Search results

1

The Key to Enlightenment: John Toland’s “Clidophorus” and His Grand Theory of the Esoteric and Exoteric Doctrines

100%

Stępień M. B.

Roczniki Kulturoznawcze

|

2020

|

vol. 11

|

issue 2

91-103

EN

“Clidophorus” (from Gr. κλειδόφορος “The Bearer of the Key”) was John Toland’s treatise (1720) on the history of exoteric and esoteric philosophy. He extensively argued in support of the thesis that the entire philosophical heritage of ancient philosophers of all cultures was but a façade purposely devised by them to protect and hide a deeper, ‘esoteric doctrine’ from the general public. The author of “Clidophorus,” while undermining validity of the then known philosophical heritage, has totally won over the 18th-century standard understanding of that which is ‘esoteric’ and ‘exoteric’, especially within the Masonic movement. He also likely influenced the emergence of the related nouns (esotericism, l’esoterisme, Esoterismus). “Clidophorus” is Toland’s outstanding contribution to the two-fold profile, clearly visible in the general climate of opinion of the Enlightenment era: one rational, progressive, lay, reformist, and highly educated, the other completely entranced by every charlatan’s promise of initiation into supposedly ancient, esoteric truth.

PL

Klucz do oświecenia: „Clidophorus” Johna Tolanda i jego wielka teoria doktryn ezoterycznych i egzoterycznych „Clidophorus” (albo „Klejdoforos”, z gr. κλειδόφορος „Niosący Klucz”) to traktat Johna Tolanda dotyczący dziejów filozofii podzielonej na „ezoteryczną” i „egzoteryczną”, napisany w 1720 r. Jego autor argumentował na rzecz tezy, że całe dziedzictwo starożytnej filozofii, we wszystkich kręgach kulturowych, nie jest niczym innym, jak tylko fasadą, celowo wzniesioną przez starożytnych filozofów, aby chronić i ukryć ich głębszą, „ezoteryczną” doktrynę przed wzrokiem gawiedzi. Autor „Klejdoforosa” tym samym podrywał wiarygodność wszystkiego, co stanowiło znane wówczas dziedzictwo filozofii- kwestionował całą filozoficzną tradycję. To jednak, w jaki sposób pojmował on podział na „ezoteryczną” i „egzoteryczną” filozofię, zrobiło w XVIII stuleciu zawrotną karierę, zwłaszcza w lożach wolnomularskich. Jest on więc także, najprawdopodobniej, głównym odpowiedzialnym za zmianę sposobu myślenia, dzięki której w drugiej połowie XVIII wieku spotykamy w źródłach historycznych nieużywane wcześniej neologizmy: rzeczowniki „ezoteryka” i „ezoteryzm” (l’esoterisme, Esoterismus). „Klejdoforos” to zatem również znaczący wkład Tolanda w wykształcenie dwojakiego charakteru epoki oświecenia: z jednej strony racjonalnego, świeckiego, reformatorskiego i stawiającego na edukację, a z drugiej-idącego ślepo za każdą obietnicą, pochodzącą od każdego szarlatana, jeśli tylko zacznie on mówić o wtajemniczeniu w arkana prawdy „ezoterycznej”- a więc prawdy ukrytej i zastrzeżonej dla nielicznych.

2

„Metodą — nauka, celem — religia”: Idee okultystycznej alternatywy religijnej w ujęciu genetycznym

89%

Stępień M. B.

Roczniki Kulturoznawcze

|

2017

|

vol. 8

|

issue 4

69-91

PL

Artykuł omawia genezę okultyzmu jako nurtu ezoteryki zachodniej na podstawie najnowszych badań akademickich dotyczących gnozy i ezoterycznych tradycji w kulturze zachodniej. Badania o takim profilu są obecnie prowadzone z punktu widzenia nowego podejścia do tej interdyscyplinarnej dziedziny badań, zarysowanego w ostatniej dekadzie XX wieku. E.A. Tiryakyana socjologiczne rozumienie okultyzmu jako „praktyki tego, co ezoteryczne” jest w niniejszym artykule określone jako przestarzałe. Musi ono zostać zastąpione przez nową definicję, biorącą pod uwagę najnowsze, oparte na źródłach badania historyczne dotyczące ezoteryki zachodniej. Okultyzm był zarówno teorią, jak i praktyką, stanowiąc wyraźną, duchową (i magiczną) alternatywę dla chrześcijaństwa, stworzoną i rozwiniętą pod koniec XIX wieku na Zachodzie jako odpowiedź na mesmeryzm i spirytyzm. Początki okultyzmu wyjaśnione są w kategoriach idei, które go zrodziły (mesmeryzm, swedenborgizm, romantyzm). Następnie przedstawione są główne pojęcia okultyzmu oraz scharakteryzowane są trzy kluczowe postaci (P.B. Randolph, É. Lévi i A. Crowley), tak aby zasadnicza treść doktryn okultystycznych stała się jasna. Okultyzm był przedstawiany jako „system” i „nauka”, które zmierzają do sformułowania spójnego nauczania dotyczącego rozwijania intuicyjnych mocy jego adeptów, a jako swój cel ostateczny ustanowił otwartą szansę na osobiste i swobodne wejście w wyższe, duchowe światy i wymiary, bez hipnotycznych transów i pośrednictwa „mediów”. Okultyści podążali za obietnicą wejścia do wyższych, kosmicznych hierarchii, uważanych przez nich za opiekunów i strażników ludzkości, interweniujących w historię w celu zapewnienia postępu ludzkości i promowania coraz to nowych kandydatów (to znaczy samych okultystów) wzwyż ścieżki mającej prowadzić do osiągnięcia boskiego statusu bytowego – statusu równego temu, który przypisywano członkom owych ekskluzywnych, kosmicznych kręgów.

