W artykule przedstawiono zachowane tytuły polskich, młodzieżowych inicjatyw prasowo – wydawniczych w W. M. Gdańsku, będących segmentem miejscowej, polskiej prasy organizacyjnej. Z racji zdekompletowania zbiorów tychże pisemek, w ograniczonym stopniu przeprowadzono ich analizę jakościową i ilościową. Podstawowym zadaniem gdańskiej, polonijnej prasy młodzieżowej było wzbudzanie i utrwalanie patriotyzmu oraz przeciwstawianie się germanizatorskim usiłowaniom gdańskich władz. Tymczasem wewnątrz redakcyjne spory, a także nie wystarczające opieka merytoryczna ze strony inceptorów owych wydawnictw osłabiały pożądane oddziaływanie na adresatów – czytelników. Ostatecznie charakteryzowane pisemka przejęły funkcje kronik i częściowo „raptularzy” życia organizacyjnego
EN
The article presents the preserved titles of the Polish youth press publishing initiatives from the Free City of Gdansk, being a segment of local, Polish organizational press. Due to the incompletion of the series of these magazines, their qualitative and quantitative analysis has been done on a limited scale. The main task of the Gdansk Polish youth press was to inspire and uphold patriotism and to oppose the germainsation attempts of the Gdansk authorities. Meanwhile, the inter-editorial arguments, as well as insufficient thematic care from the inceptors of these publishings weakened the desired influence on the addressees – readers. Finally, the magazines took the form of chronicles and partially „diaries” of the organisational life of the Polish youth in the Free City of Gdansk
SummaryEconomic relations of Gdansk and the Kingdom of Denmark date back to the Middle Ages. Danish – Gdansk relations on economic grounds are confirmed by the sources from 1368. Significance of Gdansk for Denmark in bilateral commercial relations is proclaimed by establishing trade and diplomatic representatives by the Danish government in Gdańsk where in the period from 1656 to 1920 there were 10 of them in following ranks: residents, consular agents, vice-consuls, consuls. After excluding Gdańsk in 1920, along with a small territory from the borders of Germany and the establishment of the Free City, the full-time consuls positions were held by Bent Falkenstjerne (1921) and Harald Koch (1922–1936). Then in 1937–1945, the duties of the honorary consul were entrusted to Holger Ditlevow Schrader.The inclusion of the Free City into the customs and economic area of Poland was a factor encouraging the Danish people to take various economic initiatives on its territory. The participation of Danes and Danish capitals should be noted in the ship owners -forwarding and brokerage companies registered in Gdańsk, such as: Branch of the United Baltic Corporation (Filia Zjednoczonej Korporacji Bałtyckiej), Baltic – American Oil Importing Company Ltd. (Bałtycko-Amerykańskie Towarzystwo Importu Nafty z o.o.), Gdańsk Shipping and Trade Joint Stock Company Artus (Gdańskie Żeglugowo-Handlowe Towarzystwo Akcyjne Artus). Furthermore, the activity of Danish enterprises and Danes in the Free City area was marked by trade, combined with forwarding, among which the following companies can be mentioned: Domestic and Foreign Commissions Company Limited Filiale Danzig, Skandinwisch – Danziger Handelsgesellschaft GmbH “Skandia”, Handelsgesellschaft Skandinavia GmbH, I. P. Kraberg & Co Aktieselskab, “Danobalt” Handelsgesellschaft mbH, Rudolph Als Aktieselskab and Langelandskorn GmbH. Textile products were dealt with by “Danopol” Dänisch – Polonische Gesellschaft für Auswärtigen Handel GmbH. A well-known Danish company ’Infico’ Internationale Financierungs Compagnie Aktien – Gesellshaft, operated on the insurance market. Danes’ activity in the Free City also occurred in the field of manufacturing. In 1926–1930 a refinery operated in Gdańsk started by the Danish company Aarhus Oliefabrik AS, equipped with the most modern equipment for the production of vegetable oils, margarine and other edible fats. Mention should also be made of cooperation established in the 1930s by Gdańsk Shipyard (Stocznia Gdańska) with the Danish company Burmeister & Wain AS in the field of diesel engine construction.
PL
Kontakty handlowe Gdańska z Królestwem Danii sięgają średniowiecza. Potwierdzone w źródłach są związki handlowe gdańsko-duńskie od 1368 roku. O znaczeniu Gdańska dla Danii w bilateralnych relacjach gospodarczych świadczy ustanawianie w nadmotławskim grodzie przez władze duńskie przedstawicieli handlowo-dyplomatycznych, których w okresie od 1656 roku do 1920 roku było dziesięciu w rangach: rezydentów, agentów konsularnych, wicekonsulów i konsulów. Po wyłączeniu w 1920 roku Gdańska wraz z niewielkim terytorium z granic Niemiec i utworzeniu Wolnego Miasta funkcje konsulów etatowych pełnili: Bent Falkenstjerne (1921) i Harald Koch (1922–1936). W latach 1937–1945 obowiązki konsula honorowego powierzono zaś Holgerowi Ditlevowi Schraderowi. Włączenie Wolnego Miasta w obszar celno-gospodarczy państwa polskiego stanowiło czynnik zachęcający do podejmowania przez Duńczyków różnych inicjatyw gospodarczych na jego terenie. Odnotować należy udział Duńczyków i kapitałów duńskich w zarejestrowanych w Gdańsku spółkach armatorsko-spedycyjno-maklerskich, takich jak: Filia Gdańska Zjednoczonej Korporacji Bałtyckiej, Bałtycko-Amerykańskie Towarzystwo Importu Nafty z o.o., Gdańskie Żeglugowo-Handlowe Towarzystwo Akcyjne „Artus”. Ponadto aktywność duńskich przedsiębiorstw oraz Duńczyków na obszarze Wolnego Miasta zaznaczyła się w handlu, połączonym ze spedycją, spośród których wymienić można spółki: Domestic & Foreign Commission Company Limited Filiale Danzig, Skandinawisch-Danziger Handelsgeselschaft GmbH „Skandia”, Handelsgesellschaft Skandinavia GmbH, I.P. Karberg & Co Aktieselskab, „Danobalt” Handelsgesellschaft mbH, Rudolph Als Aktieselskab oraz Langelandskorn GmbH. Handlem artykułami włókienniczymi zajmowała się spółka „Danopol” Danisch-Polnische Gesellschaft fur Auswartigen Handel GmbH. Na rynku ubezpieczeniowym w Gdańsku działała znana duńska firma „Infico” Internationale Financierungs Compagnie Aktien-Gesellschaft. Aktywność Duńczyków w Wolnym Mieście zaistniała także w dziedzinie wytwórczości. W latach 1926–1930 funkcjonowała w Gdańsku rafineria uruchomiona przez duńską spółkę Aarhus Oliefabrik AS, wyposażona w najnowocześniejsze wówczas urządzenia do produkcji olejów roślinnych, margaryny i innych tłuszczów jadalnych. Należy również wspomnieć o współpracy nawiązanej w latach trzydziestych XX wieku przez Stocznię Gdańską z duńską spółką Burmeister & Wain AS w dziedzinie budowy motorów diesla oraz z zakładami Atlas Maskinfabrik AS w zakresie produkcji urządzeń chłodniczych.
