led to the strengthening of the religious conflict between Protestants and Catholics. The result in the Royal Prussia was, depending on the support of the authorities’ power, not only destruction or the mutual receipt of church buildings but also numerous robberies and exports of church cultural goods and liturgical equipment to Scandinavia. In this article the author discusses the fate of the individual buildings, their pastors and gives examples of church war losses. In the second part of the article the author presents the war expedition of the Polish-Lithuanian-Tatar troops to Ducal Prussia to break the alliance of Frederic William, Elector of Brandenburg with Charles X Gustav of Sveden. The soldiers destroyed dozens of Lutheran churches, burned down many cities and towns, and contributed to the death of thousands of people. Finally, the author mentioned grave monuments commemorating soldiers taking part in the both wars. The result of those events in the mid-17th century was the final imbalance of confessional balance and the growing, increasingly hostile attitude toward Polish Protestantim.

PL

Artykuł niniejszy opowiada o świątyniach katolickich i kościołach ewangelickich, o które toczyły spory w XVII wieku podczas wojen szwedzkich. Władcy Szwecji Gustaw II Adolf oraz Karol X Gustaw prowadząc walki z Rzeczpospolitą w czasie I i II wojny polsko- -szwedzkiej zwanych potocznie wojną o ujście Wisły i potopem doprowadzili do wzmocnienia konfliktu religijnego pomiędzy protestantami a katolikami. Jego skutkiem w Prusach Królewskich było, w zależności od wsparcia władzy, nie tylko wzajemne niszczenie czy odbieranie sobie budynków kościelnych ale również liczne rabunki i wywóz kościelnych dóbr kultury i wyposażenia liturgicznego do Skandynawii. W artykule autor omawia losy poszczególnych budynków, pracujących w nich pastorów oraz podaje przykłady strat. Ponieważ dopiero podczas potopu wojna polsko-szwedzka dotarła do Prus Książęcych w drugiej części artykułu omówione zostały działania wojsk polsko-litewsko-tatarskich, które chcąc zmusić do zerwania sojuszu Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma I z Karolem X Gustawem zniszczyły dziesiątki kościołów ewangelickich, spaliły wiele miast i miasteczek przyczyniając się do śmierci tysięcy ludzi. Na koniec wspomniano o pomnikach grobowych, upamiętniających biorących w wojnach żołnierzy. Konsekwencją wydarzeń I połowy XVII wieku było ostateczne zachwianie równowagi konfesyjnej i narastający, coraz bardziej wrogi stosunek do polskiego protestantyzmu.

Refine search results

Ekologia Prus Królewskich, red. W. Zawadzki, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 2022, ss. 296

The press in Royal Prussia in the 18th century: Problems of reception. State of research and new historiographic perspectives

Kontakty zakonów mendykanckich z organizacjami cechowymi w Prusach Krzyżackich i Królewskich

Mieczysław Józefczyk: Z dziejów religijnych Pomezanii w XVII wieku, tom I: Synteza dziejów, Malbork 2012, ss. 404; tom II: Źródła do dziejów XVII-wiecznej Pomezanii, Malbork 2013, ss. 501

Klasztor paulinów w Topolnie w latach 1685-1818

Księgozbiory Czapskich herbu Leliwa w XVIII wieku

Edycja IV tomu Protokołów Sejmiku Generalnego Prus Królewskich z lat 1536-1542. Metoda i stan zaawansowania prac

Sztuka jako narzędzie konfesjonalizacji ewangelickiej w Prusach Królewskich i Książęcych

Działalność misyjna jezuitów rezydencji malborskiej w świetle wykazu konwertytów z lat 1662–1679

Mendykanci wobec reformacji w Prusach Królewskich i Zakonnych do 1526 roku

Kielich z kościoła Bożego Ciała w Elblągu

Dwa testamenty kasztelana chełmińskiego Andrzeja Teodora Grabowskiego

Notarius civitatis w kancelarii miejskiej Nowego nad Wisłą w XVIII wieku

Uwolnienie z poddaństwa jako czynność prawna w praktyce sądowej Prus Królewskich w II połowie XVII i w XVIII wieku

Koszty pogrzebu wójtowej malborskiej Katarzyny Zawadzkiej (1682). Z dziejów prawa ziemskiego oraz kultury funeralnej w Polsce XVII w.

Katolicy elbląscy w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w. w świetle księgi zgonów parafii staromiejskiej

Piotr Kociumbas, Słowo miastem przepojone. Kantata okolicznościowa w osiemnastowiecznym Gdańsku

Kapłani diecezjalni Żuław Wielkich i Małych oraz Powiśla w latach 1525‒1945

Katolicka społeczność Gdańska w świetle ksiąg metrykalnych z drugiej połowy XVIII wieku. Nowe spojrzenie na przemiany demograficzne w wielowyznaniowym, protestanckim ośrodku

Konflikty o kościoły pomiędzy katolikami a protestantami w Prusach Królewskich i Książęcych w I połowie XVII wieku