Rozwój i zmiany kulturowe, które zachodziły po obu stronach środkowego biegu Niemna, na terenach znanych jako Litwa Zaniemieńska (lit. Užnemunė) oraz Litwa Południowo-Wschodnia, są w dalszym ciągu słabo poznane (Ryc. 1–3). W niniejszym artykule omawiam przemiany kulturowe tego regionu między końcem I a przełomem VI i VII wieku n.e., opierając się na analizie obrządku pogrzebowego i zabytków pochodzących ze stanowisk sepulkralnych. W litewskiej historiografii archeologicznej, w której przeplatają się dane historyczne, lingwistyczne i archeologiczne, kwestia genezy i rozwój kulturowego regionu Litwy Zaniemieńskiej i Litwy Południowo--Wschodniej jest dość złożona. Autorzy piszący o Litwie Zaniemieńskiej zazwyczaj uznają ten obszar za zamieszkany przez społeczności praktykujące zróżnicowane zwyczaje pogrzebowe, które to ludy później weszły w skład plemion kultury sudowskiej – Sudowów vel Jaćwięgów. Dyskusyjna jest jednak kwestia spójności kulturowej terenów południowo-wschodniej i wschodniej Litwy, a zwłaszcza pytanie, czy kurhany z południowo-wschodniej Litwy, z kopcami kamiennymi, oraz wschodniolitewskie kurhany z kopcami otaczanymi przez wieńce kamienne, są zespołami kulturowo odmiennymi (Ryc. 3). W historiografii litewskiej dominuje pogląd, zgodnie z którym obie te grupy tworzą spójną całość. Kurhany z nasypami oraz konstrukcjami grobowymi, do których budowy używano kamieni, spotykane są po obu stronach środkowego biegu Niemna, stanowiąc miejsca grzebalne typowe dla okresu późnorzymskiego i okresu wędrówek ludów (Ryc. 6–8). Kamienne kurhany i groby rozpowszechnione są w różnych częściach wysoczyzn nadbałtyckich – w Litwie Zaniemieńskiej i Litwie Południowo-Wschodniej tworzą one trzy główne grupy: północną (grupa 1), południowo-wschodnią (grupa 2) i południowo-zachodnią (grupa 3). Cmentarzyska grupy północnej zajmują teren Wzniesień Dzukijskich. Na północy kurhany z południowo-wschodniej i wschodniej Litwy rozdzielone są niewielką strefą niezasiedloną (Ryc. 2, 3). Zespół kurhanów z południowo-wschodniej Litwy (grupa II) skupia się na równinie w rejonie Ejszyszek (lit. Eišiškės), pomiędzy rzekami Ūla i Verseka. Kilka cmentarzysk, które mogłyby należeć do tej grupy, znanych jest z północno-zachodniej Białorusi (Rys. 2:2). Stanowiska grupy północnej (1) i południowo-wschodniej (2) tworzą małe, wyraźnie widoczne zgrupowania (Ryc. 4). Grupa 3, południowo-zachodnia, obejmuje duże terytorium na Litwie Zaniemeńskiej, a jej cmentarzyska są rozproszone pomiędzy Szeszupą a środkowym biegiem Niemna. Północny skraj tego obszaru, na granicy Równiny Środkowolitewskiej i rozległych lasów w rejonie dzisiejszej Kozłowej Rudy (lit. Kazlų Rūda), pozostawał jednak niezasiedlony praktycznie aż do połowy XIII wieku. Na terenach rozciągających się po obu stronach środkowego biegu Niemna w okresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów w obrządku pogrzebowym dominowała inhumacja. Groby ciałopalne, popielnicowe i bezpopielnicowe, na Litwie Zaniemeńskiej mogą być datowane na II i początki III wieku (fazy B2–C1a). Na południowo- -wschodniej Litwie pierwsze ciałopalne groby jamowe pojawiają się w fazie C1b, natomiast liczba grobów ciałopalnych zwiększa się w fazie C2. Większość tych pochówków była jednak niewyposażona, dlatego trudno ustalić ich datowanie. Na południowo-wschodniej Litwie ciałopalenia zsypywano do różnej wielkości jam, wkopywanych bądź to pod podstawą kurhanu, bądź w jego nasyp. Groby były często otaczane kamiennymi wieńcami, kamieni używano też do budowy samych grobów. Większość grobów ciałopalnych z południowo-wschodniej Litwy nie zawierała żadnego wyposażenia. Od końca okresu wczesnorzymskiego, a zwłaszcza fazy przejściowej do okresu późnorzymskiego (faza B2/C1), oraz w okresie wędrówek ludów, wyrazistą cechą obrządku pogrzebowego ludów bałtyjskich są groby ludzkie z końmi lub pochówki końskie nie związane z żadnym konkretnym pochówkiem ludzkim. Pojedyncze groby koni, które są powszechne w kulturze bogaczewskiej, zarejestrowano na cmentarzyskach w Liepynai i Stanaičiai na Litwie Zaniemeńskiej. W południowo-wschodniej Litwie grób człowieka i konia odkryto na kurhanowej nekropoli w Moša-Naujasodai (Ryc. 12). Wspólne dla kultur bogaczewskiej i sudowskiej są brązowe ozdoby – naszyjniki z trąbkowatymi zakończeniami i łyżeczkowatymi zapięciami, tzw. zapinki oczkowate (typu Almgren 60–61), podkowiaste zapinki emaliowane, kuszowate zapinki różnych typów, zawieszki ósemkowate i w kształcie szprychowego koła, szpile typu Beckmann A, B, H, L i typu Szwajcaria oraz bransolety mankietowe (Ryc. 9, 11, 15, 16). Podstaw dla atrybucji kulturowej materiałów z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów oraz rozpoznania kontaktów, jakie utrzymywała ludność zamieszkująca Litwę Zaniemeńską i Litwę Południowo-Wschodnią dostarczają znaleziska masowe, a mianowicie ceramika. Bliskie podobieństwo ceramiki z Litwy Zaniemeńskiej do ceramiki kultur wyraźnie świadczy o wspólnocie kulturowej tych obszarów (Ryc. 5, 13, 17–20). W Litwie Południowo-Wschodniej można wyróżnić północne (grupa 1) i południowo-wschodnie (grupa 2) skupienie stanowisk z kurhanami kamiennymi, natomiast w Litwie Zaniemeńskiej południowo-zachodnie (grupa 3) skupienie stanowisk sepulkralnych. Konstrukcje grobowe, obrządek pogrzebowy oraz materiały zabytkowe z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów pozwalają uznać je za peryferia grup suwalskiej, a częściowo gołdapskiej i augustowskiej, kultury sudowskiej, bądź przyjąć, że stanowią one odrębne grupy tej kultury.
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.