Wytworzona po zakończeniu pierwszej wojny światowej nowa sytuacja prawno-polityczna, której przejawami były utworzenie Wolnego Miasta oraz wzrost zainteresowania Brytyjczyków dominacją w strefie Morza Bałtyckiego, stworzyła nowe warunki do rozwoju dwustronnych relacji w sferze gospodarczej. Wcześniej, jeszcze przed utworzeniem Wolnego Miasta, aktywność Brytyjczyków ujawniła się w bankowości gdańskiej wraz z rozpoczęciem w listopadzie 1919 roku działalności The British Trade Corporation Ltd. Angielskie grupy finansowe uczestniczyły także w ustanowieniu nowego pieniądza, guldena gdańskiego, oraz w powołaniu Banku Gdańskiego S.A., pierwszego i podstawowego banku emisyjnego Wolnego Miasta Gdańska. Wymieniony bank angielski był również współzałożycielem i głównym udziałowcem Polsko-Brytyjskiego Banku Handlowego S.A., utworzonego w Gdańsku w 1926 roku. Ponadto kapitał brytyjski zaznaczył swoją obecność w dziedzinie ubezpieczeń: transportowych, pożarowych, morskich, dotyczących zdarzeń spowodowanych żywiołami, wypadkowych i na życie. Poza tym angielskie pieniądze bezpośrednio zaangażowane były w gdańskim przemyśle stoczniowym, mianowicie w powołanym z ich udziałem Międzynarodowym Towarzystwie Budowy Statków i Maszyn S.A. Z udziałem Brytyjczyków funkcjonowały zakłady w branży tłuszczów i olejów jadalnych oraz w przemyśle przetwórstwa owocowo-warzywnego i cukierniczo-czekoladowym. Stosunkowo dużą aktywność osób oraz spółek angielskich odnotować można w handlu, spedycji i żegludze. Ich działalność widoczna była szczególnie w obsłudze eksportu drewna i importu śledzi z łowisk wokół Wielkiej Brytanii oraz w handlu hurtowym pojazdami samochodowymi. W żegludze przedsiębiorczość angielska ujawniła się przez rejestrację w Wolnym Mieście oddziałów takich towarzystw okrętowych, jak Zjednoczona Korporacja Bałtycka Ltd. (Filia Gdańska), White Star Line Ltd. oraz Polsko-Brytyjskie Towarzystwo Okrętowe „Polbryt” S.A. Statki pod banderą angielską obsługiwały port gdański w zakresie przewozów towarów i osób, choć ich udział w odniesieniu do ogólnego ruchu statków w najlepszym dla niej pod względem liczby zawinięć 1927 roku wynosił 4,89%, pod względem tonażu 9,69%. Ogólny bilans handlu pomiędzy Wielką Brytanią a Wolnym Miastem był dla Gdańska generalnie korzystny. Ujemne saldo w zakresie wagowym wystąpiło w latach 1920–1922, a pod względem wartości – w latach 1928, 1932 i 1933.
Der Beitrag setzt sich mit der Denkmalinventarisation als einem spezifischen Teil der Wissenschaftsgeschichte auseinander und untersucht diesen für die ehemalige Provinz Westpreußen des preußischen Königreiches, die Freien Stadt Danzig und den Reichsgau Danzig-Westpreußen. Die Denkmalinventarisation wird dabei als Schnittstelle verstanden, an der kunstgeschichtliche Paradigmen in denkmalpflegerische Praxis transformiert werden. Die Studie setzt mit den preußischen Dotationsgesetzen von 1875 ein, die den preußischen Provinzen einen größeren Umfang an Selbstverwaltung übertrugen, worin auch die Pflege des architektonischen und künstlerischen Erbes eingeschlossen war.