EN

This paper discusses the origins of occultism as a current of Western esotericism based on recent academic studies on Gnosis and esoteric traditions in Western culture. Such studies are now carried out from the standpoint of a new approach to this interdisciplinary field of research, formulated in the last decade of the 20th century. It is argued that E.A. Tiryakyan’s sociological apprehension of occultism as ‘practice’ of that which is ‘esoteric’ is outdated, and needs to be replaced with a new one, taking into account the most recent, source-based studies on western esotericism: occultism was both theory and practice, and constituted a distinct, spiritual (and magical) alternative to Christianity, conceived and developed in the late 19th century in the West as a response to mesmerism and spiritualism. The origins of occultism are explained in terms of the ideas that gave birth to it (mesmerism, Swedenborgianism, romanticism). Next, the main concepts of occultism are presented, and three of the key figures (P.B. Randolph, É. Lévi, and A. Crowley) are characterized to showcase what the essential content of occultist doctrines was. Styled as a ‘system’ and ‘a science’ occultism sought to formulate a coherent teaching regarding the training of intuitive powers of its adepts, and set as their end-purpose an open chance of entering higher, spiritual worlds and dimensions personally and freely, without hypnotic trances and mediations from the ‘mediums’ of the day. Occultists were also promised the possibility of joining higher cosmic hierarchies, believed by them to be the custodians and guardians of humankind, intervening in the history to ensure human progress and promote ever new candidates (that is, the occultists themselves) to the status of godlike entities, equal members of these cosmic, exclusive circles.

3

A Lifetime in Error: Helena P. Blavatsky and the Immaculate Conception

75%

Stępień M. B.

Roczniki Kulturoznawcze

|

2021

|

vol. 12

|

issue 2

31-52

PL

Całe życie w błędzie: Helena P. Blavatsky i Niepokalane Poczęcie W artykule przedstawiono błąd poznawczy Heleny P. Blavatsky, dotyczący treści dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Maryi. Ten błąd polegał na skojarzeniu przez Helenę terminu “niepokalane poczęcie” z treścią jednej z głównych prawd wiary Kościoła, którą jest Wcielenie Pańskie. Dodatkową pomyłką w związku z tym błędem była obserwacja, iż dopiero w połowie XIX w. Kościół podniósł tę prawdę wiary do rangi dogmatu. Pomylenie poczęcia Matki z Wcieleniem Syna oraz skojarzenie tego ostatniego z terminem “niepokalane poczęcie” zrodziło kolejne trudności, gdy nowy werset Litanii Loretańskiej wskazał na Maryję jako “niepokalanie poczętą”. Zdwojony problem poznawczy, z którym w związku z tym musiała zmierzyć się H. P. Blavatsky, doprowadził ją do ogłoszenia dalszych, fantastycznych teorii na temat Niepokalanego Poczęcia, których jednak nikt nie wskazał jako błędnych przez następne 150 lat. Ten błąd poznawczy upowszechnił się głównie w świecie protestanckim i odpowiada za funkcjonowanie we współczesnej kulturze Zachodu pospolicie spotykanych wyrażeń typu “niepokalane poczęcie Chrystusa”, gdzie “niepokalaność” poczęcia oznacza brak stosunku płciowego, prowadzącego do poczęcia dziecka. W wyniku powszechnego używania tego typu wyrażeń autentyczna treść dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP pozostaje dla wielu ludzi całkowicie nieznana. W artykule zagadnienie to zostało przedstawione od strony źródeł, które poświadczają sprawstwo H. P. Blavatsky, jeśli chodzi o rozpowszechnienie tego błędu poznawczego w kulturze Zachodu.

EN

This article presents the cognitive error made by Helena P. Blavatsky concerning the dogma of the Immaculate Conception of Mary. Blavatsky’s error consisted in ascribing the term “Immaculate Conception” to the content of one of the basic tenets of the Christian faith, which is the Incarnation of the Lord. An additional mistake in connection with this error was the observation that it was only in the middle of the 19th century that the Church elevated this truth to the rank of dogma. The confusion of the conception of the Mother with the Incarnation of the Son, and the association of the latter with the term “Immaculate Conception” gave rise to further difficulties, when the new verse of the Litany of Loretto pointed to Mary as “immaculately conceived.” The doubled cognitive problem that H. P. Blavatsky had to face because of this led her to announce further fantastic theories about the Immaculate Conception, which were not challenged by anyone for the next 150 years. Her grave cognitive error is now widespread and responsible for the functioning in contemporary Western culture of popular expressions such as the “Immaculate Conception of Christ,” where the “immaculateness” of the conception means the absence of sexual intercourse leading to the conception of a child. As a result of the widespread use of expressions of this type the authentic content of the dogma of the Immaculate Conception of Mary remains unknown to many people. In the article, this issue is presented based on the sources, which testify to the agency of H. P. Blavatsky as regards the spread of this cognitive error in the Western culture.

Refine search results

3 Roczniki Kulturoznawcze

3 Stępień M. B.

1 2021

1 2020

1 2017

The Key to Enlightenment: John Toland’s “Clidophorus” and His Grand Theory of the Esoteric and Exoteric Doctrines

„Metodą — nauka, celem — religia”: Idee okultystycznej alternatywy religijnej w ujęciu genetycznym

A Lifetime in Error: Helena P. Blavatsky and the Immaculate Conception