Wanda Makurath pochodziła z dawna zasiedziałej w Gdańsku polskiej rodziny Kaszubów. Urodziła się w Stegnie (Steegen) 5 maja 1911 r. Uczęszczała do Polskiej Szkoły Senackiej. W 1928 r. wstąpiła do Zgromadzenia Dominikanek Kontemplacyjno-Czynnych III Zakonu Św. Dominika. Tam złożyła 19 listopada 1934 r. śluby wieczyste. W 1934 r. uzyskała w Tarnowie dyplom nauczycielki. Zaraz też podjęła pracę pedagogiczną, kolejno w Kielcach i Skarszewach koło Kościerzyny. W dniu 17 kwietnia 1937 r. została wysłana do Wolnego Miasta Gdańska, by objąć posadę nauczycielki w mieszczącej się w Domu Polskim szkole w miejscowości Piekło (Peickel). W dniu 1 września 1939 r. hitlerowcy aresztowali trzy dominikanki, po uwolnieniu siostra Lucjana przyjechała do Gdańska, skąd została wysiedlona do Generalnego Gubernatorstwa. Podjęła się tam prowadzenia tajnych kompletów w ramach działalności w Polskim Komitecie Rady Głównej Opiekuńczej. Po wyzwoleniu powróciła do pracy szkolnej: była zatrudniona (1945-1953) w Orzeszu koło Pszczyny na Górnym Śląsku. Od 1 września 1956 r. pracowała w szkole w Gdańsku. Do 1957 r. była związana ze Zgromadzeniem Dominikanek Życia Apostolskiego. Potem związała się ślubami z Fraternią Gdańską Trzeciego Zakonu Dominikańskiego. Jako przełożona tercjarzy dominikańskich w Gdańsku wiele wysiłku włożyła w rozwój fraterni. Zmarła 16 grudnia 1999 r. zamykając rozdział, jakim byli niegdyś niezłomni Polacy w Gdańsku.
DE
Wanda Makurath stammte aus einer seit langer Zeit in Danzig wohnenden polnischen Kaschuben Familie. Sie wurde in Steegen am 5. Mai 1911 geboren. Sie besuchte die Polnische Schule des Senats. Im Jahre 1928 trat sie in die beschaulich-tätige Kongregation der Dominikanerinnen des Dritten Ordens des Hl. Dominikus. Dort legte sie am 19. November 1934 die ewige Profess. 1934 erlangte sie das Lehrerdiplom. Gleich begann sie die pädagogische Arbeit, zuerst in Kielce dann in Skaryszewa bei Kościerzyna. Am 17. April 1937 wurde sie in die Freie Stadt Danzig gesandt, um dort den Lehrerposten in einer polnischen Schule in Peickel anzutreten, die in der Gabel der Weichsel und des Nogat lag. Hier zeigte sich die heroische und heldenhafte Haltung der Sr. Lucjana als Polin und als Ordensfrau. In der Schule leitete sie den Gesangsunterricht, einen Chor, Pfadfinder für Mädchen und Buben, einen Kunstkreis. Sie begeisterte Mädchen für den Polnisch Unterricht, die Handarbeit und das Turnen. Sie setzte sich beträchtlich in der Pfarre Pieklo ein, und gründete den Eucharistischen Kreuzzug, den Katholischen Jugendverein, den Katholischen Mütterverein, den Katholischen Jugendverein für die Mädchen und den Lebendigen Rosenkranz. Am 1. September 1939 verhafteten die Nazis drei Dominikanerinnen, und fuhren sie in die Haft in Elbląg. Nach dem Freispruch kam Sr. Lucjana nach Danzig aber bald wurde sie nach Generalgouvernement vertrieben. Dort begann sie heimlich zu unterrichten, im Rahmen der Tätigkeit des Polnischen Komitees des Rats der Wohlfahrt. Sr. Lucjana hielt sich zuerst in Nozdrzec bei Przeworsk auf, wo sie einen Kindergarten für die Dorfkinder mitorganisierte. Dann vom 1. August 1942 bis 31. Januar 1943 lebte sie im Kloster in Bieliny und arbeitete im Polnischen Rat der Wohlfahrt. Von März 1943 bis Mai 1945 hielt sich Sr. Lucjana im Generalhaus der Kongregation im Biała Niżna auf. Dort arbeitete sie in einer halblegalen Volksschule. Gleichzeitig leitete sie den hiesigen Chor und lehrte dabei die Jugendlichen Polnisch, Geschichte und Gesang. Nach der Freisetzung nahm sie den Lehrposten wieder auf. Sie arbeitete: 1945-1953 in Orzesz bei Pszczyna in Oberschlesien, vom 1. September 1956 in einer Schule in Danzig. Bis 1957 war sie mit der Kongregation der Dominikanerinnen des Hl. Dominikus verbunden. Dann legte sie in Danzig die Gelübde in der Fraternität des dominikanischen Dritten Ordens ab. Als langjährige Oberin (1973-1993) diente sie ihr fruchtbar mit großem Engagement und Hingabe. Sie war ein Mitglied des Provinzrates (1972-1991). Treu ihrem dominikanischen Charisma wirkte sie im Geiste ihrer verborgenen Weihe an Gott, als Lehrerin in der Grundschule Nr. 27 in Danzig bis zur ihrer Pensionierung im Jahre 1968. Als Oberin der dortigen dominikanischen Terziaren gab sie sich viel Mühe um die Entwicklung der Fraternität zu fördern. Sie starb am 16. Dezember 1999 und schloss das Kapitel der unbeugsamen Polen in Danzig.
Celem niniejszego artykułu jest analiza chrematonimów w realiach historycznych oraz ich roli jako symboli tożsamości kulturowej. Omawiane w tekście niemieckojęzyczne chrematonimy z okresu Wolnego Miasta Gdańska (WMG) 1920–1939 nie były dotąd przedmiotem analizy kulturowej. Podstawę podziału i analizy chrematonimów wyekscerpowanych na potrzeby niniejszego artykułu z druków ulotnych WMG stanowi model badawczy Artura Gałkowskiego (2011) wraz z podziałem chrematonimów w funkcji kulturowo-użytkowej na chrematonimy marketingowe, społecznościowe i ideacyjne. Analiza wykazała, iż nazwy zakodowane w drukach ulotnych są odzwierciedleniem obrazu otaczającego świata mieszkańców WMG oraz utrwalonym symbolem ich tożsamości kulturowej.
EN
The aim of the following article is the analysis of chrematonyms in historical reality and of their role as the symbols of cultural identity. The German language chrematonyms from the period of the Free City of Danzig covered in the following article have not been the object of the cultural analysis so far. The basis of the division and analysis of chrematonyms excerpted on the needs of the following article from the advertisement prints of the Free City of Danzig is constituted by the research model by Gałkowski (2011) together with the division of chrematonyms into marketing chrematonyms, social chrematonyms and idea-creating chrematonyms in the culturally usable function. The analysis showed that names coded in advertisement prints mirror the surrounding world of the inhabitants of the Free City of Danzig and create a fixed symbol of their cultural identity.
O ile historia Wolnego Miasta Gdańska (1920–1939) doczekała się w Polsce po 1989 r. wielu naukowych opracowań, o tyle działalność instytucji i osób – w szczególności gdańszczan narodowości niemieckiej, którzy odgrywali znaczącą rolę w życiu politycznym, kulturalnym, naukowym, oświatowym i duchowym Gdańska do 1945 r. – pozostaje w znacznej mierze ciągle nieopracowana. Taką postacią jest urodzony w tym mieście w 1892 r. Willi Drost. Po studiach oraz pracy naukowej w Lipsku, Marburgu, a także Kolonii i Królewcu powrócił w 1930 r. do Gdańska, gdzie powierzono mu posadę kustosza, następnie konserwatora zabytków Wolnego Miasta Gdańska, a od 1938 r. funkcję dyrektora Muzeum Miejskiego. Sprawował ją nieprzerwanie do 1945 roku. Od 1930 r. był także wykładowcą historii sztuki w Wyższej Szkole Technicznej (Technischer Hochschule), kustoszem Zbiorów Muzealnych całego obszaru Gdańsk – Prusy Zachodnie. Efektem pracy naukowej są jego liczne publikacje z zakresu teorii sztuki, malarstwa nowożytnego północnej Europy oraz sztuki Gdańska. Zasługą Drosta były prowadzone od 1934 r. prace inwentaryzacyjne zabytkowych kościołów gdańskich. Na podstawie zachowanych materiałów Drost opracował oraz opublikował w latach 1957–1964 5-tomową serię pt. Zabytki Sztuki Miasta Gdańska (Kunstdenkmäler der Stadt Danzig). W czasie II wojny światowej, wspólnie z prof. Erichem Volmarem, kierował akcją zabezpieczania i ewakuacji dzieł sztuki z Muzeum Miejskiego, Sali Czerwonej Ratusza, Dworu Artusa, Domu Uphagena, kościołów i innych obiektów zabytkowych. Bezpośrednio po jej zakończeniu Drost pozostał w Gdańsku i pomagał polskim historykom sztuki w odzyskaniu dzieł sztuki ukrytych w mieście i okolicach. Wiosną 1946 r. wyjechał do Niemiec i wykładał na uniwersytetach w Hamburgu oraz w Tybindze. Do końca życia pozostał propagatorem dziedzictwa kulturowego Gdańska. W uznaniu zasług uhonorowano Drosta licznymi nagrodami w Niemczech, a w 1992 r., w 100-lecie urodzin, odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową usytuowaną przed budynkiem dawnego Muzeum Miejskiego, a dziś Narodowego w Gdańsku. Artykuł ma przybliżyć działalność Drosta jako muzealnika oraz przypomnieć jego zasługi dla Gdańska.
In the years 1933-1939 in Gdynia there was a post of Polish military intelligence. It wasan officers’ Post no 2 (PO-2), subordinated to a bigger agency, the Branch Office no 3 ofthe Second Department of the Polish Army’s General Staff. An officer managed a teamof several people, military men and civilians. In turn, they managed agents, who collected information. Their number oscillated between 6 and 13. Altogether, in the years1933–1938 there were at least 37 agents working for PO-2 in Gdańsk and Germany. PO-2 was created a few months after the Nazis assumed power in the Reich andjust after Germany left the League of Nations. The years 1931–1933 were a period ofexceptional tension between Poland and Gdańsk/Danzig. It was especially visible in theforum of the League of Nations. The reason behind creating a post of offensive counter-intelligence (such was the profile of the post for the first two years) was a fear of howthe situation in the Free City of Danzig might develop. The Nazis were unpredictable anddangerous. From the counter-intelligence point of view PO-2 was a shield protecting the port in Gdynia and its surroundings from the German penetration. The vicinity of Gdańsk wasthe main reason to create the post. It was a propitious city for espionage. The Free Cityof Gdańsk/Danzig was full of deserters, smugglers, forgers, common criminals, politicalactivists, escapees and refugees. Until November 1935 the Gdynia PO-2 concentrated on counter-intelligence concerning Gdańsk. A relatively easy task was to identify flats where the Germans met withtheir collaborators. Several score of tasks were related with checking the reports concerning various people; the reports were coming from the officers’ posts, the branch office or other sources. Spies and traitors were looked for. The behaviours of selected inhabitantsof Gdańsk were investigated, especially the uncharacteristic and – at the same time –regular ones. The information was collected on the connections between Polish, Gdańskand German enterprises. Social contacts of officers of the Polish Army and the membersof their families (especially their wives) were looked at carefully. Since 1935 in connection with creating Wehrmacht out of compulsory conscriptionPO-2 changed its mode of action into offensive, mainly in West Pomerania, i.e. the eastern part of Provinz Pommern and Grenzmark Posen Westpreussen. The point was to define the state of the German armaments, the deployment of German troops, the locationof their airports and fortifications (of what was to become the Pomeranian Embankment,Pommernstellung) and the speed of mobilisation.
PL
W Gdyni w latach 1933-1939 działała placówka polskiego wywiadu wojskowego. Był to Posterunek Oficerski nr 2 (PO 2), podlegający większej agendzie, Ekspozyturze nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Pod kierownictwem oficera pracowało w nim kilku wojskowych i cywilów. Podlegali im agenci, zbierający wiadomości w terenie. Ich liczba oscylowała między 6 a 13. Ogółem, w latach 1933-1938 dla PO 2 pracowało w Gdańsku i Niemczech co najmniej 37 agentów. PO 2 utworzono kilka miesięcy po objęciu władzy w Rzeszy przez nazistów i tuż po wystąpieniu Niemiec z Ligi Narodów. Lata 1931-1933 były okresem wyjątkowego napięcia w stosunkach polsko-gdańskich. Ich widownią było głównie forum Ligi Narodów. Prawdopodobnie powołanie posterunku kontrwywiadu ofensywnego (bo taki miał profil działalności przez pierwsze dwa lata) spowodowane było obawą przed rozwojem sytuacji w Wolnym Mieście. Naziści byli nieobliczalni i groźni. W zakresie kontrwywiadowczym PO 2 był tarczą osłaniającą port w Gdyni i najbliższy rejon przed penetracją niemiecką idącą. Sąsiedztwo Wolnego Miasta Gdańska było główną przyczyną powołania posterunku. Było to miasto cieplarniane dla działalności szpiegowskiej i nielegalnej. Przybywali tam dezerterzy, przemytnicy, fałszerze, pospolici przestępcy, działacze polityczni i uciekinierzy przed prześladowaniami. Do listopada 1935 roku gdyński PO 2 koncentrował się na pracach kontrwywiadowczych związanych z Gdańskiem. Do łatwych zadań należało namierzanie mieszkań, w których niemieckie służby spotykały się ze współpracownikami. Kilkadziesiąt zadań rocznie dotyczyło sprawdzenia doniesień posterunków oficerskich, ekspozytury lub innych służb polskich w odniesieniu do podejrzanych osób. Szukano szpiegów i zdrajców. Badano zachowania – zwłaszcza gdańszczan – nietypowe i występujące regularnie.Zbierano wiadomości o powiązaniach między przedsiębiorstwami polskimi, gdańskimi i niemieckimi na Wybrzeżu. Sprawdzano kontakty towarzyskie oficerów Wojska Polskiego i członków ich rodzin (zwłaszcza żon). Od 1935 roku, w związku z powstaniem niemieckiej armii z poboru powszechnego (Wehrmacht) PO 2 został przestawiony na działania ofensywne, głównie na terenie Pomorza Zachodniego (czyli wschodniego obszaru Provinz Pommern oraz Grenzmark Posen Westpreussen). Chodziło o poznanie stanu niemieckich zbrojeń, dyslokacji wojsk, budowy lotnisk i umocnień (na późniejszym tzw. Wale Pomorskim, (Pommern stellung – d 1).I przewidzenie szybkości mobilizacji.
The “long” 19th century (1772-1920) passed in Pomerania-Gdansk under the Prussian-German invaders. In spite of Bismarck’s germanization, modern polish national bassed on the traditions of the struggle for independence (for example Napoleonic Free City of Gdańsk, Springtide of Nations 1848 and polish Uprisings 1830, 1863) and positivist slogans which influenced the attitudes of Poles in the years 1918-1920. On the merger of Pomerania-Gdansk – Pomerania-on the Vistula – Western Prussia (germ. ‘Westpreussen’) with Poland regaining independence was determined by strongties with the Greater Poland Uprising and the decisions of the peace conference in Paris (1919). Despite the ban of fighting against Pomerania issued by the Supreme People’s Council (Naczelna Rada Ludowa), various underground groups led here, including the Pomeranian Military Organization (Organizacja Wojskowa Pomorza), fighting with the German Grenzschutz-Ost (germ. ‘border paramilitary units’), preparing the uprising in Gdansk in the event of the appearance of the “Blue Army” (Polish Army in France) gen. Joseph Haller’s, forming a guerilla in Bory Tucholskie (pol. Forrest of Tuchola). The conspirators took part in the war with Soviet Russia in 1920 and the symbol of their victory became the “marriage” of Poland with the Baltic Sea on February 10, 1920.
PL
„Długi” wiek XIX (1772-1920) upłynął na Pomorzu Gdańskim pod władzą zaborcy pruskiego. Na przekór bismarckowskiej germanizacji kształtowała się nowoczesna świadomość narodowa polska, oparta o tradycje walki o niepodległość (1807, 1830, 1848, 1863) i hasła pozytywistyczne, co wpłynęło na postawy Polaków w latach 1918-1920. O połączeniu Pomorza Gdańskiego – Nadwiślańskiego – Prus Zachodnich (niem. Provinz Westpreussen) z odzyskującą niepodległość Polską zadecydowały silne powiązania z powstaniem wielkopolskim i decyzje konferencji pokojowej w Paryżu (1919). Mimo zakazu podejmowania walki na Pomorzu wydanego przez Naczelną Radę Ludową, działały tu różne grupy konspiracyjne na czele z Organizacją Wojskową Pomorza, toczące utarczki z niemieckim Grenzschutzem-Ost, przygotowujące powstanie w Gdańsku na wypadek pojawienia się „Błękitnej Armii” gen. Józefa Hallera, tworzące partyzantkę w Borach Tucholskich. Konspiratorzy wzięli udział w wojnie z Rosją Sowiecką w 1920 r., a symbolem ich zwycięstwa stały się zaślubiny Polski z morzem 10 lutego 1920 r.
Ignace Jan Paderewski (1860-1941) – a world-famous pianist, composer, politician, statesman and diplomat played a significant role in shaping the reborn Polish state and its borders. He undertook active political activity during the First World War. In the years 1915-1918, he acquired the President of the United States, Woodrow Wilson and his closest associates, as well as over 4 million American Polonia for the Polish cause. He gained real influence on the shaping of the territory and borders of the Polish state after taking office as the Prime Minister of the Polish Government and the Minister of Foreign Affairs. This took place on January 16, 1919. Paderewski led to the recognition of the reborn Polish state in the international arena by the United States (January 30, 1919), France (February 23), Great Britain (February 25), Italy (February 27), and then other countries. He represented Poland in Paris as a delegate to the peace conference. During the several months of deliberations he fought for the incorporation into the Polish state of Eastern Galicia, Cieszyn Silesia and Upper Silesia, as well as Gdańsk together with Pomerania. He was supported in these activities by well-known Polish scholars, both historians (Szymon Askenazy, Oskar Halecki, Władysław Konopczyński) and geographers (Eugeniusz Romer). Together with Roman Dmowski, he signed at Versailles on 28 June 1919 a peace treaty ending World War I. After resigning from the post of prime minister on December 9, 1919 and leaving the country, he was still interested in Polish affairs. He returned to political activity during the Bolshevik invasion of Poland. From July 1920 to May 1921, at the request of the Polish government and the head of state Józef Piłsudski, he was a Polish delegate to international conferences and a representative at the League of Nations.
PL
Ignacy Jan Paderewski (1860-1941) – światowej sławy pianista, kompozytor, polityk oraz mąż stanu i dyplomata odegrał znaczącą rolę w kształtowaniu się odrodzonego państwa polskiego i jego granic. Aktywną działalność polityczną podjął w okresie pierwszej wojny światowej. W latach 1915-1918 pozyskał dla sprawy polskiej prezydenta Stanów Zjednoczonych, Woodrowa Wilsona i jego najbliższe otoczenie polityczne oraz ponad 4-milionową Polonię amerykańską. Realny wpływ na kształtowanie się terytorium i granic państwa polskiego zyskał po objęciu urzędu premiera polskiego rządu i ministra spraw zagranicznych, co miało miejsce 16 stycznia 1919 r. Doprowadził on do uznania odrodzonego państwa polskiego na arenie międzynarodowej przez Stany Zjednoczone (30 stycznia 1919 r.), Francję (23 lutego), Wielką Brytanię (25 lutego), Włochy (27 lutego), a następnie inne państwa. Reprezentował Polskę w Paryżu jako delegat na konferencję pokojową. W trakcie kilku miesięcy obrad walczył o włączenie do państwa polskiego Galicji Wschodniej, Śląska Cieszyńskiego i Górnego Śląska oraz Gdańska wraz z Pomorzem. Wspierali go w tych działaniach znani polscy uczeni, zarówno historycy (Szymon Askenazy, Oskar Halecki, Władysław Konopczyński), jak i geografowie (Eugeniusz Romer). Razem z Romanem Dmowskim podpisał w Wersalu w dniu 28 czerwca 1919 r. traktat pokojowy kończący I wojnę światową. Po rezygnacji z funkcji premiera w dniu 9 grudnia 1919 r. i wyjeździe z kraju, nadal interesował się sprawami polskimi. Do działalności politycznej powrócił w okresie inwazji bolszewickiej na Polskę. Od lipca 1920 r. do maja 1921 r. był na prośbę rządu polskiego i naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego polskim delegatem na konferencje międzynarodowe oraz przedstawicielem przy Lidze Narodów.
Ignacy Jan Paderewski (1860–1941), jeden z twórców polskiej niepodległości oraz światowej sławy pianista, pozostawił po sobie bezcenną spuściznę dokumentacyjną. Jest ona rozproszona w ponad 20 archiwach i innych instytucjach pamięci w Polsce i innych krajach. Składają się na nią materiały o charakterze biograficznym, ale przede wszystkim dokumenty z jego niemal 60-letniej aktywności artystycznej, politycznej i dyplomatycznej. Już jako znany w świecie artysta Paderewski stanął na czele rządu jedności narodowej w odradzającej się Polsce. Jednocześnie objął funkcję ministra spraw zagranicznych i delegata polskiego na konferencję pokojową w Paryżu. W ciągu niespełna rocznej działalności (od 16 stycznia do 9 grudnia 1919 r.) odegrał kluczową rolę w walce o polskie granice i w budowie podstaw organizacyjnych niepodległego państwa polskiego. Ciesząc się zaufaniem przywódców mocarstw zachodnich, w tym prezydenta USA Woodrow Wilsona, szybko doprowadził do uznania Polski za niepodległe państwo, sprzymierzone z państwami Ententy. Na konferencji paryskiej, wspierany przez Romana Dmowskiego oraz historyków (Szymona Askenazego, Oskara Haleckiego, Władysława Konopczyńskiego) i geografów (m.in. Eugeniusza Romera) toczył dyplomatyczne boje o włączenie do Polski Śląska Cieszyńskiego, Górnego Śląska, Galicji Wschodniej oraz ziem zaboru pruskiego wraz z Gdańskiem. Jego dymisja z funkcji premiera nie zakończyła aktywności na rzecz Polski, którą prowadził na emigracji aż do śmierci w 1941 r.
EN
Ignacy Jan Paderewski (1860–1941), one of the architects of Polish independence and a world-renowned pianist, left behind an invaluable documentary legacy. It is scattered in over 20 archives and other remembrance institutions in Poland and other countries. It comprises biographical materials but above all, documents of almost 60 years of his artistic, political and diplomatic activity. When Paderewski became the head of the National Unity Government in the reborn Poland, he was already a world-famous artist. At the same time, he accepted the position of Minister of Foreign Affairs and Polish delegate to the peace conference in Paris. Over the course of less than a year (from 16 January to 9 December 1919) of activity, he played a key role in the struggle for Polish borders and building the organisational basis for the sovereign Polish state. Enjoying the trust of the leaders of Western powers, including US President Woodrow Wilson, he quickly achieved recognition of Poland as a sovereign state, allied with the Entente. At the Paris conference, supported by Roman Dmowski and historians (Szymon Askenazy, Oskar Halecki, Władysław Konopczyński) and geographers (e.g. Eugeniusz Romer), he fought diplomatic battles for the inclusion of Cieszyn Silesia, Upper Silesia, Eastern Galicia, and the lands of the Prussian partition including Gdańsk, into Poland. His resignation from the post of prime minister did not end his activity for Poland, which he continued as an émigré until his death in 1941.
This article reflects on the textual constructions of identity and the image of the Free City of Gdańsk (Danzig) in Frank Meisler’s autobiography On the Vistula Facing East, 1996 (Zaułkami pamięci. Gdańsk–Londyn–Jaffa, 2014; An der Weichsel gegen Osten, 2016). The author was a British-Israeli artist born in 1925 in the Free City of Gdańsk. The narrative analysis conducted here explores how Meisler presents cultural entanglements in the Free City of Gdańsk and its diversified Jewish community. My aim is to examine his strategies for portraying the borderland experience, his multilingualism, and for incorporating the Jewishness into the matrix of the East-West relations. Meisler’s autobiography has been interpreted as an example of the literature of cultural borderlands and of post-factum Holocaust literature.
PL
W artykule poddałam refleksji tekstualne konstrukcje projektu tożsamościowego oraz obraz Wolnego Miasta Gdańska w autobiografii wzrastającego tam artysty pochodzenia żydowskiego Franka Meislera zatytułowanej Zaułkami pamięci. Gdańsk – Londyn – Jaffa. Wychodząc od analizy narracyjnej, prześledziłam sposób portretowania kulturowego splotu Wolnego Miasta Gdańska i tamtejszej społeczności żydowskiej w jej zróżnicowaniu. Uwzględniłam zarówno kwestię ujmowania doświadczenia pogranicza i żydowskości, jak i różnice w ich przedstawianiu w stosunku do utartej matrycy postrzegania relacji Wschód–Zachód, a także wielojęzyczność jako motyw i strategię narracyjną. Tekst Meislera został ujęty w ramach literatury kulturowego pogranicza i postfaktograficznej literatury Holocaustu.
Ignacy Jan Paderewski (1860–1941), one of the architects of Polish independence and a world-renowned pianist, left behind an invaluable documentary legacy. It is scattered in over 20 archives and other remembrance institutions in Poland and other countries. It comprises biographical materials but above all, documents of almost 60 years of his artistic, political and diplomatic activity. When Paderewski became the head of the National Unity Government in the reborn Poland, he was already a world-famous artist. At the same time, he accepted the position of Minister of Foreign Affairs and Polish delegate to the peace conference in Paris. Over the course of less than a year (from 16 January to 9 December 1919) of activity, he played a key role in the struggle for Polish borders and building the organisational basis for the sovereign Polish state. Enjoying the trust of the leaders of Western powers, including US President Woodrow Wilson, he quickly achieved recognition of Poland as a sovereign state, allied with the Entente. At the Paris conference, supported by Roman Dmowski and historians (Szymon Askenazy, Oskar Halecki, Władysław Konopczyński) and geographers (e.g. Eugeniusz Romer), he fought diplomatic battles for the inclusion of Cieszyn Silesia, Upper Silesia, Eastern Galicia, and the lands of the Prussian partition including Gdańsk, into Poland. His resignation from the post of prime minister did not end his activity for Poland, which he continued as an émigré until his death in 1941.
PL
Ignacy Jan Paderewski (1860–1941), jeden z twórców polskiej niepodległości oraz światowej sławy pianista, pozostawił po sobie bezcenną spuściznę dokumentacyjną. Jest ona rozproszona w ponad 20 archiwach i innych instytucjach pamięci w Polsce i innych krajach. Składają się na nią materiały o charakterze biograficznym, ale przede wszystkim dokumenty z jego niemal 60-letniej aktywności artystycznej, politycznej i dyplomatycznej. Już jako znany w świecie artysta Paderewski stanął na czele rządu jedności narodowej w odradzającej się Polsce. Jednocześnie objął funkcję ministra spraw zagranicznych i delegata polskiego na konferencję pokojową w Paryżu. W ciągu niespełna rocznej działalności (od 16 stycznia do 9 grudnia 1919 r.) odegrał kluczową rolę w walce o polskie granice i w budowie podstaw organizacyjnych niepodległego państwa polskiego. Ciesząc się zaufaniem przywódców mocarstw zachodnich, w tym prezydenta USA Woodrow Wilsona, szybko doprowadził do uznania Polski za niepodległe państwo, sprzymierzone z państwami Ententy. Na konferencji paryskiej, wspierany przez Romana Dmowskiego oraz historyków (Szymona Askenazego, Oskara Haleckiego, Władysława Konopczyńskiego) i geografów (m.in. Eugeniusza Romera) toczył dyplomatyczne boje o włączenie do Polski Śląska Cieszyńskiego, Górnego Śląska, Galicji Wschodniej oraz ziem zaboru pruskiego wraz z Gdańskiem. Jego dymisja z funkcji premiera nie zakończyła aktywności na rzecz Polski, którą prowadził na emigracji aż do śmierci w 1941 r.
Artykuł poświęcony został procesowi rozwoju sieci parafialnej w Gdańsku na przestrzeni dziejów. Rozwój terytorialny gdańskich parafii zaczął się bardzo wcześnie. Już około XII wieku z istniejącej pierwotnie parafii grodowej, która obejmowała całą okolicę wyłoniła się między innymi parafia w Oliwie i Świętym Wojciechu. W dziejach gdańskiego Kościoła mamy do czynienia z trzykrotną generalną reorganizacją sieci parafialnej przypadającą na rok 1456, 1718 i 1840/42. Ukształtowany w średniowieczu układ parafialny zburzony został pod wpływem reformacji. Odnowa po soborze trydenckim zaowocowała z kolei powstaniem kilku ośrodków zastępczych, które w późniejszym czasie stały się podstawą do nowego uregulowania kwestii parafialnych. W okresie II Wolnego Miasta mamy do czynienia z powstaniem kolejnych 5 parafii, prawdziwa rozbudowa kościelnych struktur terenowych przypada natomiast na okres po II wojnie światowej.
EN
The article is devoted to the development process of the parish network in Gdańsk from the Middle Ages to the creation of the apostolic administration in the Free City of Gdańsk.. The territorial development of Gdańsk parishes began very early. Already about the 12th century the originally existing parish including the entire neighbour-hood was divided into Oliwias and Saint Wojciech. In its history, the Church in Gdańsk underwent a general reorganization of the parish network three times, respec-tively in 1456, 1718 and 1840-1842. Formed in the Middle Ages, the parish system was destroyed under the influence of the Reformation. Restoration of the Council of Trent, in turn, resulted in the creation of several centers of substitutes, which later became the basis for a new regulation of the parish.
Pomimo upływu wielu lat od opisywanych poniżej wydarzeń oraz dość już dzisiaj bogatej literatury dotyczącej tego problemu, nadal brak jest w polskiej historiografii dostatecznie pełnego i wyczerpującego zagadnienie omówienia udziału polskich sił zbrojnych w mającej miejsce w styczniu i lutym 1920 r. operacji przejmowania ziem scedowanych Polsce przez Niemcy na mocy postanowień traktatu wersalskiego. Podobnie jest też z opisem ich przekroju społecznego. Znacznie lepiej przedstawiają się natomiast badania dotyczące przebiegu akcji rewindykacyjnej ze stycznia i lutego 1920 r. Dzieje się tak, choć tematyka ta – od czasu do czasu – głównie przy okazji kolejnych rocznic, zdaje się budzić pewne zainteresowanie historyków. Nie inaczej jest również obecnie, gdy trwają obchody stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości państwowej.Stąd też autor postanowił pokazać możliwie pełny skład oraz przekrój społeczny wojsk Frontu Pomorskiego, które w styczniu i lutym 1920 r. wzięły udział w akcji przejmowania ziem pomorskich przyznanych Polsce na mocy traktatu w Wersalu. Poza tym omówił on też ich proweniencję, a także wpływ, jaki miała ona na ich stan oraz rzeczywistą wartość bojową w momencie rozpoczynania się akcji rewindykacyjnej. W efekcie tego widoczna jest skala tej wojskowej operacji, która wskazuje, że była to wówczas najważniejsza akcja militarna odrodzonej Rzeczpospolitej Polskiej.
DE
Obwohl seit den unten beschriebenen Ereignissen viele Jahre vergangen sind und es heute eine recht reichhaltige Literatur zu diesem Problem gibt, fehlt es in der polnischen historischen Literatur bis heute an einer ausreichend vollständigen und das Phänomen erschöpfend behandelnden Abhandlung über die Beteiligung der polnischen Streitkräfte an der Operation, bei der im Januar und Februar 1920 die infolge des Versailler Vertrags von Deutschland an Polen abgetretenen Gebiete übernommen wurden. Ähnlich verhält es sich mit der Beschreibung ihres sozialen Querschnitts. Dagegen sieht es bei den Forschungen zum Verlauf der Wiedergewinnungsaktion vom Januar und Februar 1920 wesentlich besser aus. Dies ist so, obwohl diese Thematik von Zeit zu Zeit, hauptsächlich anlässlich von Jahrestagen, ein gewisses Interesse bei den Historikern zu erregen scheint. Nicht anders verhält es sich auch gegenwärtig, während der Feiern zum 100. Jubiläum der Wiedergewinnung der staatlichen Unabhängigkeit durch Polen. Deshalb hat der Autor auch beschlossen, die möglichst vollständige Zusammensetzung und soziale Struktur der Armeen der Pommerschen Front zu präsentieren, die im Januar und Februar 1920 an der Aktion teilnahmen, bei der die Pommerschen Gebiete übernommen wurden, die Polen durch den Vertrag von Versailles zugesprochen worden waren. Außerdem bespricht er auch ihre Herkunft sowie den Zustand und den tatsächlichen Kampfwert zum Zeitpunkt des Beginns der Wiedergewinnungsaktion. Dadurch wird der Umfang der militärischen Operation sichtbar, der aufzeigt, dass es sich dabei um die damals wichtigste militärische Aktion der wiedergeborenen Polnischen Republik handelte.
EN
Despite the fact that many years have passed since the events described below occurred and the literature on this problem is quite rich, Polish historiography still lacks the complete and comprehensive discussion concerning the issue of the participation of the Polish armed forces in the operations of taking over the territories assigned to Poland by Germany under the provisions of the Versailles Treaty, which took place in January and February 1920. A similar situation takes place with the description of their profile. On the other hand, the research on the process of the revendication actions of January and February 1920 looks much better. Yet, this subject, from time to time - mainly on the occasion of subsequent anniversaries, seems to arouse some interest of historians. It also happens now when the centenary celebrations of Poland regaining independence are taking place.Therefore, the author decided to show the possibly full composition and social profile of the Pomeranian Front troops, which in January and February 1920 took part in the takeover of Pomeranian lands granted to Poland under the provisions of the Treaty of Versailles. In addition, he also discussed their provenance and the impact they had on their condition and actual combat value at the time the revendication action began. As a result, the magnitude of this military operation is visible, which indicates that it was then the most important military action of the reborn Polish Republic.
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.